W rozmowach o kondycji psychicznej społeczeństwa coraz częściej pojawia się wątek psychologicznej pierwszej pomocy. Warto wyjaśnić sens tego pojęcia. Jakie są zasady udzielania takiej pomocy, w jakich sytuacjach mogą się nam one przydać i dlaczego są tak kluczowe dla zapewnienia adekwatnego wsparcia po różnego rodzaju katastrofach czy masowych wydarzeniach o charakterze traumatycznym?

W ciągu ostatniej dekady na świecie pojawił się ruch mający na celu opracowanie koncepcji, podobnej do fizycznej pierwszej pomocy, w radzeniu sobie ze stresującymi i traumatycznymi wydarzeniami w życiu. Koncepcja takiej strategii była znana pod wieloma nazwami, ale najbardziej upowszechniła się i utrwaliła nazwa „psychologicznej pierwszej pomocy”.

Znaczenie psychologicznej pierwszej pomocy

Psychologiczną pierwszą pomoc można zdefiniować jako współczującą i wspierającą obecność osoby jej udzielającej. Ma ona na celu złagodzenie ostrego cierpienia i ocenę potrzeby dalszej specjalistycznej opieki nad zdrowiem psychicznym. Nie jest to leczenie ani zespołu stresu pourazowego, ani depresji pourazowej. Procesy diagnozy i leczenia są zarezerwowane dla innego punktu w kontinuum opieki psychologicznej.

Analogicznie do dobrze nam znanej koncepcji pierwszej pomocy medycznej, w której chodzi o podtrzymanie funkcji życiowych do czasu pojawienia się specjalistycznych służb ratowniczych: w żadnym razie nie chodzi o rozpoznanie rodzaju dolegliwości, na jaką cierpi osoba potrzebująca pomocy, ani o wdrożenie systematycznego leczenia. Warto dodać – bo w skojarzeniu z „pomocą psychiczną” pojawia się niemal automatycznie pojęcie „terapii” – że pierwsza pomoc psychologiczna nią nie jest.

Tak, jak bez wątpienia pożyteczne dla wszystkich jest to, by jak najwięcej osób zostało przeszkolonych w zakresie udzielania pierwszej pomocy medycznej, warto rozszerzyć wachlarz pożytecznych społecznie umiejętności o jeszcze inną kompetencję, mianowicie: przyjście potrzebującym z pierwszą pomocą psychologiczną.

Szczególnie predysponowanymi do przejścia takiego przeszkolenia są nauczyciele, ale – o czym od dawna mówi m.in. dr Tomasz Bilicki (warto w tym kontekście przypomnieć artykuł o rówieśniczej interwencji kryzysowej – przyp. red.) – również uczniowie i uczennice, dostrzegający w swoim otoczeniu rówieśników, którym mogą zapewnić doraźną, współczującą i wspierającą opiekę w obliczu przeciwności losu. 

Zasady pierwszej pomocy psychologicznej

Przed 1999 r. w literaturze fachowej praktycznie nie można znaleźć żadnej wzmianki o doświadczeniu w udzielaniu pierwszej pomocy psychologicznej w obliczu katastrof czy wydarzeń powodujących masowe zagrożenia. W szczególności nie znano pojęcia triażu psychologicznego, chociaż triaż (fr. triage, sortowanie osób wymagających interwencji medycznej pod kątem pilności przypadku) był już procedurą rutynowo stosowaną w sytuacji masowych wypadków lub katastrof. Służy on do oceny stanu pacjenta i ustalenia priorytetów w udzielaniu pomocy medycznej, by wykorzystać jak najefektywniej dostępne zasoby medyczne i udzielić pomocy osobom, które najbardziej jej potrzebują. Ratownicy, personel pielęgniarski i lekarze znają priorytety, dzięki którym podejmują decyzje szybko i z maksymalną precyzją. Jak wyglądałyby analogiczne priorytety w procesie triażu psychologicznego? Kto będzie pierwszy w kolejce po bezpośrednie wsparcie i ocenę zagrożenia równowagi mentalnej?

Osoby pragnące zdobyć doświadczenie w udzielaniu pierwszej pomocy psychologicznej powinny poznać oznaki ryzyka, wiedzieć, na które należy zareagować w pierwszej kolejności, a które mają większe szanse na rozwiązanie się same. Oczywiście wobec osób z obrażeniami fizycznymi trzeba włączyć pomoc medyczną, ale ta okoliczność również warunkuje ich wysoką pozycję w triażu, bo odniesienie obrażeń wpływa na stan psychiczny.

Kolejnym krokiem jest ocena stopnia cierpienia emocjonalnego: osoby doświadczające paniki, strachu lub myśli samobójczych są traktowane priorytetowo. W przydzielaniu do kategorii najwyższej potrzeby bierze się również pod uwagę narażenie na traumę, np. bezpośrednie doświadczenie przemocy, otarcie się o śmierć lub bycie świadkiem takich zdarzeń.

Inną okolicznością predestynującą do natychmiastowej pomocy jest doświadczenie utraty i przesiedlenia, bo oddalenie od rodziny i bliskich lub utrata domu mogą znacznie nasilić cierpienie psychiczne.

Wreszcie, dokonujący triażu uwzględniają ewentualną historię zaburzeń psychicznych, bo osoby ją posiadające również powinny jak najszybciej być otoczone wsparciem.

Cele pierwszej pomocy psychologicznej

Głównym celem pierwszej pomocy psychologicznej jest złagodzenie ostrego stresu, wywołanego traumatycznymi okolicznościami. Potencjalny „pomocnik” powinien poznać konkretne interwencje, które mogą zapewnić krótkotrwałą ulgę (czasem nawet może ona się okazać trwalsza niż myślimy).

Osoba udzielająca pierwszej pomocy psychologicznej powinna umieć dostrzec konieczność ułatwienia dostępu do dalszego wsparcia i opieki w zakresie zdrowia psychicznego oraz – gdy to konieczne – innych form opieki.