STAN PRAWNY NA 23 WRZEŚNIA 2025

Współczesna szkoła to nie tylko miejsce nauki, ale także przestrzeń, w której młody człowiek dojrzewa emocjonalnie, społecznie i psychicznie. Nauczyciele i pedagodzy są często pierwszymi dorosłymi, którzy zauważają niepokojące sygnały – demoralizacji, przemocy w domu, trudnej sytuacji rodzinnej czy kryzysów emocjonalnych u ucznia. 

W takich sytuacjach szkoła nie działa jednak sama. Jednym z kluczowych partnerów we wspieraniu ucznia jest kurator sądowy – osoba, której zadaniem jest nie tylko nadzór, ale przede wszystkim wspieranie młodego człowieka i jego otoczenia w przezwyciężeniu trudności.

Kurator jako funkcjonariusz publiczny

Kodeks karny (art. 115 § 13 pkt 3) do funkcjonariuszy publicznych zalicza m.in. kuratora sądowego. Oznacza to, że osoby wykonujące ten zawód podlegają szczególnej ochronie prawnej. Stanowisko kuratora sądowego wraz z podziałem na kuratora zawodowego oraz społecznego i wyodrębnionymi, przypisanymi do konkretnego zawodu zadaniami, zostały wyjaśnione przez odrębne przepisy.

Nowelizacja ustawy

5 kwietnia 2023 r. weszła w życie długo wyczekiwana nowelizacja Ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych (dalej: Ustawa), która wprowadziła szereg gruntownych zmian wzmacniających ochronę prawną kuratorów, a także skuteczność ich pracy. Szeroko zreformowano również kwestie ryczałtów służbowych, natomiast zakres obowiązków określonych m.in. w przepisie art. 11 oraz art. 87 Ustawy nie uległ zmianie.

Kurator zawodowy i społeczny = kurator sądowy

Zgodnie z Ustawą do kuratorów sądowych zalicza się kuratora zawodowego i społecznego. Kuratorzy sądowi wykonujący orzeczenia w sprawach rodzinnych i nieletnich są kuratorami rodzinnymi, stąd też obowiązki i zadania w kontaktach z podopiecznymi mogą wykonywać osoby na obu tych stanowiskach.

Kuratorzy sądowi realizują określone przez prawo zadania o charakterze wychowawczo-resocjalizacyjnym, diagnostycznym, profilaktycznym i kontrolnym, związane z wykonywaniem orzeczeń sądu, oraz wykonują swoje zadania w szeroko rozumianym środowisku podopiecznych, w tym w instytucjach oświatowo-wychowawczych, jakimi są szkoły.

Jak wspomniano powyżej, nowelizacja nie wpłynęła znacząco na same zadania wykonywane w ramach zajmowanego stanowiska kuratora zarówno zawodowego, jak i społecznego. Pozostają niezmienne wymagania dla osób chcących pracować w zawodzie kuratora zawodowego, tj.:

• posiadanie obywatelstwa polskiego i korzystanie z pełni praw cywilnych i obywatelskich,
• niekaralność – brak prawomocnego skazania za umyślne przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego lub umyślne przestępstwo skarbowe,
• nieskazitelność charakteru, przy czym ustawodawca nie zdecydował się na zdefiniowanie przesłanki „nieskazitelność charakteru”; zgodnie zaś z regułami języka polskiego „nieskazitelny” znaczy tyle, co „(…) taki, któremu nie można nic zarzucić; nieposzlakowany, szlachetny, prawy, uczciwy” (Mały Słownik Języka Polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995 r.), z kolei przez nieskazitelny charakter należy rozumieć taki charakter, „(…) który jest moralnie bez zarzutu” (Wyrok Sądu Okręgowego w Gdańsku z dnia 28 września 2018 r., VII Pa 88/18),
  • spełnienie wymagań zdrowotnych umożliwiających pełnienie obowiązków służbowych,
  • w zakresie ścieżki edukacyjnej:
• posiadanie tytułu zawodowego magistra kierunków studiów wymaganych Ustawą,
• posiadanie tytułu magistra albo tytułu równorzędnego innych kierunków studiów (np. historii czy inżynierii ogólnej) i bycie absolwentem studiów podyplomowych kierunków studiów wymaganych Ustawą,
• odbycie aplikacji kuratorskiej,
• zdanie egzaminu kuratorskiego.

Również w odniesieniu do wymagań na stanowisko kuratora społecznego nie wprowadzono konkretnych zmian. Z wyłączeniem konieczności posiadania wykształcenia wyższego, a co za tym idzie – odbycia aplikacji kuratorskiej zakończonej egzaminem, kurator społeczny musi spełniać te same kryteria co kurator zawodowy, w zakresie obywatelstwa, niekaralności oraz nieskazitelności charakteru. Ponadto, aby ubiegać się o stanowisko kuratora społecznego, wystarczy posiadać wykształcenie średnie lub średnie branżowe oraz konieczne jest doświadczenie w prowadzeniu działalności resocjalizacyjnej, opiekuńczej i wychowawczej. Należy także złożyć informację z Krajowego Rejestru Sądowego.

Podstawy prawne działania kuratora i jego współpraca ze szkołą

Kurator sądowy nie działa na własną rękę. Wszystkie jego obowiązki i uprawnienia wynikają z przepisów prawa. Najważniejszym aktem prawnym, który reguluje jego pracę, jest Ustawa o kuratorach sądowych, ale też inne akty prawne, takie jak Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Ustawa o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich, Kodeks postępowania cywilnego, Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy domowej czy Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi.

Natomiast uregulowania dotyczące obowiązków, które należą do zawodowego kuratora sądowego, zawarte zostały w art. 11 Ustawy. Nie oznacza to, że katalog uprawnień wymienionych w tym przepisie jest katalogiem zamkniętym. Stanowi raczej swego rodzaju ścieżkę dla interpretacji prawnej zadań kuratora. W doktrynie zwrócono także uwagę, iż przyjęte w Ustawie o kuratorach sądowych kryteria, na podstawie których sformułowano art. 11, nie są jasne i analizując treść poszczególnych punktów, trudno doszukać się ich wspólnego „mianownika” (K. Stasiak [w:] Ustawa o kuratorach sądowych. Komentarz, Warszawa 2021).

Kurator sądowy obowiązany jest do:

• występowania w uzasadnionych wypadkach z wnioskiem o zmianę lub uchylenie orzeczonego środka,
• przeprowadzania na zlecenie sądu lub sędziego wywiadów środowiskowych,
• współpracy z właściwym samorządem i organizacjami społecznymi, które statutowo zajmują się opieką, wychowaniem, resocjalizacją, leczeniem i świadczeniem pomocy społecznej w środowisku otwartym,
• organizacji i kontroli pracy podległych kuratorów społecznych oraz innych osób uprawnionych do wykonywania dozorów lub nadzorów,