Narzędzia komunikacji w logoterapii Najważniejsze w logoterapii jest umiejętne posługiwanie się słowem. Dlatego znaczenie ma to, czy pracownicy domów pomocy społecznej – wykorzystujący na co dzień ten rodzaj terapii w pracy z mieszkańcami – oprócz kompetencji miękkich będą również doskonalić znajomość narzędzi komunikacji. Jaki może mieć to wpływ na prowadzenie „terapii sensem”? W czym mogą one pomóc? dr Iwona Milewska Psychologia uwzględnia trzy wymiary człowieka (biologiczny, psychiczny i społeczny). Egzystencjalizm Viktora Emila Frankla, neurologa i psychiatry, twórcy logoterapii, wnosi do niej wymiar duchowy. Elementy biologiczne, psychologiczne i socjologiczne są podstawą naszej kondycji, ale nas nie determinują, ponieważ jako ludzie mamy wolność wyboru swoich myśli i działań. Punktem wyjścia myślenia Frankla było jednak niezbywalne prawo człowieka do bycia sobą poprzez oddzielenie oczekiwań innych od własnych, prawdziwych potrzeb, które niezaspokojone są źródłem problemów natury psychologicznej. Logoterapia Termin logoterapii (rozumianej jako podejście egzystencjalne) tworzy połączenie greckich słów – logos, czyli słowo, sens, wyjaśnienie oraz therapeo – czyli troszczenie się, leczenie, dbanie. Połączenie to wyraża istotę terapii leczącej słowem jako narzędziem do odnajdywania sensu życia. Ten sposób pracy pomaga w głębszym zrozumieniu siebie, motywowaniu się, zyskaniu siły do życia przy pojawiających się trudnościach. Istotą logoterapii jest poznanie i zaakceptowanie siebie takimi, jakimi jesteśmy, oraz skoncentrowanie się na realizacji obranych celów, tych małych, codziennych, jak np. wstanie z łóżka, i tych dużych, jak np. powrót do zdrowia po ciężkiej chorobie. Główne założenia logoterapii 1. Dążenie do sensu jako dominujące pragnienie wynikające z woli. 2. Wolność i odpowiedzialność w podejmowaniu decyzji, wybór postawy wobec tego, co jest. 3. Zdolność do autotranscendencji, czyli świadomości granic własnych sposobów myślenia. 4. Rozpoznawanie wewnętrznych konfliktów. 5. Analizowanie wypartych duchowych treści. Dzięki logoterapii możliwa jest reorganizacja dotychczasowej hierarchii wartości. Może to być np. zmiana podejścia do nieodwracalnej straty, zmiana podejścia do konkretnego człowieka, do własnych życiowych możliwości lub do sytuacji, gdy nie osiągnie się ważnego celu. Dzięki zmianie podejścia mieszkaniec wychodzi z oczekiwania, że świat będzie taki, jaki chciałby, żeby był. Pozwoli to widzieć go prawdziwiej, takim, jaki jest. Taka postawa zwalnia człowieka z presji „bycia jakimś” i „osiągania czegoś”; w zamian zostawia swobodę w odnajdywaniu sensu w tym, co się robi i czego doświadcza, co ma przecież kluczowe znaczenie. Niepozorne oddziaływanie Profesor Jadwiga Cieszyńska-Rożek twierdziła, że logoterapia jest „oddziaływaniem słowem na innych i samego siebie”. Oznacza to, że stosować ją może nie tylko terapeuta, a każdy człowiek – każdy, kto potrafi znaleźć właściwe słowa, dające drugiemu człowiekowi nadzieję na wyście ze stanu odrętwienia. Zwykle sami potrafimy się mobilizować, zachęcać do działania, osiągania celów. Zdobycie upragnionego spełnienia daje energię i napęd do dalszych starań. Ale bywa, że trudne sytuacje, problemy, dla których nie widzimy rozwiązania, przerastają nas, zniechęcają, są przyczyną załamania. Mogą pozbawić energii koniecznej do podjęcia działań. W takiej sytuacji potrzebna jest pomoc kogoś z zewnątrz, by wyjść ze stanu rezygnacji i utknięcia. Pomoc w postaci zachęcenia do podjęcia wysiłku, nakierowania na nową drogę, która może się wydawać niepozorna, np.: • zaproszenie na spotkanie, do rozmowy, • okazanie zainteresowania, • docenienie najmniejszych postępów, • pocieszenie czy dodanie otuchy w trudnej sytuacji. Co ciekawe, korzyści płynące z takiej postawy odczuwa także wspierający, który uczy się kreatywności w poszukiwaniu skutecznych rozwiązań i czuje satysfakcję z dobrze wykonanej pracy. Jak odzyskać sens? Leczenie sensem działa w myśl zasady: kiedy odkryjemy powód, by coś zrobić, bez problemu znajdziemy strategie, które to umożliwią. Kiedy tracimy sens działania? Gdy pojawiają się: kryzys egzystencjalny, brak poczucia sensu istnienia, nadwrażliwość lękowa, poczucie nudy, brak nadziei, rezygnacja z życia, depresja, pustka, frustracja, uwięzienie w przeszłości czy też cierpienie psychiczne, które nie pozwala „być sobą”. Dzisiaj człowiek w teorii nierzadko dysponuje odpowiednimi środkami, ale zdarza się, że mimo wszystko nie widzi sensu swojej egzystencji, brak mu celu, dla którego warto żyć. Trzeba podkreślić, że również stan permanentnego znudzenia mieszkańca może okazać się przyczyną samobójstwa, depresji, wzmożonej agresji bądź uzależnienia. Viktor Frankl uważał, że pomiędzy pojawieniem się niezależnego od nas bodźca a naszą reakcją istnieje przestrzeń do decyzji, jak na to zareagujemy. I to właśnie ta przestrzeń jest ważna, ponieważ każdy z nas to wyjątkowy, niepowtarzalny byt. Owo zróżnicowanie pozwala nam wnosić do świata coś, czego bez nas by w nim nie było. Świadomość, że nie da się nas nikim zastąpić, niesie odpowiedzialność za własne życie, ale też dumę i poczucie wagi istnienia. Warto jednak wyraźnie podkreślić, że nikt nie jest w stanie odnaleźć sensu „za” i „dla” drugiego człowieka. Do tych wniosków trzeba dojść samodzielnie, ponieważ każdy człowiek ma inne zdolności, zasoby czy misje wymagające wypełnienia. Patrzeć w przyszłość i działać „tu i teraz” Logoterapia jest pozytywna, skupia się na przyszłości. Wyznacza cel, do którego człowiek dąży, ale też mobilizuje do działania zgodnego z prawdziwym „ja”. Polega na poznawczym przekształceniu rzeczywistości i dostrzeganiu w niej szansy do rozwoju, co wspiera nas w odnalezieniu wewnętrznej siły. Co istotne, terapia ta skupia się na działaniach możliwych do podjęcia „tu i teraz”, które pomogą w realizacji przyszłych, dalekosiężnych celów. Proces terapeutyczny polega na identyfikowaniu i nazywaniu tego, co chcemy osiągnąć, i pomaga w planowaniu strategii oraz podejmowaniu konstruktywnych działań w kierunku polepszenia swojego bytu. Egzystencjalizm ma silne podstawy filozoficzne – mówi o odważnej walce z przeciwnościami, którym trzeba stawić czoło. Warto dodać, że czasem ta odwaga rodzi się dopiero w momencie podjęcia decyzji o działaniu. Pomocne narzędzia W logoterapii ogromne znaczenie ma umiejętne posługiwanie się słowem, dlatego oprócz kompetencji miękkich niezbędna jest znajomość narzędzi komunikacji. 1. Parafraza – powtórzenie wprost wypowiedzi nadawcy. Nie powinna zawierać interpretacji czy wnosić coś ponad to, co usłyszeliśmy. Przykładowe zastosowanie tego narzędzia: • „Jeśli dobrze rozumiem, myśli pan, że podejmowanie działania w tej sprawie nie ma sensu?”, • „Słyszę, że nie widzi pani żadnych możliwości pozytywnego rozwiązania tego problemu?”. Celem powtórzenia jest przede wszystkim: • okazanie uwagi i zainteresowania, • sprawdzenie, czy właściwie zrozumieliśmy intencje i treść wypowiedzi drugiej osoby, • weryfikacja (czasem własne słowa usłyszane z ust innej osoby brzmią inaczej), • umożliwienie refleksji nad tym, co się powiedziało, • utrzymanie tematu rozmowy i nawiązanie kontaktu. 2. Odzwierciedlenie – dostrojenie własnego zachowania do sposobu zachowania rozmówcy w celu pogłębienia z nim kontaktu. Polega na dopasowaniu się do rozmówcy i może zachodzić na poziomie: • ciała – gestów, mimiki, pozycji ciała, ubioru, • głosu – tempa wypowiedzi, siły głosu, modulacji, • języka – charakterystycznych słów, określeń i zwrotów, terminologii. Technikę należy stosować z wyczuciem i w subtelny sposób, nie może przerysowywać lub prześmiewać nadawcy. 3. Odzwierciedlenie emocji – zaobserwowanie, rozpoznanie i nazwanie emocji rozmówcy. Przykładowo: „Domyślam się, że jest pani rozczarowana, zniechęcona, samotna, przygnębiona…”. Celem odzwierciedlenia emocji jest: • tonowanie emocji rozmówcy, • pomoc w regulowaniu emocji, • uświadomienie rozmówcy towarzyszących mu emocji, • neutralizowanie sytuacji, • zmniejszenie napięcia emocjonalnego. Wszystko to umożliwia przejście do głównego problemu. 4. Pozytywne przeformułowanie – technika, która pozwala inaczej spojrzeć na sytuację i zmienić przypisywane jej znaczenie. Uświadamia, że nasze myślenie jest determinowane przez wybrany punkt widzenia. To świadomy zabieg przechodzenia od myślenia o tym, czego brakuje, do myślenia o tym, co jest potrzebne do poczucia bezpieczeństwa i pełni. Przykładowo: „Przyjaciel zdradził pana, a dla pana lojalność jest ważną wartością dobrej relacji”; „Jest pan samotny, potrzebowałby pan towarzystwa drugiego człowieka?”. To przejście uświadamia nam, do czego dążymy, co z kolei pozwala nakreślić kierunek działania i wybrać konkretny cel. To proces przechodzenia od negatywnego nastawienia i żalu do konstruktywnej i pełnej nadziei postawy. 5. Klaryfikacja – porządkowanie niejasnych, chaotycznych, niechronologicznych wypowiedzi drugiej osoby. Przykładowo: „Słyszę, że to kolejna strata w pani życiu, pięć lat temu odszedł mąż, a w tym roku umarła siostra, trudno pogodzić się pani z samotnością i pustką?”. Celem klaryfikacji jest: • lepsze zrozumienie intencji, • uporządkowanie chronologii, logicznego ciągu, spójności wypowiedzi, • pomoc w precyzyjnym przekazywaniu informacji, • ustalenie ważności zdarzeń, • wyłonienie istotnych informacji o mieszkańcu/mieszkance. 6. Pytania – te otwarte zapraszają do dzielenia się swoimi opiniami i spostrzeżeniami. Odpowiedzi na nie wymagają zaangażowania i skupienia. Zostawiają przestrzeń na swobodne wypowiedzi. Ich celem jest rozpoznanie sposobu myślenia, przekonań, wartości, obaw i zasobów rozmówcy. To one mogą przynieść nowe, nieoczekiwane informacje i zmiany w myśleniu. Rozpoczynają się np. takich od słów: • „Z jakiego powodu…?”, • „Co pan myśli o…?”, • „Od kiedy…?”, • „Gdzie…?”, • „Jakie konsekwencje…?”. Warto pamiętać, że istnieją też pytania zamknięte, które wymagają odpowiedzi „tak” lub „nie” – tym samym ograniczając aktywność rozmówcy. Przez to, że ich celem jest uzyskanie precyzyjnej odpowiedzi, są przydatne przy ustalaniu szczegółów. Zaczynają się zwykle od: „Czy wolał pan…?”, „Myślała pani, że…?”. Pytania tego typu mogą być też: • kierunkowe – „Zależało pani na…?”, • zanurzone – „Czy powodem tej decyzji było…?”, • hipotetyczne – „Jak by to było, gdyby pani powiedziała o tym córce? Co by się wydarzyło? Czy obawia się pani konsekwencji?”. 7. Docenienie – wyrażenie akceptacji dla drugiej osoby, docenienie wagi i znaczenia tego, co ktoś mówi. Przykładowo: • „Dziękuję pani za czujność. To wiele dla mnie znaczy”, • „Wykazała pani dużą odwagę, dzieląc się tym ze mną”, • „Dziękuję, że pan mi zaufał, to musiało być trudne”. Docenienie stosujemy, aby: • zachęcić do dalszej wypowiedzi, • pokazać komuś, że nam na nim zależy, • stworzyć dobrą atmosferę do rozmowy, • docenić wkład drugiej osoby. 8. Spójność komunikacyjna – przede wszystkim dbałość o to, co, kiedy i jak mówimy, oraz jak się przy tym zachowujemy (spójność komunikacyjna jest również narzędziem). Podsumowanie Czasem słyszymy z ust mieszkańców takie słowa: „Nie mam już po co żyć”, „Moje życie nie ma już sensu”. Powód do życia można odnaleźć w każdej sytuacji, nawet tej, której nie możemy zmienić. Logoterapia Frankla wskazuje na trzy sposoby osiągania go. Są to: • kreatywność lub działanie, • doświadczanie czegoś lub kogoś, • sposób znoszenia nieuniknionego cierpienia jako postawy wynikającej z odpowiedzialności za życie. Warto pokreślić, że zawsze mamy swobodę decyzji za co, wobec kogo lub czego będziemy czuli się odpowiedzialni. Logoterapia traktuje sumienie (rozumiane jako nasz duchowy wymiar) jako mentora, doradcę, który wskazuje kierunek, w jakim powinniśmy zmierzać, bez osądzania i obarczania winą losu czy innych ludzi. Może nam ono podpowiadać, co sprawi, że poczujemy się szczęśliwi. Uświadomi nam osobiste wartości niezbędne do zlokalizowania źródeł wewnętrznych i zewnętrznych konfliktów. Te wartości są naszym kompasem w codziennych sprawach i życiowych wyborach. Bibliografia: • Frankl V.E., Człowiek w poszukiwaniu sensu, Warszawa 2019. • Frankl V.E., Lekarz i dusza. Wprowadzenie do logoterapii i analizy egzystencjalnej, Warszawa 2021. • Frankl V.E., Wola sensu. Założenia i zastosowania logoterapii, Warszawa 2010.