STAN PRAWNY NA 19 MARCA 2025

Szkoła odgrywa ważną rolę w zapobieganiu kryzysom psychicznym u dzieci i młodzieży. Przygotowane przez Ministerstwo Edukacji Narodowej standardy postępowania dla nauczycieli wskazują praktyczne formy działania oraz informacje, w jaki sposób reagować wobec takich uczniów. Warto zatem przyjrzeć się zapisom tego poradnika.

W grudniu 2024 r. do szkół i przedszkoli trafiły standardy postępowania dla nauczycieli i nauczycieli specjalistów dotyczące kontaktu z osobami w kryzysie samobójczym, po próbie samobójczej i w żałobie po śmierci samobójczej. Materiały zostały przygotowane na zlecenie Ministerstwa Zdrowia we współpracy z Ministerstwem Edukacji Narodowej przez ekspertki Biura ds. Zapobiegania Zachowaniom Samobójczym Zakładu Zdrowia Publicznego w Instytucie Psychiatrii i Neurologii: Lucynę Kicińską i Małgorzatę Łubę. W standardach znalazło się szczegółowe omówienie krótko- i długoterminowych działań, które należy rozpocząć natychmiast w odniesieniu do osoby w kryzysie samobójczym.

Ważne!
Przez kryzys samobójczy rozumiemy myśli samobójcze, nieudaną próbę samobójczą oraz doświadczenie próby samobójczej bliskiej osoby.

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) wskazuje cztery strategie na rzecz zapobiegania zachowaniom samobójczym. Należą do nich:

1. rozwijanie umiejętności społeczno-emocjonalnych u dzieci i nastolatków,
2. wczesne identyfikowanie i adekwatne wspieranie osób zagrożonych zachowaniami samobójczymi oraz ułatwianie dostępu do pomocy,
3. ograniczenie dostępu do metod odebrania sobie życia,
4. odpowiedzialne opisywanie zachowań samobójczych przez media.

Nauczyciele pracujący w szkołach mogą mieć wpływ na realizację dwóch pierwszych z wymienionych strategii, aby zapobiec samobójstwom wśród dzieci i młodzieży.

Rola szkoły w procesie rozpoznawania sytuacji kryzysowych u uczniów

Rolą szkoły jest dostrzeganie problemów ucznia, a zasady postępowania w tej sprawie reguluje Rozporządzenie w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach. Zgodnie z § 3 ust. 1 tego Rozporządzenia pomoc psychologiczno-pedagogiczna udzielana uczniowi w szkole i placówce polega na rozpoznawaniu i zaspokajaniu jego indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz rozpoznawaniu indywidualnych możliwości psychofizycznych i czynników środowiskowych wpływających na jego funkcjonowanie w szkole i placówce. Dalej wskazano konieczność objęcia ucznia pomocą m.in. w przypadku wystąpienia przewlekłej choroby czy sytuacji kryzysowych i traumatycznych, w jakich znalazł się uczeń. Do takich sytuacji należą właśnie próby samobójcze czy samobójstwa.

W realizacji działań profilaktycznych, interwencyjnych i postwencyjnych biorą udział poszczególni pracownicy szkoły, tj. dyrektor, zespół nauczycieli do spraw sytuacji kryzysowych, nauczyciele, nauczyciele specjaliści, tj. psycholog, pedagog, pedagog specjalny. Warto określić ich role i konkretne zadania, pamiętając, że przez działania postwencyjne rozumiemy działania podejmowane po incydencie samobójczym.

Przykładowy podział zadań

Dyrektor szkoły lub placówki odpowiada m.in. za:

• uwzględnienie w arkuszu organizacji szkoły standardów zatrudniania specjalistów zgodnie z obowiązującymi przepisami oświatowymi w celu realizowania pomocy psychologiczno-pedagogicznej dla uczniów, nauczycieli i rodziców,
• zaplanowanie zgodnie z potrzebami uczniów odpowiedniej liczby godzin na realizację pomocy psychologiczno-pedagogicznej,
• organizowanie w szkole lub jednostce systemu oświaty zajęć wzmacniających czynniki chroniące dla uczniów, nauczycieli i rodziców,
• opracowanie programu wychowawczo-profilaktycznego na podstawie diagnozy w zakresie występujących w środowisku szkolnym potrzeb rozwojowych uczniów i uczennic, w tym czynników chroniących i czynników ryzyka, jego realizację i ocenę skuteczności podjętych działań,
• upowszechnianie dobrych praktyk w środowisku szkolnym dotyczących standardów procedur postępowania w sytuacjach kryzysowych,
• stwarzanie warunków do realizowania w szkole działań na rzecz zdrowia psychicznego.

W przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowej dyrektor jest odpowiedzialny za:

• realizację procedury interwencyjnej lub postwencyjnej,
• zwołanie zespołu nauczycieli do spraw sytuacji kryzysowych,
• zwołanie rady pedagogicznej w celu omówienia reakcji emocjonalnych pracowników szkoły oraz określenie działań do zrealizowania przez poszczególnych członków zespołu nauczycieli do spraw sytuacji kryzysowych, nauczycieli i wychowawców oraz pedagoga, pedagoga specjalnego i psychologa szkolnego,
• analizę procedury po zakończeniu działań i jej ewentualną korektę.

Do zadań zespołu nauczycieli do spraw kryzysowych należą:

• utworzenie planu interwencji w sytuacji kryzysowej,
• wyznaczenie osób odpowiedzialnych za poszczególne działania,
• określenie potrzeb szkoły dotyczących pomocy z zewnątrz oraz powiadomienie instytucji i organizacji, które mogą wspierać szkołę w sytuacjach kryzysu (takich jak poradnie psychologiczno-pedagogiczne, ośrodki interwencji kryzysowej, placówki doskonalenia nauczycieli, centrum zdrowia psychicznego dla dzieci i młodzieży, organizacje pozarządowe),
• rozpoznanie uczniów ujawniających szeroki zakres indywidualnych czynników ryzyka, zachowań ryzykownych lub skłonności do przeżywania emocji w sposób intensywny, jak również zapewnienie im odpowiedniego wsparcia,
• wsparcie pozostałych pracowników szkoły w realizacji działań.

Nauczyciele i wychowawcy, którzy mają bezpośredni kontakt z uczniami, są odpowiedzialni za:

• przekazanie informacji uczniom o zaistniałej sytuacji kryzysowej, np. próbie samobójczej, samobójstwie, oraz możliwych formach wsparcia na terenie szkoły i poza nią,
• monitorowanie stanu emocjonalnego uczniów,
• zidentyfikowanie uczniów potrzebujących wsparcia, udzielanie wsparcia emocjonalnego i kierowanie po wsparcie do innych specjalistów, tj. psychologa, pedagoga szkolnego,
• systematyczne prowadzenie działań rozwijających umiejętności społeczno-emocjonalne dzieci i nastolatków oraz kompetencje wychowawcze rodziców.

Pedagog, pedagog specjalny i psycholog szkolny odpowiadają za:

• pomoc pracownikom szkoły i rodzicom uczniów w rozumieniu możliwych reakcji dzieci i nastolatków na zaistniałą sytuację kryzysową,
• inicjowanie kontaktu indywidualnego z uczniami i pracownikami najsilniej reagującymi na sytuacje, udzielanie im emocjonalnego wsparcia lub kierowanie po to wsparcie do odpowiednich specjalistów poza szkołą,
• systematyczne prowadzenie działań rozwijających umiejętności społeczno-emocjonalne dzieci i nastolatków oraz kompetencje wychowawcze rodziców.

Należy pamiętać, że wszystkie wymienione wyżej działania powinny być dokumentowane.

Czynniki ryzyka zachowań samobójczych

Samobójstwa wśród dzieci i młodzieży to bardzo częste zjawisko, temat bardzo trudny i bardzo ważny problem społeczny. W dzisiejszym świecie pełnym przemocy, hejtu, cyberprzemocy i negatywnego wpływu mediów społecznościowych trzeba być bardzo wyczulonym na sygnały świadczące u młodych ludzi o poważnych problemach emocjonalnych, które w dłuższej perspektywie i bez odpowiedniej pomocy mogą doprowadzić do nieszczęścia, jakim są próba samobójcza czy samobójstwo młodego człowieka.

Najwięcej prób samobójczych czy samobójstw przypada na wiek dojrzewania, czyli 14.–19. rok życia. Większość z nich popełniają osoby chorujące na depresję, która dotyka coraz więcej młodzieży. Wśród jej przyczyn można wymienić traumatyczne przeżycia, przewlekły stres, choroby czy zażywanie środków psychoaktywnych.