Stereotyp to rodzaj wiedzy na temat świata społecznego. Powstaje w wyniku obserwacji otoczenia i ma znaczący wpływ na nasze zachowanie. Jako umysłowa reprezentacja świata, stereotyp decyduje też, jakich informacji szukamy i jakie zapamiętamy. Funkcjonuje w zaciszu naszego umysłu, ale jednocześnie stanowi integralną część struktury społeczno-kulturowej, w której wzrastamy. Jak można pracować z dziećmi i młodzieżą nad zmianą stereotypów? Od czego warto zacząć?

Już jako dzieci tworzymy własny, elementarny system oceny innych, staramy się określić, czy nowo poznana osoba jest naszym przyjacielem, czy wrogiem. Bardzo szybko przypisujemy jej konkretne cechy, np. poczucie humoru, chłód, optymizm, pesymizm… Sądy te są odzwierciedleniem osobistego sposobu wyjaśniania sobie obserwowanych ludzi i zdarzeń.

Na każdym kroku potrzeba nam więc informacji pozwalających przewidzieć motywy działania innych osób. Łatwiej domyślić się, jak ktoś zareaguje na nas, na nasze potrzeby, gdy łączymy podobne dane w grupy, uogólniając je. W większości przypadków ten sposób działa dobrze, bo upraszcza nam trudne zadanie, jakim jest zrozumienie złożoności świata.

Postawa wobec innych

Na postawę wobec innej osoby wpływa nasz stosunek do niej. Składają się na to trzy elementy:

• poznawczy (zawiera nasze myśli, przekonania, osądy, oceny, stereotypy na temat danej osoby),
• afektywny (wynika z naszych emocji związanych z zachowaniem danej osoby),
• behawioralny (dotyczy zachowania, jest naszą odpowiedzią na konkretną sytuację).

Postawa ta ma ogromne znaczenie, ponieważ:

• to, co myślimy, tworzy stereotyp,
• to, co czujemy (nasze emocje), może być podstawą do powstania uprzedzenia,
• to, co myślimy i czujemy, wpływa na nasze zachowanie wobec danej osoby i może doprowadzić do wrogich postaw, a nawet dyskryminacji.

Na początku tej drogi znajduje się niewinne uogólnienie, formułowanie wniosków na bazie obserwacji konkretnych faktów… Sprowadzenie ich do ogólniejszej postaci stanowi fundament logicznego rozumowania i pozwala na generalizację.

Od stereotypu do… uprzedzenia, stygmatyzacji i dyskryminacji

Termin „stereotyp” zaczerpnięty został ze sztuki drukarstwa – odnosi się do powielanych mechanicznie, powszechnie dostępnych ogólnych, schematycznych ocen na temat osób i zjawisk społecznych. Walter Lippmann, twórca pojęcia, uważał, że nie mamy czasu i możliwości głębszego poznania wszystkiego. Wychwytujemy tylko cechy typowe, charakterystyczne i przypisujemy je grupom ludzi, by móc ich klasyfikować według wybranego kryterium, np. wieku, wagi, zawodu, narodowości, płci…

Charakterystyczne cechy stereotypów to m.in.:

• trwały, trudny do zmiany, sztywny i uproszczony obraz, często niezgodny z rzeczywistością,
• dziedziczność kulturowa, nabywanie w socjalizacji,
• automatyczne wzbudzanie i uważanie za prawdę,
• nieweryfikowalność doświadczalna,
• odporność na niezgodne z nim informacje (przyzwyczajenie do stereotypowego myślenia uniemożliwia zobaczenie innych osób takimi, jakimi są naprawdę).

Stereotyp