Reaktywność emocjonalna jest jednym z elementów składających się na temperament, określa ona stopień intensywności reakcji organizmu na bodźce zewnętrzne. Możemy zatem mieć do czynienia z dziećmi o wysokiej lub niskiej reaktywności. Jakiego wsparcia będzie potrzebowało dziecko, które wykazuje większą wrażliwość na bodźce? I jak odróżnić potrzebę wsparcia od próby manipulacji?

Osoby o wysokiej reaktywności wykazują większą wrażliwość na bodźce, jednak ich poziom energetyczny może być niższy – już niewielkie bodźce mogą u nich wywołać silne reakcje, ale jednocześnie ludzie ci niekoniecznie potrzebują dużo aktywności, aby utrzymać właściwy poziom pobudzenia. Natomiast człowiek o niskiej reaktywności musi podejmować bardziej intensywne działania, aby osiągnąć optymalny poziom pobudzenia.

W kontekście emocjonalnej reaktywności, zgodnie z teorią Jana Strelaua, wysoka reaktywność oznacza przede wszystkim tendencję do intensywnych reakcji na bodźce wywołujące emocje. Osoby wysoko reaktywne są wyraźnie wrażliwe i mało odporne na wpływ tych bodźców.

Uporządkowanie pojęć

Aby uniknąć pomieszania pojęć, trzeba od razu wyjaśnić, że reaktywność emocjonalna jest jedną z cech temperamentu, a nie osobowości. Warto o tym wspomnieć, bo oba terminy są podstawowymi filarami tej części psychologii, która zajmuje się tzw. różnicami indywidualnymi (czyli zastanawia się, dlaczego różni ludzie reagują inaczej na takie same bodźce), ale nie są tożsame.

Temperament określa stosunkowo trwałe (chociaż ulegające modyfikacjom – w ciągu dorastania czy też na skutek oddziaływania silnych wpływów środowiska) cechy osobowości. Porywczość, zrównoważenie, wybuchowość – to właśnie cechy temperamentu. Dlatego „kompozycja” temperamentu wpływa na adaptację do środowiska, a w konsekwencji na poziom osiągnięć szkolnych, problemów wychowawczych i zaburzeń zachowania w dzieciństwie. W dorosłości może w pewnej mierze decydować o wyborze zawodu i rozwoju kariery, jest też czynnikiem decydującym o osobistych preferencjach i ulubionych aktywnościach.

Osobowość oznacza zaś zbiór cech, których kompozycja tworzy tożsamość danej osoby, wyjaśnia w sposób pełniejszy (niż gdyby brać pod uwagę wyłącznie temperament) spójność ludzkich zachowań. Jest wynikiem interakcji genów i otoczenia.

W myśl tych definicji temperament jest cegiełką naszej osobowości, która jednak stanowi dużo szersze pojęcie. Ma charakter wrodzony, podczas gdy osobowość buduje się od dzieciństwa, w przebiegu doświadczeń dziecka o określonym temperamencie z danym jego otoczeniem. Temperament odnosi się do podstawowych i względnie stałych czasowo cech osobowości, które manifestują się w formalnej charakterystyce zachowania (parametrach energetycznych i czasowych). Cechy te występują już we wczesnym dzieciństwie. Pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy fizjologiczne, temperament podlega zmianom zachodzącym pod wpływem dojrzewania (i starzenia się) oraz niektórych czynników osobowościowych. Poza tym niektóre cechy temperamentu (żwawość, aktywność i reaktywność emocjonalna, lękliwość) można również obserwować w świecie zwierząt.

Regulacyjna teoria temperamentu

Istnieje wiele różnych definicji temperamentu, ale koncepcja uwzględniająca takie cechy, jak reaktywność i aktywność emocjonalna, jest elementem regulacyjnej teorii temperamentu (RTT) prof. Jana Strelaua. Poszczególne cechy temperamentu wyodrębnione zostały w toku badań, prowadzonych przez zespół prof. Jana Strelaua i prof. Bogdana Zawadzkiego w latach 1985–1990. Są to:

• aktywność (tendencja do podejmowania działań wysoko stymulujących oraz dostarczających silnych bodźców z zewnątrz),
• reaktywność emocjonalna (tendencja do intensywnego reagowania na bodźce emocjonalne, przejawiająca się zwiększoną wrażliwością oraz obniżoną odpornością emocjonalną),
• wrażliwość sensoryczna (zdolność reagowania na bodźce o niskiej wartości stymulacyjnej),
• wytrzymałość (zdolność podtrzymywania długotrwałej lub wysoko stymulującej aktywności),
• perseweratywność (tendencja do kontynuowania oraz powtarzania zachowań nawet po zaprzestaniu występowania bodźca),
• żwawość (tendencja do szybkiego reagowania na bodźce, utrzymania szybkiego tempa aktywności oraz łatwości zmiany zachowania w reakcji na zmiany w otoczeniu).

Teoria ta odnosi się w swej nazwie do pojęcia „regulacji” nie bez przyczyny – według Strelaua ważnym elementem opracowanej przez niego koncepcji struktury temperamentu jest efektywna regulacja stymulacji. To, czy owa regulacja będzie adaptacyjna i efektywna, zależy od wielu czynników, m.in. od wzbudzonych u podmiotu emocji (pozytywnych lub negatywnych oraz idącej za nimi motywacji) czy stopnia dostarczonej stymulacji, ale decydujący wpływ ma sama struktura temperamentu.

Ważne!
Poziom reaktywności emocjonalnej nie jest „dobry” ani „zły” – wszystko zależy od tego, czy całościowa struktura temperamentu jest zharmonizowana, czy nie.

Jeśli wysoka reaktywność emocjonalna idzie w parze z niskim poziomem aktywności i wytrzymałości, temperament jest zharmonizowany