Wspierać w stawaniu się lepszym rodzicem – to zawsze była część pracy związanej z poradnictwem. Powstało wiele koncepcji wpływu zachowania rodziców na dziecko, od tej autorstwa Marii Ziemskiej piszącej o postawach rodzicielskich, aż do popularnego obecnie, choć bardziej kojarzącego się z rozwojem, pojęcia kompetencji rodzicielskich. Prezentujemy przegląd współczesnych pomysłów dotyczących oddziaływania rodziców na dzieci.

Jak podczas jednego spotkania z opiekunem, które zwykle mamy do dyspozycji, zdiagnozować problem, który może pojawiać się w relacji rodzic–dziecko i rzutować na funkcjonowanie młodego człowieka? Dlaczego powinniśmy się zajmować opisem kompetencji rodzicielskich? Dlaczego ich poznanie, zidentyfikowanie, a także wskazanie rodzicowi obszarów do zmiany może być naprawdę pomocne w poprawie sytuacji dziecka, tej domowej i szkolnej? Do odpowiedzi na te pytania przybliżymy się, dokonując krótkiego przeglądu współczesnych pomysłów na oddziaływanie rodziców na dzieci, nie tyle związanych z przekazywanymi zasadami i wartościami, a z jakością relacji rodzic–dziecko.

Przegląd kluczowych kompetencji rodzicielskich jest z konieczności czymś bardzo subiektywnym, a ich dobór jest podyktowany moimi obserwacjami poczynionymi w pracy z rodzinami. Wybrane zostały te kompetencje, które przywołane przez pomagającego psychologa czy pedagoga wydają się rodzicom przydatne i trafnie opisują ich doświadczenia w relacji z dzieckiem. Sposób przedstawienia poglądów na temat kompetencji rodzicielskich powinien być niezagrażający, daleki od piętnowania. Powinien zaś ukazywać wychowanie jako proces, w którym dorosły może się doskonalić, a nie sferę, do której można mieć talent lub nie, a poprawa wymaga wieloletniej psychoterapii. Opisane niżej kompetencje i sposoby rozumienia procesu wychowywania dziecka są najczęściej przez rodziców odbierane jako inspirujące, budzące nadzieję i motywację do działania na rzecz zmiany.

Znane i lubiane koncepcje – inteligencja emocjonalna, empatia, komunikacja

Wiele koncepcji, które dotychczas najczęściej stanowiły podstawę oddziaływań pomocowych kierowanych do rodziców chcących rozwijać swoje kompetencje wychowawcze (m.in. były to ustalenia Adele Faber i Elaine Mazlish, Thomasa Gordona, Marshalla B. Rosenberga), akcentuje umiejętność uważnego słuchania dziecka i rozpoznawania przeżywanych przez niego emocji.

Istotną kompetencję/postawę rodziców stanowi empatia i gotowość do pomocy w budowaniu przez dziecko rozumienia jego uczuć. Ważną rolę odgrywa też odpowiednia komunikacja z dzieckiem, oparta na wzajemnym poszanowaniu i współdziałaniu. Zrozumienie potrzeb drugiej osoby, jej przeżyć staje się zatem kluczem do budowania komunikatów, w tym tych, które mówią o potrzebach rodzica czy innych osób w rodzinie.

Nauka komunikowania się w sposób bezpieczny wymaga pewnej uważności, praktyki, zrozumienia postawy asertywności polegającej na respektowaniu granic zarówno drugiej strony, partnera komunikacji, jak i własnych. To szczególne wyzwanie, jeśli w domu, z którego pochodzi rodzic, takiej komunikacji brakowało, a domyślnym sposobem podtrzymywania więzi i załatwiania spraw były przeważnie komunikaty oceniające, raniące czy sarkastyczne.

Krótki przegląd przykładowych koncepcji

Jakie jeszcze koncepcje mogą być bardzo przydatne w rozmowie z rodzicami o ich umiejętnościach sprzyjających dobremu rodzicielstwu? Poniżej przedstawiamy trzy przykładowe.

Mentalizacja

Jedną z koncepcji popularnych we współczesnej psychoterapii, która pozwala dobrze zrozumieć i opisać proces wchodzenia w relacje, i która jest bardzo przydatna do opisu relacji rodzic–dziecko, jest koncepcja mentalizacji. Rozwija się ona od lat 90. XX w., została systematycznie opisana na początku naszego tysiąclecia przez współpracujących ze sobą autorów, psychologów i psychiatrów (jak np. Peter Fonagy, Mary Target, Anthony Bateman, Jon Allen) i była kształtowana przez kolejne lata.

Mentalizacja to kluczowa umiejętność, która polega na tym, że jesteśmy w stanie utworzyć w naszym umyśle obraz umysłu np. należącego do drugiego człowieka. Jest to złożony proces przechowywania w naszej głowie wyobrażenia tego, co druga osoba przeżywa, co czuje, co sobie myśli w danej chwili i co się w niej dzieje w sensie psychologicznym. Mentalizowanie odnosi się zatem do umysłu drugiej osoby, ale także do tworzenia obrazu i rozumienia własnego umysłu oraz naszych osobistych doświadczeń psychicznych. To koncepcja niezwykle rozbudowana. Zakłada ona, że rodzic w procesie wychowywania dziecka dzięki temu, że potrafi sam dostrzegać swoje stany wewnętrzne, rozumie swoje emocje i obserwuje, co się z nim dzieje w różnych sytuacjach, zachowuje się wobec dziecka tak, że ono powoli uczy się konstruować własne rozumienie stanów umysłu (swoich i drugiego człowieka, z którym wchodzi w interakcję).