Trudności w procesie kształcenia dzieci niewidomych lub słabowidzących w dużej mierze zależą od stopnia niepełnosprawności wynikającej z dysfunkcji narządu wzroku oraz od czasu jej wystąpienia – czy dziecko cierpi na nią od urodzenia, czy np. pojawiła się w wieku szkolnym z powodu wypadku lub choroby. Zawsze należy pamiętać, że dziecko dziecku nierówne i dlatego do każdego z nich trzeba podejść indywidualnie.

W pracy z uczniami niewidomymi i słabowidzącymi nadzwyczaj pomocne jest określenie dokładnej charakterystyki ich dysfunkcji, a mianowicie stopnia, w jakim dziecko ma obniżoną ostrość widzenia, oraz rodzaju ubytków w polu widzenia. Obniżona ostrość widzenia powoduje, że pole widzenia ucznia jest niewyraźne. Obraz wygląda jak widziany przez mgłę lub przez brudną szybę. Rodzaj ubytków w polu widzenia można natomiast podzielić na trzy kategorie:

• Zawężone pole widzenia (tzw. widzenie lunetowe) – osoba słabowidząca widzi świat tak, jakby patrzyła przez lunetę lub wizjer w drzwiach z pewnej odległości. Dostrzega jedynie środek pola, które widzi sprawna osoba. Wokół tego centralnego punktu wszystko jest nie tyle delikatnie rozmazane, ile praktycznie czarne.
• Mroczek centralny – to sytuacja całkowicie odwrotna do poprzedniej: osoba słabowidząca nie dostrzega środka pola widzenia, tak jakby ciągle zakrywała je jakaś czarna plamka. Okolice centralnego punktu są już lepiej widoczne, chociaż zamazane (niewyraźne).
• Mroczki rozsiane – pole widzenia osoby słabowidzącej jest zakryte czarnymi plamkami rozsianymi po całym jego obszarze. Rozrzucone mroczki po całym polu widzenia uniemożliwiają widzenie pełnego obrazu. Przestrzeń między plamkami także jest rozmazana.

Uczniowie niewidomi i słabowidzący – informacje podstawowe

W praktyce pedagogicznej istotne jest, czy dziecko z uszkodzonym wzrokiem jest w stanie korzystać z czcionki płaskiej, posiłkując się przy tym różnym rodzajem odpowiednio dostosowanych materiałów edukacyjnych (np. powiększoną czcionką) oraz pomocy optycznych (np. lupą), czy wymaga ono materiałów całkowicie pozawizualnych – konieczności zastosowania pisma systemem Braille’a.

Pierwszą opisywaną grupę uczniów stanowią osoby słabowidzące. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) ostrość widzenia u takich osób wynosi 5–30 proc. Ich pole widzenia jest zawężone do 30º, nawet jeśli ostrość wzroku przekracza 30 proc. 

Do drugiej grupy należą dzieci niewidome oraz te, u których ostrość wzroku jest mniejsza niż 5 proc. (5/50). Oznacza to, że osoba z dysfunkcją wzroku z 5 metrów widzi obraz, który osoba sprawna widzi z 50 metrów. Ponadto jej pole widzenia jest mocno ograniczone i nie przekracza 30º. Zapisy WHO definiują pole widzenia u osoby niewidomej jako nieprzekraczające 20º, niezależnie od zawężenia stopnia widzenia. Jeśli pole przekracza 20º, wówczas kluczowym kryterium jest ograniczenie ostrości widzenia nieprzekraczające 5 proc. 

W orzecznictwie medycznym stopień ostrości i pola widzenia warunkują stopień niepełnosprawności. Orzeczenie o niepełnosprawności w stopniu lekkim może otrzymać osoba, której ostrość wzroku oscyluje między 11 a 30 proc., przy czym pole widzenia nie jest tutaj brane pod uwagę. Orzeczenie o niepełnosprawności w stopniu umiarkowanym przysługuje osobie, której ostrość wzroku wynosi 5–10 proc., a pole widzenia jest ograniczone do 30º. Z kolei orzeczenie o niepełnosprawności w stopniu znacznym przysługuje osobie, której ostrość wzroku nie przekracza 5 proc., a pole widzenia jest ograniczone do 20º.

Trudności uczniów słabowidzących

W przeciwieństwie do dzieci niewidomych uczniowie słabowidzący posługują się wzrokiem. Mimo że zmysł ten jest u nich mocno ograniczony, wykorzystują go do codziennego funkcjonowania na tyle, na ile pozwala im ich niepełnosprawność. Uczniowie ci będą mieli jednak określone trudności, szczególnie w zakresie:

• dostrzegania szczegółów, 
• spostrzegania małych przedmiotów,
• odczytywania wszelkiego rodzaju znaków graficznych, oznaczeń map, symboli,
• pisania i czytania – trudności z widzeniem liter oraz znaków interpunkcyjnych,
• rozróżniania podobnych barw,
• rozwoju mowy, której ważnym stymulatorem jest percepcja wzrokowa (najpierw widzę – potem opisuję),