Zajęcia socjoterapeutyczne w poradni psychologiczno-pedagogicznej Program pierwszych siedmiu zajęć dla pięciolatków Opracowała: Aleksandra Batura-Mańka, psycholog, nauczyciel wychowania przedszkolnego, filolog polski, trener Sensoplastyki© pierwszego stopnia, absolwentka Psychodynamicznego Studium Psychoterapii i Socjoterapii Młodzieży Coraz więcej dzieci boryka się z trudnościami związanymi z psychiczną, emocjonalną i społeczną sferą rozwojową. Wsparciem dla nich jest socjoterapia prowadzona przez poradnie psychologiczno-pedagogiczne. Ten typ pomocy może być skierowany m.in. do dzieci w wieku przedszkolnym czy też młodzieży szkolnej. W grupie socjoterapeutycznej mogą brać udział osoby o niskim poczuciu własnej wartości, niskiej samoocenie czy doświadczające braku pewności siebie, ale też dzieci, które sprawiają problemy wychowawcze bądź nie radzą sobie z realizacją zadań rozwojowych. Będzie to także bardzo dobra forma wsparcia dla dzieci i młodzieży znajdujących się w grupach podwyższonego ryzyka, czyli np. z rodzin alkoholowych, przemocowych, zastępczych. Rola zajęć socjoterapeutycznych Ważne, by podczas kwalifikowania osób do grup socjoterapeutycznych wziąć pod uwagę ich aktualne możliwości psychofizyczne i społeczne. Ma to znaczenie, ponieważ w toku kwalifikowania dzieci do udziału w grupie socjoterapeutycznej można wykluczyć te z psychopatologiami, które powinny być objęte terapią, jak również dzieci będące bezpośrednio po przeżyciach traumatycznych. W zajęciach socjoterapeutycznych chodzi przede wszystkim o niwelowanie lub zmniejszanie trudności, z jakimi borykają się ich uczestnicy. W ich ramach realizowane są cele rozwojowe, edukacyjne i terapeutyczne. Dzieci uczą się nazywania i rozpoznawania emocji, poznają swoje mocne i słabe strony. Socjoterapia daje im szansę nabycia umiejętności rozwiązywania konfliktów oraz odnalezienia się w różnych sytuacjach i rolach społecznych. Mają one również możliwość rozładowania swojego napięcia emocjonalnego. Poznają prawidłowe wzorce zachowania, zwiększa się ich poziom pewności siebie i samooceny. Socjoterapia daje im poczucie wsparcie i przynależności do grupy. Aby grupa socjoterapeutyczna mogła funkcjonować, ważne jest ustalenie podstawowych zasad, które będą obowiązywały podczas każdego spotkania. Zasady (ale też konsekwencje ich łamania) można spisać i omówić z uczestnikami. Obowiązują one zarówno uczestników, jak i prowadzącego zajęcia. Tego rodzaju kodeks daje dzieciom poczucie bezpieczeństwa. Scenariusz zajęć socjoterapeutycznych dla dzieci w wieku przedszkolnym (pięciolatków) Diagnoza wstępna Problem agresji, nadpobudliwości, konfliktowości czy nieradzenia sobie z własnymi emocjami dotyczy wielu dzieci, również tych będących w wieku przedszkolnym. Problem ten występuje zwłaszcza u dzieci w wieku pięciu–sześciu lat i przejawia się najczęściej agresją fizyczną. Może to być potrącanie, popychanie, szarpanie, ciągnięcie, gryzienie, bicie, plucie. Pojawia się też agresja słowna (werbalna), do której zaliczamy: przezywanie, wymyślanie, dokuczanie, grożenie, używanie wobec innych słów celowo upokarzających, poniżających, obrażających. Przy czym pamiętajmy, że ważna jest w tym wypadku sama negatywna intencja dziecka agresywnego, podobnie jak w wypadku agresji fizycznej. U dziecka przedszkolnego możemy obserwować agresję instrumentalną (słowną czy też fizyczną), której celem jest uzyskanie czegoś pożądanego (np. dziecko tupie, bo chce ciastko właśnie teraz, a nie po obiedzie.). Dzieci takie mają problem z odraczaniem swoich potrzeb. Ich pragnienia (w ich mniemaniu) powinny zostać spełnione natychmiast i bezwarunkowo. Gdy to się nie staje, dziecko wpada w złość, często niekontrolowaną. Dodatkowo na sprawę agresji nakłada się kwestia emocjonalności. Warto podkreślić, że emocjonalność dzieci przedszkolnych cechuje impulsywność i afektywność. Dzieci wybuchają nagle, często bez wyraźnego powodu, ich reakcja jest niewspółmierna do bodźca wywołującego. Ich emocje są silne i gwałtowne. Tyczy się to oczywiście zarówno emocji związanych z radością, jak i złością. Często takie dzieci są pobudzone, przeszkadzają podczas zajęć, są kłótliwe, mają trudności w mówieniu o swoich uczuciach i w kontaktach z rówieśnikami w zabawie, podczas zajęć czy też poza przedszkolem. Istotna dla rozwoju jest reakcja otoczenia na zachowania dziecka spowodowane jego emocjami. Rozwój pięciolatka Rozwój fizyczny: • ma niezbyt twardy kościec i stosunkowo słabe mięśnie, • nie usiedzi długo w jednym miejscu, • często zmienia pozycje: podpiera się, kładzie na stoliku, • woli pracować leżąc/siedząc na podłodze niż siedzieć przy stoliku, • lubi ruch, jest aktywny, • czasami staje się marudny lub pobudzony z powodu zmęczenia lub głodu, ale nie potrafi jeszcze uświadomić sobie tego, • ma rozwiniętą koordynację ruchów i koordynację wzrokowo-ruchową.   Rozwój poznawczy: • uwaga jest mimowolna, krótkotrwała, niepodzielna, • koncentracja uwagi jest silna w przypadku ważnego dla dziecka zadania, ale nie odbiera wówczas innych bodźców, • pamięć jest mimowolna, mechaniczna, krótkotrwała, • potrafi porównywać przedmioty, kształty ze względu na ich różnice lub podobieństwa, • potrafi dokonać klasyfikacji, biorąc pod uwagę dwa, trzy kryteria, • myśli często w sposób skojarzeniowy, • myślenie życzeniowe jest zwykle dla dziecka myśleniem prawdziwym, • w myśleniu nie uwzględnia jeszcze przekształceń materiału. Rozwój społeczno-emocjonalny: • próbuje bawić się zgodnie z innymi, bez ciągłych konfliktów, • rzadziej obraża się, złości, płacze, • bawi się w grupce, • zaczyna przejmować się uczuciami innych rówieśników: pociesza, pomaga, okazuje współczucie, • emocje są silne, gwałtowne, trudne do opanowania przez dziecko, zwykle krótkotrwałe, gdy zostawia się dziecko w spokoju, to zazwyczaj mijają szybko, • jest zmienne – stosunkowo łatwo płacz przechodzi w śmiech i odwrotnie, • jest spontaniczne, wyraziste, nie panuje nad ekspresją, • zaczyna rozumieć, że rodzice przyjdą po nie do przedszkola, • zaczyna liczyć się z rówieśnikami i chcąc się z nimi bawić, coraz rzadziej obraża się, złości, płacze, • zaczyna przewidywać reakcje dorosłych. Zaproponowane zajęcia będą odbywały się raz w tygodniu podczas pobytu dziecka w placówce przedszkolnej (od listopada do kwietnia: przez sześć miesięcy po ok. cztery spotkania miesięcznie). Grupa zajęciowa będzie liczyła od ośmiorga do dziesięciorga dzieci (pięcioletnich, mogą pojawić się też dzieci sześcioletnie) borykających się z takimi problemami, jak: • labilność emocjonalna, • zachowania agresywne, konfliktowe, • nieradzenie sobie z własnymi emocjami (np. wpadanie w niekontrolowaną złość), • nadpobudliwość, • nieprzestrzeganie obowiązujących zasad. Powyżej wskazane zachowania dziecka mogą pojawiać się zarówno w domu, jak i w przedszkolu. Podstawowym kryterium doboru dzieci do grupy socjoterapeutycznej jest diagnoza nauczycieli, wychowawców, psychologów, którzy mają kontakt z dzieckiem na co dzień i wiedzą, które dzieci potrzebują tego rodzaju wsparcia, jak również wnioski rodziców o przyjęcie dziecka do grupy. Ostateczny dobór do grupy odbędzie się po rozmowach z nauczycielami, rodzicami, specjalistami. Powstanie poniższego scenariusza jest wynikiem zapotrzebowania na takie zajęcia (efekt rozmów z rodzicami oraz nauczycielami wychowania przedszkolnego). Coraz większą liczbę osób w grupie stanowią dzieci konfliktowe, agresywne, nieradzące sobie z emocjami, mające problem ze skupieniem uwagi. Powoduje to pojawienie się napięć na linii dziecko-nauczyciel--grupa przedszkolna, jak również dziecko-rodzic. Zaproponowane zajęcia mają na celu pomoc dzieciom w radzeniu sobie ze swoimi emocjami i agresją, a także doskonalenie umiejętności skupienia uwagi. Pojedyncze zajęcia będą trwały około 50–60 minut. Każdy scenariusz zajęć zawiera powtarzalne elementy spotkań, takie jak: powitanie, iskierka przyjaźni, rundka końcowa. Ma to na celu wzbudzenie w dzieciach poczucia bezpieczeństwa, przynależności do tej konkretnej grupy. Podczas zajęć staramy się w miarę możliwości przypominać o zasadach ustalonych przez grupę (w związku z tym, że pracujemy z małymi dziećmi, nie tworzymy zbyt wielu zasad: najlepiej, jeśli będzie ich np. pięć; ponadto warto, by nie zawierały negacji – np. zamiast zasady „nie mówimy niemiłych rzeczy” można utworzyć zasadę „mówimy miłe rzeczy”). Podstawowe cele zajęć Cele rozwojowe: • budowanie poczucia przynależności do grupy, • współpraca z innymi osobami, • zyskanie aprobaty grupy, • zaspokajanie potrzeby wyrażanie samego siebie, • rozwijanie koncentracji uwagi, • rozwijanie twórczej ekspresji, • odczuwanie radości/dumy z wykonania zadań, • nabywanie umiejętności analizowania podjętych zadań. Cele edukacyjne: • nabywanie wiedzy o sobie i innych osobach, • integrowanie się z grupą, • rozpoznawanie i nazywanie emocji u siebie i innych osób, • nabywanie umiejętności rozwiazywania konfliktów, • uświadomienie sobie zmiany uczuć, • akceptowanie odczuwanych emocji, • nauka odreagowywania negatywnych emocji, • akceptacja emocji negatywnych, • adekwatne wyrażanie emocji negatywnych, • nauka komunikacji z drugą osobą, • ćwiczenie radzenia sobie z napięciami. Cele terapeutyczne: • odreagowanie napięć emocjonalnych, • budowanie pozytywnego obrazu samego siebie, • zaspokajanie potrzeby bycia ważnym (również w grupie), • wzmocnienie poczucia własnej wartości. Zajęcia 1. Poznajemy się Cel: integracja (poznanie osób w grupie, zwiększenie poczucia bezpieczeństwa, oswojenie się z grupą). 1. Nauka piosenki śpiewanej na powitanie dzieci (na każdych zajęciach na początku, w kole, na stojąco): Wszyscy są, witam Was, zaczynamy. Już czas. Jestem ja, jesteś Ty. Raz, dwa, trzy. (powtórka) 2. Przedstawienie się osoby prowadzącej, która informuje w prostych słowach o celu zajęć (lepsze poznanie siebie, innych osób, wspólna zabawa, poznanie emocji itp.). Prowadzący mówi również dzieciom, w jakie dni będą się spotykały, ile czasu będą trwały zajęcia. 3. Przedstawianie się dzieci. Uczestnicy siedzą w kole, podają sobie piłkę. Ten, kto ma piłkę, mówi swoje imię – może je zaśpiewać (w zależności od potrzeb osoba prowadząca może przygotować wcześniej karteczki z imionami, które dzieci będą miały przyklejone na koszulce). 4. Zabawa „Raz, dwa, trzy – wstajesz ty”. Dzieci siedzą w kole, a prowadzący czyta zdania w stylu: „Kto lubi tańczyć?”, „Kto lubi kolor niebieski?”, „Kto ma psa?”, „Kto ma blond włosy?” itd. Gdy dzieci słyszą zdanie pasujące do siebie, szybko wstają. 5. Rundka końcowa: „Co dziś podobało mi się na zajęciach, a co nie. Dlaczego?”. 6. Iskierka przyjaźni – dzieci siadają w kole, trzymają się za ręce i przesyłają na pożegnanie iskierkę przyjaźni (uścisk dłoni). Zajęcia 2. Tworzymy i przestrzegamy zasady Cel: tworzenie zasad grupowych (uczenie się zachowań respektowanych w grupie, tworzenie bezpiecznej atmosfery). 1. Powitanie 2. Przypomnienie imion dzieci uczestniczących w zajęciach. Dzieci w kole podają sobie piłkę. Kto trzyma piłkę, wymawia dla przypomnienia swoje imię. 3. Dzieci dobierają się w pary. Mają za zadanie przywitanie się poszczególnymi częściami ciała (ręce, nogi, głowy, łokcie, kolana, stopy itp.). Po zadaniu prowadzący pyta chętnych dzieci, jak czuły się w tym zadaniu. 4. Burza mózgów – ustalanie zasad. Każde dziecko zastanawia się, jaka zasada powinna być przestrzegana podczas zajęć, żeby czuć się bezpiecznie. Prowadzący symbolicznie rysuje zasady na arkuszu szarego papieru. Dzieci potwierdzają chęć przestrzegania zasad poprzez malowanie swojej ręki farbą i odciśnięcie jej pod rysunkami prezentującymi zasady. 5. Odbicie lustrzane – dzieci dobierają się w pary, pierwsza osoba wykonuje ruch, druga go powtarza. Ważna jest mimika i ekspresja całego ciała. Po pewnym czasie dzieci zamieniają się rolami. Po zadaniu prowadzący pyta, komu było łatwo, a komu trudno uczestniczyć w tym zadaniu i dlaczego. 6. Wspólne powtórzenie ustalonych zasad grupowych. Prowadzący informuje grupę, że każde zajęcia będą zaczynały się powitaniem, a kończyły rundką końcową i iskierką przyjaźni. 7. Rundka końcowa: „Co dziś podobało mi się na zajęciach, a co nie. Dlaczego?”. Wspólne omówienie. 8. Iskierka przyjaźni. Zajęcia 3. Nazywamy emocje Cel: poznawanie różnych emocji (rozpoznawanie uczuć, nazywani ich, próby pokazywania uczuć za pomocą mimiki, gestów). 1. Powitanie. 2. „Minki”: każde dziecko wybiera minkę (kartkę przedstawiającą emocje), która określa jego emocje w danym dniu. Dzieci mają do wyboru wesołą lub smutną minkę. Siedząc w kole, uzasadniają swój wybór, kończąc zdanie: „Wybrałam/Wybrałem minkę smutną/wesołą, ponieważ…”. 3. Oglądanie zdjęć dzieci przedstawiających różne emocje (m.in. radość, smutek, strach, złość, wstyd). Próby nazwania emocji i pokazania ich za pomocą mimiki twarzy. 4. Rundka końcowa: „Co dziś podobało mi się na zajęciach, a co nie. Dlaczego?”. Wspólne omówienie. 5. Iskierka przyjaźni. Zajęcia 4. Pozbywamy się złości Cel: uwalnianie złości (uwolnienie nagromadzonych emocji, lepsze poznanie siebie, pozbycie się złości). 1. Powitanie. 2. Każde dziecko staje tyłem do grupy, bierze kartki gazety i wyobraża sobie, że czuje złość. Kiedy prowadzący gra na tamburynie, dziecko ma za zadanie podrzeć i porozrywać gazetę na małe kawałki oraz wykrzyczeć swoją złość. Kiedy prowadzący przestaje grać na tamburynie, to dziecko przestaje krzyczeć. Omówienie ćwiczenia: można powiedzieć dzieciom, że jak czują złość, nie potrafią sobie poradzić ze swoim gniewem, agresją, mogą drzeć papier. 3. „Pudło złości”: uwolnienie nagromadzonych emocji, pozbycie się złości, lepsze rozpoznawanie własnych emocji. Do tego ćwiczenia potrzebne będzie kartonowe pudło, klej, nożyczki, papier, ozdoby. Dzieci wspólnie w grupie wykonują pudło złości (prowadzący może pomagać). W pudle należy wyciąć niewielki otwór. Dzieci mogą w dowolny sposób ozdobić pudło. Po wykonaniu zadania wszyscy siadają w kole, w środku znajduje się pudło. Prowadzący wyjaśnia, do czego będzie służyło: gdy dzieci będą na coś lub kogoś „złe”, mogą podejść do pudełka i wrzucić do niego zgniecioną ze złością kartkę, czyli wyrzucić swoją złość do „pudła”. 4. Rundka końcowa: „Co dziś podobało mi się na zajęciach, a co nie. Dlaczego?”. Wspólne omówienie. 5. Iskierka przyjaźni. Zajęcia 5. Oswojenie złości Cel: rozładowywanie złości (usuwanie złości poprzez ruch, tworzenie, rozróżnienie na nieakceptowane i dopuszczalne sposoby usuwania złości, zachęcanie do pozbywania się złości w sposób akceptowalny). 1. Powitanie. 2. Dzieci słuchają utworu Vivaldiego „Sztorm” i rysują, co czują. Prowadzący po kolei omawia rysunki i w rozmowie nawiązuje do złości. Wykorzystuje takie pytania, jak: „Co czułeś podczas rysowania?”, „Kiedy ludzie czują złość?”, „Jak wygląda/zachowuje się człowiek, który się złości?”, „Jak można rozpoznać, że ktoś jest rozłoszczony?”. 3. Dzieci są dobrane w pary. Wyobrażają sobie, że kłócą się z jakiegoś powodu, np. ktoś komuś zabrał zabawkę albo powiedział cos niemiłego. Mogą tupać, machać ręką, krzyczeć. Prowadzący przypomina, że wszystkie czynności są udawane. Po zadaniu, kto chce, może podzielić się z resztą grupy, jak czuł się w jego trakcie, jak czuje się teraz. 4. Karteczki złości: dzieci na kartce zapisują dwa sposoby radzenia sobie ze złością – jedno nieszkodliwe dla innych (np. tupanie), drugie szkodliwe (np. bicie kogoś). Kartki wrzucane są do pudełka, losowane i czytane na głos przez prowadzącego. Wspólnie z grupą ustalane jest, które z pomysłów reagowania złością są dopuszczalne, a które nie i dlaczego. 5. Krótkie ćwiczenie relaksacyjno-oddechowe. Dzieci leżą na plecach, mają zamknięte oczy. Wyobrażają sobie, że wydychają złość, gniew. W tym czasie prowadzący czyta instrukcje o miarowym oddychaniu oraz opowiada historię Złośnika. Dzieci wyobrażają sobie, że wydychają Złośnika przez nos/usta. 6. Rundka końcowa: „Co dziś podobało mi się na zajęciach, a co nie. Dlaczego?”. Wspólne omówienie. 7. Iskierka przyjaźni. Zajęcia 6. Konfliktom mówimy „nie” Cel: konstruktywne rozwiązywanie konfliktów (odnajdywanie dobrych rozwiązań kłótni, konfliktów, pozbywanie się złości). 1. Powitanie. 2. „Kwiat rozwiązań”: każde dziecko otrzymuje papierowy płatek. Wspólnie w grupie dzieci zastanawiają się, co można zrobić, gdy się z kimś pokłócą. Prowadzący zapisuje (lub rysuje) pomysły dzieci na płatkach, z których wspólnie na arkuszu brystolu grupa tworzy kwiat i przykleja płatki. 3. „Magiczny kapelusz”: chętne dzieci losują z kapelusza opis sytuacji konfliktowej (z życia przedszkola, domu, placu zabaw). Dzieci w parach odgrywają podane scenki i wspólnie zastanawiają się, jak można rozwiązać dany konflikt. 4. „Złośliwy kot”: dzieci przenoszą się w krainę zwierząt. Jedno z nich staje się kotem, reszta innymi zwierzętami żyjącymi na podwórku. Prowadzący czyta opowiadanie o kocie: dzieci przedstawiają ruchowo opowiadanie. 5. Rundka końcowa: „Co dziś podobało mi się na zajęciach, a co nie. Dlaczego?”. Wspólne omówienie. 6. Iskierka przyjaźni. Zajęcia 7. Skupiamy się Cel: koncentracja uwagi (stymulowanie uwagi, koncentracji, pamięci u dzieci ruchliwych) 1. Powitanie. 2. „Pociąg”: dzieci siedzą jeden za drugim (na dywanie lub na krzesłach), prowadzący mówi, jakie znaki/obrazki/litery/cyfry dzieci mają rysować na plecach dziecka siedzącego przed nimi. Na zakończenie zabawy dzieci mogą narysować dowolny znak. 3. „Niespodzianki”: dzieci siedzą tyłem do prowadzącego (jeśli mają ochotę, mogą zamknąć oczy), prowadzący wydaje dźwięki za pomocą różnych przedmiotów (np. klucze, dzwonek, papier, woda). Dzieci mają za zadanie odgadnąć dźwięki/policzyć, ile było różnych dźwięków. Później wspólnie omawiają, co usłyszały. 4. „Znikające przedmioty”: dzieci siedzą w kole, na środku koła leżą różne przedmioty (kilka, do ośmiu rzeczy) na jednolitym tle, dwie osoby przyglądają się przedmiotom, po czym jedna osoba zamyka oczy, a druga chowa jeden z ustawionych przedmiotów. Zadaniem pierwszego dziecka jest odgadnięcie, czego brakuje. Zadanie można zmodyfikować: chowanie przedmiotu można zastąpić zmianą ułożenia rzeczy. 5. Rundka końcowa: „Co dziś podobało mi się na zajęciach, a co nie. Dlaczego?”. Wspólne omówienie. 6. Iskierka przyjaźni. Ważne! Kolejne zajęcia mogą rozwijać tematykę innych uczuć, takich jak: zazdrość, wstyd, zdenerwowanie. Mogą dotyczyć sposobów rozwiązywania konfliktów przez dzieci, jak również poprawnej komunikacji (nauki słuchania, szacunku do drugiej osoby, mówienia ze zrozumieniem). Następne mogą dotyczyć też rozwijaniu empatii i wczuwaniu się w sytuację drugiej osoby, jak również nawiązywania przyjaźni. Równolegle mogą być prowadzone zajęcia socjoterapeutyczne dla rodziców lub/i dla nauczycieli danej placówki dotyczące m.in. uczucia bezradności wobec zachowań dziecka, sposobów reagowania na zachowania dziecka, rozróżnienia pomiędzy karą a konsekwencją, czy nauki chwalenia dziecka, jak również rozmawiania z nim o odczuwanych emocjach zarówno w przedszkolu, jak i w domu.