STAN PRAWNY NA 2 MAJA 2023 Palenie papierosów w szkołach Opracował: Michał Łyszczarz, prawnik, autor komentarza do Ustawy o systemie oświaty oraz licznych publikacji z zakresu prawa oświatowego, prawa pracy, finansów publicznych i funkcjonowania samorządu terytorialnego, uznany prelegent i szkoleniowiec, wykładowca toruńskiej i bydgoskiej Wyższej Szkoły Bankowej, główny specjalista w Wydziale Oświaty w Urzędzie Miasta w Dąbrowie Górniczej, przez lata tworzył trzon Wydziału Nadzoru Prawnego Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1082 ze zm.), • Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1510 ze zm.), • Ustawa z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 700), • Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 10 kwietnia 2014 r. (II OSK 2739/12). Na pytanie, czy uczeń może palić w szkole, zadane osobie niezwiązanej bezpośrednio ze szkolnictwem, często usłyszymy odpowiedź, że oczywiście tylko uczeń pełnoletni i wyłącznie wówczas, jeżeli na terenie placówki istnieją zasady uwzględniające potrzeby palaczy, ponieważ palenie papierosów przez osoby dorosłe jest dozwolone w specjalnie ku temu wyznaczonych miejscach. Nie jest to jednak prawda – szkoły zostały wskazane jako jednostki w całości objęte zakazem palenia. Warto jednak ustalić, jak zakaz ten został zredagowany. Zakaz palenia Na stronach rządowych (www.gov.pl) dostępny jest poradnik „Szkoły wolne od dymu tytoniowego”, opracowany przez Polskie Towarzystwo Programów Zdrowotnych we współpracy z Państwową Inspekcją Sanitarną. Czytamy w nim m.in., że „(…) szkoła wolna od dymu tytoniowego w istotny sposób wpływać może na kształtowanie się zmian postaw i nawyków uczęszczających do niej uczniów, jak również jej pracowników. Poprzez swój dydaktyczny charakter szkoła powinna być miejscem, które zachęca do prowadzenia zdrowego stylu życia, przypominając jednocześnie o nadrzędnym prawie każdego człowieka do życia w zdrowym środowisku, wolnym od dymu tytoniowego. Cel ten może być osiągnięty tylko wtedy, gdy w jego realizację włączą się wszyscy mający wpływ na kształtowanie postaw i zachowań prozdrowotnych na terenie szkoły: rodzina, środowisko edukacji i pracy oraz osoby o wysokim prestiżu i silnym oddziaływaniu społecznym (np. dyrekcja, nauczyciele, pielęgniarki szkolne, katecheci). Największe znaczenie odegra w tym przypadku postawa rówieśników, gdyż młodzież silnie identyfikuje się z otaczającym ją środowiskiem, czerpiąc przykłady od kolegów i koleżanek. Niezbędne jest zaangażowanie Dyrekcji placówek oświatowych w pracę nad środowiskiem wolnym od dymu tytoniowego. Prowadzona polityka antytytoniowa jest częścią szerszej polityki na rzecz poprawy ogólnego stanu zdrowia uczniów i pracowników”. Polityka antytytoniowa służy respektowaniu obowiązujących regulacji, bowiem szkoły zostały objęte zakazem palenia. Zakaz ten został uregulowany w art. 5 Ustawy o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych. Zgodnie z nim zabrania się palenia wyrobów tytoniowych, w tym palenia nowatorskich wyrobów tytoniowych, i palenia papierosów elektronicznych: • na terenie zakładów leczniczych podmiotów leczniczych i w pomieszczeniach innych obiektów, w których są udzielane świadczenia zdrowotne, • na terenie jednostek organizacyjnych systemu oświaty, o których mowa w przepisach o systemie oświaty, oraz jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, o których mowa w przepisach o pomocy społecznej, • na terenie uczelni, • w pomieszczeniach zakładów pracy innych niż wymienione w pkt 1 i 2, • w pomieszczeniach obiektów kultury i wypoczynku do użytku publicznego, • w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych, • w środkach pasażerskiego transportu publicznego oraz w obiektach służących obsłudze podróżnych, • na przystankach komunikacji publicznej, • w pomieszczeniach obiektów sportowych, • w ogólnodostępnych miejscach przeznaczonych do zabaw dzieci, • w innych pomieszczeniach dostępnych do użytku publicznego. Ważne! Jednostki organizacyjne systemu oświaty, czyli szkoły, zostały zatem wymienione wprost jako objęte zakazem palenia wyrobów tytoniowych, w tym także papierosów elektronicznych. Można podnieść argument, że tak sformułowany zakaz nie jest skuteczny, bowiem odnosi się do przepisów o systemie oświaty, nie został zatem dostosowany do aktualnego stanu prawnego, w którym podstawowym aktem dotyczącym szkolnictwa nie jest już Ustawa o systemie oświaty, lecz Prawo oświatowe. Taki zarzut nie jest jednak uprawniony, bowiem Ustawa o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych odsyła nie tyle do Ustawy o systemie oświaty, lecz do przepisów o systemie oświaty, czyli regulacji, które ten system określają, a które znajdują się właśnie w Prawie oświatowym. Ważne! Zakaz palenia obejmuje wyroby tytoniowe oraz nowatorskie wyroby tytoniowe, przez które rozumiemy, zgodnie z art. 2 pkt 11 Ustawy, wyrób tytoniowy inny niż papieros, tytoń do samodzielnego skręcania papierosów, tytoń fajkowy, tytoń do fajki wodnej, cygaro, cygaretkę, tytoń do żucia, tytoń do nosa lub tytoń do stosowania doustnego. Dodatkowo zakaz palenia obejmuje również papierosy elektroniczne. Według definicji zawartej w art. 2 pkt 20 Ustawy papieros elektroniczny jest to wyrób, który może być wykorzystywany do spożycia pary zawierającej nikotynę za pomocą ustnika, lub wszystkie elementy tego wyrobu, w tym kartridże, zbiorniki i urządzenia bez kartridża lub zbiornika; papierosy elektroniczne mogą być jednorazowego użytku albo wielokrotnego napełniania za pomocą pojemnika zapasowego lub zbiornika, lub do wielokrotnego ładowania za pomocą kartridżów jednorazowych. W związku z zakazem palenia na terenie jednostki oświatowej pojawia się po stronie jej dyrektora obowiązek zrealizowania obowiązku z art. 5 ust. 1a Ustawy, stosownie do którego właściciel lub zarządzający obiektem, w którym obowiązuje zakaz palenia wyrobów tytoniowych i palenia papierosów elektronicznych, są obowiązani umieścić w widocznych miejscach odpowiednie oznaczenie słowne i graficzne informujące o zakazie palenia wyrobów tytoniowych i palenia papierosów elektronicznych na terenie obiektu. Czy szkoła może urządzić palarnię dla pełnoletnich uczniów? Zgodnie z definicją z art. 2 pkt 15 Ustawy palarnia to wyodrębnione konstrukcyjnie od innych pomieszczeń i ciągów komunikacyjnych pomieszczenie, odpowiednio oznaczone, służące wyłącznie do palenia wyrobów tytoniowych, w tym nowatorskich wyrobów tytoniowych, lub papierosów elektronicznych, zaopatrzone w wywiewną wentylację mechaniczną lub system filtracyjny w taki sposób, aby dym tytoniowy, para z papierosów elektronicznych lub substancje uwalniane za pomocą nowatorskiego wyrobu tytoniowego nie przenikały do innych pomieszczeń. Palarnia nie jest jednak rozwiązaniem dla palących uczniów w szkole, bowiem nie ma prawnej możliwości jej utworzenia dla uczniów. Regulacje dotyczące palarni znajdują się w art. 5a Ustawy o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych. Na podstawie ust. 1 tej regulacji właściciel lub zarządzający mogą wyłączyć spod zakazu określonego w art. 5, czyli zakazu palenia, indywidualne pokoje w obiektach służących celom mieszkalnym. Oczywiście szkoły nie służą takim celom, czyli celom mieszkalnym, zatem dopuszczenie palenia, w tym e-papierosa, nie jest możliwe w tych jednostkach. Zauważyć również należy, że ogólne zezwolenie na urządzenie palarni znajduje się w art. 5a ust. 1a Ustawy, zgodnie z którym dopuszcza się używanie wyrobów tytoniowych, w tym nowatorskich wyrobów tytoniowych, lub papierosów elektronicznych w palarniach oraz innych miejscach wyznaczonych na terenie obiektów jednostek organizacyjnych lub organów podległych, lub nadzorowanych przez Ministra Obrony Narodowej, ministra właściwego ds. wewnętrznych i Ministra Sprawiedliwości oraz w urzędach obsługujących tych ministrów, a także w środkach przewozu osób używanych przez te podmioty. Jednostki organizacyjne systemu oświaty nie zostały zatem w tej regulacji wymienione. Czy szkoła może urządzić palarnię dla pracowników? Przepisy dotyczące urządzania palarni przeszły znaczną ewolucję od czasu wejścia w życie Ustawy o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych. W 1996 r., gdy Ustawa zaczynała obowiązywać, przepis art. 5 ust. 1 tego aktu stanowił, iż zabrania się palenia wyrobów tytoniowych poza wyraźnie wyodrębnionymi miejscami: • w zakładach opieki zdrowotnej, z zastrzeżeniem ust. 2, • w szkołach i placówkach oświatowo-wychowawczych, • w pomieszczeniach zamkniętych zakładów pracy oraz innych obiektów użyteczności publicznej. Przepis ten miał charakter ogólny, zatem na jego podstawie można było wyznaczyć palarnię ogólną, z której teoretycznie mogliby korzystać również pełnoletni uczniowie. Obecnie jednak palarni dotyczy regulacja art. 5a Ustawy, według której zarządzający lub właściciel obiektu mogą co prawda wyznaczyć palarnię, ale dotyczy to wyłącznie jednostek wymienionych w art. 5a ust. 3 Ustawy. Zgodnie z tą regulacją właściciel lub zarządzający mogą wyznaczyć palarnię: • w domach pomocy społecznej lub domach spokojnej starości, • w całodobowych oddziałach psychiatrycznych, z wyłączeniem oddziałów dysponujących warunkami wzmocnionego i maksymalnego zabezpieczenia, • w hotelach, • w obiektach służących obsłudze podróżnych, • na terenie uczelni, • w pomieszczeniach zakładów pracy, • w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych. Przepis ten wymienia pomieszczenia zakładu pracy, ale nie wymienia szkół. Można więc tę regulację zinterpretować w ten sposób, że palarnia dla uczniów pełnoletnich w szkole nie może być zorganizowana, natomiast pomieszczenie takie może zostać udostępnione pracownikom, zarówno pedagogicznym, jak i niepedagogicznym. W kontekście szkół pojawia się jednak nieuchronnie pytanie o zasadność tworzenia takiego pomieszczenia w sytuacji, gdy jedną z podstawowych funkcji szkoły jest funkcja wychowawcza. Do tego dodać należy, że stosownie do art. 207 § 2 Kodeksu pracy pracodawca jest obowiązany chronić zdrowie i życie pracowników przez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki. W szczególności jest on obowiązany: • organizować pracę w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki pracy, • zapewniać przestrzeganie w zakładzie pracy przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, wydawać polecenia usunięcia uchybień w tym zakresie oraz kontrolować wykonanie tych poleceń, • reagować na potrzeby w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy oraz dostosowywać środki podejmowane w celu doskonalenia istniejącego poziomu ochrony zdrowia i życia pracowników, biorąc pod uwagę zmieniające się warunki wykonywania pracy, • zapewnić rozwój spójnej polityki zapobiegającej wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym uwzględniającej zagadnienia techniczne, organizację pracy, warunki pracy, stosunki społeczne oraz wpływ czynników środowiska pracy, • uwzględniać ochronę zdrowia młodocianych, pracownic w ciąży lub karmiących dziecko piersią oraz pracowników niepełnosprawnych w ramach podejmowanych działań profilaktycznych, • zapewniać wykonanie nakazów, wystąpień, decyzji i zarządzeń wydawanych przez organy nadzoru nad warunkami pracy, • zapewniać wykonanie zaleceń społecznego inspektora pracy. Dyrektor jednostki oświatowej, jako kierownik zakładu pracy, powinien zwrócić uwagę na ww. obowiązki związane z bezpieczeństwem i higieną pracy w szkołach, przedszkolach i innych placówkach oświatowych. Można tu przywołać Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 10 kwietnia 2014 r., w którym sąd ten orzekł, że „(…) zasadniczo ustawodawca chroni sytuację prawną osób niepalących, co oznacza, że interpretacja postanowień Ustawy musi uwzględniać tę regułę. W przypadku lokalu gastronomicznego składającego się z dwóch pomieszczeń nie jest dopuszczalne, aby przejście do sali przeznaczonej dla osób niepalących odbywało się przez pomieszczenie, w którym można palić wyroby tytoniowe. Takie usytuowanie sal powoduje, że osoba niepaląca, idąc do sali dla niepalących, jest narażona na negatywne skutki dymu tytoniowego, przechodząc przez salę dla palących. Oznacza to, że w świetle unormowań Ustawy o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu sala dla palących nie powinna być salą przechodnią, lecz salą docelową i, co jest istotne, wyposażoną w wentylację uniemożliwiającą przenikanie dymu tytoniowego do sali dla niepalących”. Wyrok ten wprost dotyczy pomieszczeń zakładu gastronomicznego, ale należy go odnieść do wszystkich zakładów pracy. Ważne! Nawet jeżeli dyrektor uzna, że urządzenie palarni w szkole dla jej pracowników nie narusza funkcji wychowawczej tej jednostki, to nadal musi mieć na uwadze bezpieczeństwo niepalących – pracowników i uczniów – więc urządzenie palarni wymaga specjalnego miejsca, z którym pracownicy niepalący i uczniowie nie powinni mieć kontaktu. W praktyce można jednak postulować, że całkowity zakaz palenia w jednostkach systemu oświaty dotyczy wszystkich korzystających z nich osób, zarówno uczniów, jak i pracowników szkoły. Czy uczniowie pełnoletni mogą palić poza szkołą? Nie ulega wątpliwości, że uczeń w szkole nie może palić. Czy jednak uczeń pełnoletni może opuścić szkołę i palić poza jej siedzibą na przerwie? Przede wszystkim należy zauważyć, że osiągnięcie pełnoletności nie oznacza, że uczeń może w dowolnym momencie opuścić szkołę bez żadnych konsekwencji. Oczywiście nie obowiązuje go już – jako osoby pełnoletniej – obowiązek szkolny, za swoje bezpieczeństwo też odpowiada osobiście po opuszczeniu siedziby szkoły. Jeżeli więc będzie miał wypadek poza murami szkoły, to szkoła już nie ponosi żadnej odpowiedzialności za jego wystąpienie, bowiem jedynie uczeń niepełnoletni może być zatrzymany w jednostce i wydany wyłącznie rodzicom, a szkoła odpowiada w przypadku, gdyby niepełnoletni uczeń opuścił jej mury bez żadnego nadzoru. Ważne! Uczeń pełnoletni może wyjść ze szkoły i fizycznie pracownicy szkoły nie mogą go powstrzymać. Nie oznacza to jednak, że może opuścić szkołę i wyjść na przerwie bez nadzoru i bez żadnych konsekwencji. Do 18. roku życia ma obowiązek uczestniczyć w nauce, natomiast od momentu osiągnięcia pełnoletności sam decyduje, czy chce się uczyć dalej i czy chce być częścią organizacji, którą jest szkoła. Jeżeli chce, to zgadza się również na zasady w niej istniejące, w tym zakaz palenia papierosów, którego złamanie wiązać się powinno z nałożeniem kary statutowej. Szkolna profilaktyka Z przywołanego wcześniej opracowania „Szkoły wolne od dymu tytoniowego” wynika, że 64 proc. chłopców i 53 proc. dziewcząt w wieku 13–15 lat podjęło już w swoim życiu próbę palenia papierosów. Aż 30 proc. chłopców i 21 proc. dziewcząt próbowało palić przed ukończeniem 10. roku życia. Wspomniane wyżej opracowanie zawiera przykładowy plan działań, który można w szkole zastosować, a który przedstawia się następująco: • skuteczne przekazanie informacji uczniom o całkowitym zakazie palenia obowiązującym na terenie szkoły, • zwrócenie uwagi dyżurującym nauczycielom na problem palenia tytoniu wśród niektórych uczniów występujący w szkolnych toaletach oraz na otwartych terenach szkoły (boiska, place), • wprowadzenie motywującego systemu wsparcia dla osób przyłapanych na paleniu tytoniu w postaci: o rozmowy z uczniem na temat obowiązującego prawa oraz następstw, które mogą mieć miejsce, jeśli uczeń będzie nadal palił (społecznych, zdrowotnych, ekonomicznych), o rozmowy z rodzicami ucznia, przekazania im informacji o problemie, o uczestniczenia ucznia w spotkaniu ze szkolnym pedagogiem i wychowawcą, na którym uczeń powinien przedstawić referat dotyczący szkodliwych skutków palenia tytoniu (np. w postaci: gazetki do gabloty, prezentacji dla klasy, przygotowania godziny wychowawczej, o poinformowania/ostrzeżenia o możliwości podjęcia przez wychowawcę decyzji o nieuczestniczeniu ucznia w najbliższym klasowym wyjściu do kina, teatru, zakazie wstępu na szkolną dyskotekę czy wyjazdu na szkolną wycieczkę, o obniżenia oceny z zachowania; • zastosowanie systemu kontroli uczniów, w stosunku do których istnieje podejrzenie palenia tytoniu (np. po znalezieniu papierosów, które mogą należeć do ucznia, lub też po stwierdzeniu charakterystycznego zapachu związanego z paleniem tytoniu) – bardziej uważne obserwowanie tych osób, • wprowadzenie kontroli wyjść poza teren szkoły w trakcie zajęć oraz przerw, • zainstalowanie czujników dymu w toaletach oraz monitoringu w miejscach, w których najprawdopodobniej palą uczniowie – w miarę posiadanych możliwości.