Lekcja ciszy w przedszkolu Opracowała: Aleksandra Batura-Mańka, psycholog, nauczyciel wychowania przedszkolnego, filolog polski, trener Sensoplastyki© pierwszego stopnia, absolwentka Psychodynamicznego Studium Psychoterapii i Socjoterapii Młodzieży Nauczyciele wychowania przedszkolnego z pewnością znają wiele metod zabaw ruchowych. W zanadrzu chowają zawsze szereg pomysłów na przyswajanie wiedzy przez dzieci poprzez zabawę, w których dominuje ruch – jest to odpowiedź na obecne zapotrzebowanie rozwojowe najmłodszych. Na przeciwległym końcu takiego kategoryzowania metod pracy znajdują się wszelkie zajęcia relaksacyjne, których zadaniem jest wyciszenie organizmu dziecka. Niestety, w wachlarzu i gąszczu różnorodnych sposobów pracy ginie wartość zwykłej ciszy, którą tak trudno usłyszeć w sali przedszkolnej, a która jest tak bardzo potrzebna dzieciom. Wystarczy sięgnąć chociażby po doświadczania ciszy znane z pedagogiki montessoriańskiej. Metoda ta ukazuje ciszę jako coś pięknego i wartościowego. Czy sprawdzi się w przedszkolu? Założenia pedagogiki według Marii Montessori Maria Montessori była włoskim lekarzem, pedagogiem, antropologiem. Jej działalność rozpoczęła się od założenia szkoły dla dzieci, która znajdowała się w ubogiej części miasta. Dzięki pracy z dziećmi i wnikliwej obserwacji Montessori stworzyła własną pedagogikę, która traktuje dziecko w sposób zindywidualizowany. Jej główne założenia opierają się na podziale życia dziecka na etapy rozwojowe – to one wskazują na to, jakie podejście do postrzegania świata mają dzieci, a co się z tym wiąże, jakie powinno się dostosować podejście wychowawcze i sposoby uczenia się. Pedagogika montessoriańska kładzie nacisk na samodzielność dzieci, które uczą się decydować o rodzaju, miejscu i czasie pracy, dzięki czemu uczą się oceniać swoje umiejętności przy podejmowaniu działania. Ważny jest również indywidualny tok rozwoju dziecka oraz poznawanie jego świata poprzez obserwację przez dorosłych. Kolejny istotny element to nabywanie reguł społecznych, uczenie się od siebie nawzajem (łączenie w grupie dzieci w różnym wieku), jak również uczenie się poprzez działania oraz praca nad koncentracją. Cisza w pedagogice montessoriańskiej Z założeń pedagogiki montessoriańskiej wynika, że cisza ma w sobie moc i znaczenie, co ma swoje odzwierciedlenie w słowach samej Montessori: „Cisza przynosi nam często wiedzę, której jeszcze całkiem nie pojęliśmy, że mianowicie posiadamy życie wewnętrzne. Poprzez ciszę dziecko być może pierwszy raz spostrzega własne życie wewnętrzne. Cisza przygotowuje duszę na określone doświadczenia”. Cisza i ruch – jak możemy sądzić – dają dziecku niepowtarzalną okazję do połączenia i zjednoczenia psyche i ciała. Najprostsze ćwiczenie, które wprowadzają dziecko w ciszę, to zwyczajne wsłuchiwanie się w nią. Pomysł na wykorzystanie ciszy w swojej pracy pojawił się, kiedy Montessori odwiedziła jedno z włoskich przedszkoli. Podczas wizyty spotkała mamę ze śpiącym niemowlakiem, który był ciasno owinięty w kocyk. Montessori wzięła zawiniątko i poszła z nim do przedszkolaków. Powiedziała dzieciom, że przyniosła im małego nauczyciela, bo nikt nie potrafi, tak jak on, trwać w bezruchu. Odniosła się również do ułożenia ciała niemowlaka i jego oddechu. W tym momencie przedszkolaki zapragnęły być tak jak to dziecko i w sali nastała kompletna cisza, dzięki której można było usłyszeć wszystkie dźwięki dochodzące z otoczenia. To wydarzenie zainspirowało Montessori do powtórzenia tego typu ciszy w kolejnych dniach. Zaproponowała dzieciom: „Może zrobimy ciszę?”. Dzieci chętnie się zgodziły i bardzo starały się nie ruszać, nie wydawać głośnych dźwięków, co zaowocowało ciszą i możliwością wsłuchiwania się w odgłosy w przedszkolu. Montessori przeszła do drugiej sali i cicho zaczęła wołać dzieci po imieniu. Każde dziecko czekało w ciszy, bo wiedziało, że zostanie wywołane. Taka reakcja dzieci dała początek lekcjom ciszy, które na stałe zagościły w pedagogice montessoriańskiej. Zdaniem Montessori ciszy można się nauczyć poprzez wykonanie odpowiedniej pracy nad sobą oraz dostrzeżenie jej walorów i korzyści, jakie daje. Trzeba pamiętać, że przebywanie w ciszy nie zakłada bierności dzieci. W pedagogice montessoriańskiej to nadal czas na podejmowanie działania, które wynika nie tylko z potrzeby ruchu dziecka, ale również z przyzwolenia dziecka na ruch. Cisza nie może narzucać dzieciom bezruchu, tylko zachęcać swoją atrakcyjnością do wykonywania różnorodnych ruchów w skupieniu i z precyzją, tak by dziecko mogło uwewnętrznić siebie. Lekcja ciszy z pewnością odnosi się do zjawiska polaryzacji uwagi. Dziecko skupia się na czynnościach wykonywanych w ciszy, a koncentracja ta jest bardzo intensywna. Dzięki temu nauka płynąca z tego działania jest najbardziej owocna. Korzyści płynące z lekcji ciszy Cisza i spędzanie w niej czasu mają pozytywny wpływ na rozwój dzieci. Przede wszystkim pozwalają na stymulację koncentracji i skupienia uwagi. Dziecko uczy się zaglądać w siebie, w swoje wnętrze i skupiać na sobie, swoich aktualnych odczuciach płynących z ciała i emocjach. Dzieje się to dzięki skupieniu na sobie i na ćwiczeniach, które odbywają się bez wypowiadania słów. To również czas odpoczynku od hałasu i dźwięków, zarówno dla ciała, jak i umysłu. Jest to bardzo potrzebne dla dzieci, które większość czasu w przedszkolu spędzają jednak w hałasie. Taki stan w otoczeniu powoduje przeważnie przebodźcowanie, a cisza pozwala na powrót do harmonii i odcięcie się od zbyt wielu czynników docierających do organizmu. Przebywanie w ciszy to również forma dostosowywania się do ćwiczeń podanych przez nauczyciela, przestrzegania obowiązujących zasad lekcji ciszy. To także moment, kiedy dziecko może przyjrzeć się nie tylko sobie, ale i dzieciom w grupie, ich reakcjom oraz zachowaniom. Podstawowym efektem takiej lekcji jest przede wszystkim ogólne wyciszenie grupy. Dodatkowo poprzez lepsze wsłuchanie się w siebie, dzieci zaczynają trafniej określać targające nimi emocje. Poznają siebie w innej sytuacji niż codzienny rytm przedszkolny. Uczą się kontrolowania własnych zachowań i odruchów. Przebywanie w ciszy z pewnością wpłynie pozytywnie na rozwój osobowości dziecka oraz zwiększy jego samoocenę w związku z nabyciem umiejętności kontrolowania swojego zachowania i umiejętności dostosowywania do zasad panujących podczas takiej lekcji. Przykłady lekcji ciszy w przedszkolu Przygotowując lekcję ciszy, można sięgnąć po różnorodne techniki i sposoby na wzbudzenie zainteresowania dzieci ciszą i tym, co niesie ona dla ich rozwoju. Atrakcyjność zajęć zależy tylko i wyłącznie od pomysłów nauczyciela, który prowadzi dzieci przez lekcje ciszy, mówiąc do nich spokojnym głosem. Ważnym elementem dość często wykorzystywanym przez nauczycieli jest siedzenie w kręgu oraz spacer po elipsie. Wspólne przebywanie w kole dzieci znają z codziennych zajęć przedszkolnych, dlatego daje im poczucie bezpieczeństwa. Oferuje również element współpracy, bowiem krąg wykorzystuje się do podawania sobie nawzajem określonych przedmiotów. Chodzenie po elipsie to poruszanie się po wyznaczonym torze z określonym przedmiotem w ręce. Ćwiczenie to odbywa się całą grupą – dzieci muszą zwracać uwagę nie tylko na niesiony przez siebie przedmiot, ale również na siebie nawzajem. Obie formy pracy wykorzystywane podczas lekcji ciszy wymagają od dziecka skupienia, koncentracji i uważności, by np. podawany przedmiot nie wydał dźwięku, by w trakcie takiego spaceru nie wpaść na kogoś lub czegoś nie wylać. Podczas lekcji ciszy można wykorzystywać słowne elementy wprowadzające do zajęć, czyli wszelkiego rodzaju powitania czy korzystanie z tekstów mówionych lub czytanych. Mogą to być również ćwiczenia integracyjne (np. iskierka przyjaźni, przekazywanie jakiegoś wiodącego przedmiotu). Takie wprowadzenia mają zachęcić dzieci do skupienia się na temacie lekcji ciszy i poczucia, że każdy z nich jest integralna częścią grupy. Pomysły na ćwiczenia Prezentujemy przykładowe propozycje ćwiczeń dla dzieci podczas lekcji ciszy: Powitanie wiosny (zajęcia z cyklu pór roku) Dzieci siedzą w kręgu na zielonej płachcie i układają obrazek z wiosennego materiału przyrodniczego (np. zielone liście, płatki kwiatów, długa trawa itp.). Układanie odbywa się po kolei – każde następne dziecko nie może przekładać elementów ułożonych przez poprzednie. Kojący dotyk (zajęcia z cyklu zmysłów) Dzieci mają przed sobą miski z wodą, zanurzają w niej rękę i patrzą jak kropelki opadają do miski. Potem zanurzają drugą rękę, kładą mokre dłonie na twarzy i masują twarz okrężnymi ruchami. To samo można powtórzyć z innymi rzeczami, np. kaszą, mąką, piórkami, cekinami, szyszkami itp. Ogień (zajęcia z cyklu żywiołów) Dzieci siadają w kręgu, przed sobą mają miseczki z wodą. Nauczyciel wita je, po czym zapala małą świeczkę i podaje pierwszej osobie, dzieci przekazują sobie w ciszy świeczkę, uważnie i powoli, tak by nie zgasła. Następnie nauczyciel zabiera świeczkę i rozdaje każdemu dziecku po jednej świeczce, które zapala. Dzieci mają za zadanie odłożyć świeczki do miseczki z wodą i obserwować, jak unoszą się w misce. Następnie po kolei każde dziecko zabiera swoją świeczkę i przenosi ją do dużej miski z wodą, ustawionej na środku kręgu. Leśna ścieżka (zajęcia z cyklu darów jesieni) Dzieci otrzymują od nauczyciela różnorodne dary jesieni (np. liście, jarzębinę, kasztany, żołędzie, orzechy, korę, mech) i tworzą z nich coś w rodzaju dywanu (można układać go na kształt okręgu lub elipsy). Następnie rozpoczynają spacer gołymi stopami po „lesie”, wsłuchując się uważnie w dźwięki dochodzące z otoczenia. Elipsa Dzieci chodzą po elipsie z różnymi przedmiotami, np. orzechem na łyżce, piórkiem na dłoni. Kilka podpowiedzi dla nauczycieli przedszkolnych 1. Zakończenie lekcji ciszy może (ale nie musi) mieć wyraźniejszy akcent, np. każde dziecko zamyka oczy, zaś gdy poczuje na swojej tworzy krople wody, może je otworzyć i wyjść w ciszy z sali. 2. Warto podsumowywać lekcje ciszy pewnego rodzaju refleksją („Co w danym dniu dała nam cisza?”, „Czego nauczyliśmy się dzięki ciszy?”, „ Dlaczego cisza jest ważna?” itd.). Warto podkreślić, że wszystkie odpowiedzi dzieci na te pytania są wartościowe. 3. Pomoce przydatne podczas lekcji ciszy to np.: miseczki, dzwonki, kamyki, kwiatki, płatki kwiatów, guziki, piórka, pompony, koraliki, świeczki, nagrania muzyki relaksacyjnej i kontemplacyjnej, liście, orzechy, papierowe motylki, kawałki bibułki, sznurki, cekiny. Podsumowanie Lekcja ciszy z pewnością będzie dla dzieci wyzwaniem. Wynika to z tego, że wymaga od przedszkolaków skupienia, kontroli nad samym sobą, wytrwałości i silnej woli. Dlatego tak istotne jest korzystanie z różnorodnych pomysłów związanych z przeprowadzeniem tego typu zajęć. Podejmowane działania powinny stwarzać aurę tajemniczości i zaciekawiać dzieci, tak by chciały się przekonać, co będzie dalej. Jednocześnie ważnym elementem będzie również powtarzanie określonych elementów lekcji ciszy kilka razy, by dzieci przyzwyczaiły się do tego typu zajęć (organizowanie działań w określonych cyklach czy blokach tematycznych podzielonych według klucza wybranego przez nauczyciela, np. według pór roku, żywiołów, darów przyrody, zmysłów). Warto, by pracownicy poradni zachęcali nauczycieli przedszkolnych do wykorzystywania tego typu lekcji w codziennej pracy. Cisza bowiem daje dzieciom wiele dobrego, a przede wszystkim stanowi pomost między zewnętrznym a wewnętrznym „ja” dziecka. Bibliografia: • Aktywność i cisza w pedagogice Marii Montessori, red. M. Miksza, Łódź 2019. • Lekcja ciszy w Montessori, https://lubiemontessori.pl/lekcja-ciszy/ (dostęp: 13 marca 2023). • Marczak-Pilipczu M., Lekcje ciszy. „Wychowanie w Przedszkolu” 2010, nr 4. • Miksza M., Zrozumieć Montessori: czyli Maria Montessori o wychowaniu dziecka, Kraków 2009. • Skjöld Wennerström K., Bröderman Smeds M., Pedagogika Montessori w przedszkolu i szkole, Kraków 2007.