STAN PRAWNY NA 9 LUTEGO 2023 Ochrona wizerunku nauczyciela Opracował Michał Łyszczarz, prawnik, autor komentarza do Ustawy o systemie oświaty oraz licznych publikacji z zakresu prawa oświatowego, prawa pracy, finansów publicznych i funkcjonowania samorządu terytorialnego, uznany prelegent i szkoleniowiec, wykładowca toruńskiej i bydgoskiej Wyższej Szkoły Bankowej, główny specjalista w Wydziale Oświaty w Urzędzie Miasta w Dąbrowie Górniczej, przez lata tworzył trzon Wydziału Nadzoru Prawnego Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1360 ze zm.), • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1082 ze zm.), • Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 2509), • Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (Dz.Urz. UE.L. z 2016 r. Nr 119, poz. 1). Godząc się na wykonywanie swojej pracy, nauczyciel godzi się również na przetwarzanie swojego wizerunku, także w postaci obrazu przesyłanego z wykorzystaniem środków komunikacji na odległość w czasie zajęć zdalnych. Zgoda na przetwarzanie danych nie jest równoznaczna ze zgodą na rozpowszechnianie wizerunku. W jakich sytuacjach mamy do czynienia z rozpowszechnianiem wizerunku nauczyciela? I czy nagrywanie nauczyciela w czasie prowadzenia lekcji, także tych zdalnych, jest dopuszczalne? Na wizerunek każdej osoby składa się jej wygląd zewnętrzny, w tym przede wszystkim dostrzegalne cechy fizyczne, pozwalające na identyfikację danej osoby. Zgodnie ze stanowiskiem doktryny „(…) obraz fizyczny to wygląd człowieka – pozostające w świadomości innych, zapamiętane charakterystyczne cechy wyglądu danej osoby. Wizerunek to konkretyzacja obrazu fizycznego, tzn. jego ustalenie np. w postaci ujętej na konkretnej fotografii. Ustalenie może następować w chwili emisji «na żywo» przekazu internetowego lub telewizyjnego, lub mieć charakter utrwalony, np. w postaci nagrania lub zdjęcia” . Wizerunek nie ma zatem swojej definicji w przepisach prawa powszechnie obowiązującego, natomiast podlega ochronie na podstawie szeregu aktów prawnych, m.in. Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Kodeksu cywilnego oraz regulacji RODO. Wizerunek nauczyciela w ujęciu prawnym Zgodnie z art. 6 ust. 1 RODO przetwarzanie jest zgodne z prawem wyłącznie w przypadkach, gdy – i w takim zakresie, w jakim – spełniony jest co najmniej jeden z poniższych warunków: • osoba, której dane dotyczą, wyraziła zgodę na przetwarzanie swoich danych osobowych w jednym lub większej liczbie określonych celów, • przetwarzanie jest niezbędne do wykonania umowy, której stroną jest osoba, której dane dotyczą, lub do podjęcia działań na żądanie osoby, której dane dotyczą, przed zawarciem umowy, • przetwarzanie jest niezbędne do wypełnienia obowiązku prawnego ciążącego na administratorze, • przetwarzanie jest niezbędne do ochrony żywotnych interesów osoby, której dane dotyczą, lub innej osoby fizycznej, • przetwarzanie jest niezbędne do wykonania zadania realizowanego w interesie publicznym lub w ramach sprawowania władzy publicznej powierzonej administratorowi, • przetwarzanie jest niezbędne do celów wynikających z prawnie uzasadnionych interesów realizowanych przez administratora lub przez stronę trzecią, z wyjątkiem sytuacji, w których nadrzędny charakter wobec tych interesów mają interesy lub podstawowe prawa i wolności osoby, której dane dotyczą, wymagające ochrony danych osobowych, w szczególności gdy osoba, której dane dotyczą, jest dzieckiem. Nasuwa się więc pytanie, czy zasady te dotyczą również wizerunku nauczyciela, a tak byłoby wyłącznie wówczas, jeżeli wizerunek byłby uznany za dane osobowe podlegające ochronie. Przesłanka pozwalająca uznać wizerunek za dane osobowe znajduje się natomiast w art. 4 pkt 14 RODO, według którego „dane biometryczne” oznaczają dane osobowe, które wynikają ze specjalnego przetwarzania technicznego, dotyczą cech fizycznych, fizjologicznych lub behawioralnych osoby fizycznej oraz umożliwiają lub potwierdzają jednoznaczną identyfikację tej osoby, takie jak wizerunek twarzy lub dane daktyloskopijne. Wizerunek oznacza zatem dane biometryczne, które bez wątpienia należą do katalogu danych osobowych. WAŻNE! Stosownie do art. 9 ust. 1 RODO zabrania się przetwarzania danych osobowych ujawniających pochodzenie rasowe lub etniczne, poglądy polityczne, przekonania religijne lub światopoglądowe, przynależność do związków zawodowych oraz przetwarzania danych genetycznych, danych biometrycznych w celu jednoznacznego zidentyfikowania osoby fizycznej lub danych dotyczących zdrowia, seksualności albo orientacji seksualnej tej osoby. Wizerunek na gruncie RODO może być więc uznany za dane niepodlegające przetwarzaniu, za wyjątkiem przypadków wymienionych w art. 9 ust. 2 RODO. Zgodnie z tym przepisem zakaz przetwarzania wizerunku nie ma zastosowania, jeżeli spełniony jest przykładowo jeden z poniższych warunków: • osoba, której dane dotyczą, wyraziła wyraźną zgodę na przetwarzanie tych danych osobowych w jednym lub kilku konkretnych celach, • przetwarzanie jest niezbędne do wypełnienia obowiązków i wykonywania szczególnych praw przez administratora lub osobę, której dane dotyczą, w dziedzinie prawa pracy, zabezpieczenia społecznego i ochrony socjalnej, o ile jest to dozwolone prawem Unii lub prawem państwa członkowskiego, lub porozumieniem zbiorowym na mocy prawa państwa członkowskiego przewidującymi odpowiednie zabezpieczenia praw podstawowych i interesów osoby, której dane dotyczą, • przetwarzanie jest niezbędne do ochrony żywotnych interesów osoby, której dane dotyczą, lub innej osoby fizycznej, a osoba, której dane dotyczą, jest fizycznie lub prawnie niezdolna do wyrażenia zgody, • przetwarzanie dotyczy danych osobowych w sposób oczywisty upublicznionych przez osobę, której dane dotyczą, • przetwarzanie jest niezbędne do ustalenia, dochodzenia lub obrony roszczeń, lub w ramach sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez sądy, • przetwarzanie jest niezbędne ze względów związanych z ważnym interesem publicznym, na podstawie prawa Unii lub prawa państwa członkowskiego, które są proporcjonalne do wyznaczonego celu, nie naruszają istoty prawa do ochrony danych i przewidują odpowiednie i konkretne środki ochrony praw podstawowych i interesów osoby, której dane dotyczą. Rozpowszechnianie wizerunku nauczyciela Analizując powyższe wyjątki dopuszczalnego przetwarzania danych osobowych, możemy ustalić, czy dopuszczalne jest nagrywanie nauczyciela w czasie lekcji, w tym lekcji zdalnych. Na podstawie przedstawionych wyżej regulacji nauczyciel może wyrazić zgodę na przetwarzanie danych, w tym w celu wykonania obowiązków związanych z prawem pracy. Innymi słowy, godząc się na wykonywanie pracy w charakterze nauczyciela, godzi się również na przetwarzanie jego wizerunku, także w postaci obrazu przesyłanego z wykorzystaniem środków komunikacji na odległość w czasie zajęć zdalnych. Taka zgoda jest niezbędna, aby nauczyciel mógł wykonywać swoje obowiązki służbowe. Podkreślić jednak należy, że czym innym jest zgoda na przetwarzanie danych, a czym innym zgoda na rozpowszechnianie wizerunku. Nauczyciel, godząc się na to, aby jego wizerunek był przetwarzany w związku z wykonywaną pracą, nie musi jednocześnie wyrażać zgody na to, aby jego wizerunek był rozpowszechniany, a temu mogą służyć nagrywanie lekcji zdalnych przez uczniów czy też nagrywanie lekcji odbywających się stacjonarnie. Rozpowszechnianie wizerunku wymaga, co do zasady, zgody osoby, której wizerunek będzie rozpowszechniany, aczkolwiek od zasady tej Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych przewiduje wyjątki. Zgodnie z art. 81 ust. 2 tego aktu zezwolenia nie wymaga rozpowszechnianie wizerunku: • osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych, • osoby stanowiącej jedynie szczegół całości, takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza. Tak więc osoba powszechnie znana to osoba rozpoznawalna również z powodu wykonywanego zawodu. Nie oznacza to jednak, że każdego nauczyciela można uznać za osobę powszechnie znaną, w końcu znają go uczniowie szkoły, w której pracuje, ich rodzice, współpracownicy itd. Sąd Apelacyjny w Szczecinie w Wyroku z dnia 26 maja 2020 r. (I ACa 13/20) stwierdził, że „(…) oceniając, czy osoba, której wizerunek rozpowszechniono, jest powszechnie znana w rozumieniu art. 81 ust. 2 pkt 1 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, trzeba uwzględnić krąg odbiorców, do którego adresowana jest publikacja lub inna forma rozpowszechniania wizerunku. O ile publikacja wizerunku trafia wyłącznie do kręgu podmiotowego, w którym osoba ta jest powszechnie rozpoznawana i spełnione zostają pozostałe przesłanki z art. 81 ust. 2 pkt 1 (a więc wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych), to nie można twierdzić, że naruszone zostają prawa osoby, której wizerunek rozpowszechniono. Jeśli jednak medium, za pośrednictwem którego rozpowszechnia się wizerunek osoby pełniącej funkcję publiczną, dociera do kręgu odbiorców, wśród których osoba ta nie jest powszechnie znana, to nie można przyjąć, że spełnione są przesłanki z art. 81 ust. 2 pkt 1 powołanej Ustawy. Zatem bez zgody osoby, której wizerunek ma być użyty, nie można go rozpowszechniać w kręgach i społecznościach, w których osoba ta nie będzie uznawana za powszechnie znaną”. Przyjmijmy zatem, że uczeń nagrywa nauczyciela, a nagranie to trafia do uczniów tej samej szkoły, którzy są prowadzeni przez tego samego nauczyciela. Rozpowszechnienie nastąpiło, ale jednocześnie nie zostały naruszone prawa nauczyciela, bowiem jego wizerunek trafił do kręgu odbiorców, w którym nauczyciel już jest znany. Ochrona wizerunku zostanie jednak naruszona, jeżeli nagrana lekcja trafi do uczniów szkoły, w której nauczyciel zatrudniony nie jest. Sam fakt bycia znanym pedagogiem, zwłaszcza znanym w danej szkole, nie wypełnia jeszcze przesłanki bycia osobą znaną „powszechnie”. Nadal nauczyciel wyraża zgodę lub też odmawia publikacji swojego wizerunku, czyli godzi się lub odmawia zgody na nagrywanie lekcji, którą prowadzi. Odmowa jest tu dodatkowo o tyle zasadna, że nauczyciele korzystają często z gotowych scenariuszy lekcji, dostępnych na rynku komercyjnym, więc upowszechnienie lekcji odbywającej się według takiego scenariusza dodatkowo może oznaczać naruszenie praw autorskich podmiotów posiadających prawa do takich scenariuszy. Z reguły nauczyciel nie ma prawa rozpowszechniać gotowych scenariuszy. WAŻNE! Nagrywanie lekcji przez ucznia jest dopuszczalne wyłącznie wtedy, gdy materiał ten jest wykorzystywany tylko do użytku ucznia, np. w celu powtórzenia przerobionego przez nauczyciela materiału. Takie osobiste wykorzystanie nagrania nie narusza prawa do ochrony wizerunku ani innych dóbr osobistych nauczyciela czy ucznia, ponieważ służy ono realizacji celów, w jakich wykonywane są lekcje z wykorzystaniem środków i technik komunikacji na odległość, a więc realizacji podstawy programowej. Ochrona wizerunku nauczyciela w czasie monitoringu O tym, że wizerunek nauczyciela jest dobrem chronionym przez szkołę, świadczą również przyjęte przez ustawodawcę zasady stosowania dopuszczalnego monitoringu w jednostkach oświatowych. Według regulacji art. 108a ust. 1 Prawa oświatowego „(…) jeżeli jest to niezbędne do zapewnienia bezpieczeństwa uczniów i pracowników lub ochrony mienia, dyrektor szkoły lub placówki, w uzgodnieniu z organem prowadzącym szkołę lub placówkę oraz po przeprowadzeniu konsultacji z radą pedagogiczną, radą rodziców i samorządem uczniowskim, może wprowadzić szczególny nadzór nad pomieszczeniami szkoły lub placówki, lub terenem wokół szkoły lub placówki w postaci środków technicznych umożliwiających rejestrację obrazu (monitoring)”. Przepis ten wyraźnie wskazuje, że to dyrektor szkoły lub placówki jest upoważniony do wprowadzenia monitoringu, przy czym przez monitoring należy rozumieć wyłącznie środki techniczne umożliwiające rejestrację obrazu, a zatem regulacja ta nie daje możliwości instalowania w szkołach urządzeń rejestrujących dźwięk. Zgodnie z kolei z art. 108a ust. 3 Prawa oświatowego monitoring nie obejmuje pomieszczeń, w których odbywają się zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze, pomieszczeń, w których uczniom jest udzielana pomoc psychologiczno-pedagogiczna, pomieszczeń przeznaczonych do odpoczynku i rekreacji pracowników, pomieszczeń sanitarnohigienicznych, gabinetu profilaktyki zdrowotnej, szatni i przebieralni, chyba że stosowanie monitoringu w tych pomieszczeniach jest niezbędne ze względu na istniejące zagrożenie dla realizacji celu określonego w ust. 1, czyli zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony mienia, i nie naruszy to godności oraz innych dóbr osobistych uczniów, pracowników i innych osób, w szczególności zostaną zastosowane techniki uniemożliwiające rozpoznanie przebywających w tych pomieszczeniach osób. WAŻNE! Osobą upoważnioną do wprowadzenia monitoringu jest dyrektor, przy czym przez monitoring należy rozumieć wyłącznie środki techniczne umożliwiające rejestrację obrazu, a zatem regulacja ta nie daje możliwości instalowania w szkołach urządzeń rejestrujących dźwięk i zgodnie z treścią art. 108a ust. 2 Prawa oświatowego nie powinien on stanowić środka nadzoru nad jakością wykonywania pracy przez pracowników szkoły lub placówki. Sposób sformułowania tych regulacji, a w szczególności szereg ograniczeń w stosowaniu monitoringu, wyraźnie służy ochronie wizerunku nauczyciela. Nie oznacza to jednak, że zasady te można uznać za sprzeczne z nakazem pracy zdalnej w przypadku ograniczenia w stacjonarnym funkcjonowaniu jednostki. Transmisja lekcji w czasie zajęć zdalnych nie oznacza niezgodnego z prawem rozpowszechnienia wizerunku, bowiem prowadzenie lekcji zdalnej jest obowiązkiem wynikającym z przepisów prawa powszechnie obowiązującego, więc nauczyciel nie może odmówić transmisji w czasie zajęć zdalnych. Ochrona kodeksowa wizerunku nauczyciela Treść art. 23 Kodeksu cywilnego mówi, że dobra osobiste człowieka, w tym wizerunek, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach – wizerunek w tym przepisie został więc wprost zaliczony do dóbr osobistych podlegających ochronie. W związku z tym, w przypadku jego nieuprawnionego rozpowszechnienia, nauczyciel ma możliwość zastosowania art. 24 § 1 Kodeksu cywilnego. Na podstawie tej regulacji „(…) ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych w Kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny”.