STAN PRAWNY NA 1 LUTEGO 2023 Uprawnienia rodziców adopcyjnych w trakcie przysposabiania dziecka Opracował: Michał Łyszczarz, prawnik, autor komentarza do Ustawy o systemie oświaty oraz licznych publikacji z zakresu prawa oświatowego, prawa pracy, finansów publicznych i funkcjonowania samorządu terytorialnego, uznany prelegent i szkoleniowiec, wykładowca toruńskiej i bydgoskiej Wyższej Szkoły Bankowej, główny specjalista w Wydziale Oświaty w Urzędzie Miasta w Dąbrowie Górniczej, przez lata tworzył trzon Wydziału Nadzoru Prawnego Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1359 ze zm.), • Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 447 ze zm.), • Europejska Konwencja o przysposobieniu dzieci sporządzona w Strasburgu dnia 24 kwietnia 1967 r. (Dz.U. z 1999 r. Nr 99, poz. 1157). Adopcja jest potocznym określeniem przysposabiania dziecka, którym posługuje się Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Zgodnie z art. 121 tego aktu przez przysposobienie powstaje między przysposabiającym a przysposobionym taki stosunek, jak między rodzicami a dziećmi. Przy-sposobiony nabywa prawa i obowiązki wynikające z pokrewieństwa w stosunku do krewnych przysposabiającego. Ustają prawa i obowiązki przysposobionego wynikające z pokrewieństwa względem jego krewnych, jak również prawa i obowiązki tych krewnych względem niego. Skutki przysposobienia rozciągają się na zstępnych przysposobionego. Instytucja przyspo-sobienia ma kilka przewidzianych prawem form. Możemy wyróżnić przysposobienia pełne, niepełne i całkowite. Dla przedszkola najistotniejsze w tej regulacji jest to, że rodzice adopcyjni mają prawo skła-dania oświadczeń woli dokładnie w tych sprawach, w jakich składają je rodzice biologiczni niepozbawieni władzy rodzicielskiej. Mogą zatem zapisać dziecko do przedszkola, zrezygno-wać z danej placówki, wyrazić zgodę na wycieczkę, na podawanie leków, na publikację wize-runku dziecka w mediach społecznościowych lub na stronie internetowej przedszkola. Proces przysposobienia jest jednak długotrwały. W tym czasie przyszli rodzice adopcyjni mo-gą już w pewnym zakresie sprawować bezpośrednią opiekę nad dzieckiem. Warto się zatem zastanowić, jak wygląda składanie oświadczeń woli w sprawach dziecka w czasie, gdy adop-cja nie została jeszcze sfinalizowana. Instytucja opieki Zwykle opiekę nad dzieckiem sprawują rodzice, ale w pewnych sytuacjach, wskazanych w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, dalsze sprawowanie opieki w ten sposób nie jest moż-liwe i niezbędne staje się wyznaczenie opiekuna przez sąd. Zgodnie z art. 145 Kodeksu opiekę ustanawia się dla małoletniego w wypadkach przewidzianych w tytule II tego aktu, czyli w przypadku: • odebrania władzy rodzicielskiej rodzicom, • śmierci rodziców, • utraty pełnej zdolności do czynności prawnych przez rodziców, • gdy rodzic jest nieznany. Oczywiście opiekun jest wyznaczany wyłącznie wtedy, gdy powyższe przypadki dotyczą ob-ojga rodziców. Nie ma uzasadnienia ustalanie opieki, jeżeli jeden z rodziców może nadal sprawować władzę rodzicielską. Istnieją określone zasady, którymi kieruje się sąd przy wyznaczaniu opiekuna. Zgodnie z art. 146 Kodeksu wspólne sprawowanie opieki nad dzieckiem sąd może powierzyć tylko małżonkom. W myśl art. 148 z kolei nie może być ustanowiona opiekunem osoba: • która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych albo została pozbawiona praw publicznych, • która została pozbawiona władzy rodzicielskiej lub została skazana: o za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności albo o za umyślne przestępstwo z użyciem przemocy wobec osoby lub o przestępstwo popełnione na szkodę małoletniego lub we współdziałaniu z nim; • wobec której orzeczono: o zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowywaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi bądź obowiązek powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, o zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub o zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu; • w stosunku do której zachodzi prawdopodobieństwo, że nie wywiąże się należycie z obowiązków opiekuna. Stosownie do art. 149 § 1 Kodeksu jeśli wzgląd na dobro pozostającego pod opieką nie stoi temu na przeszkodzie, to opiekunem małoletniego powinna być ustanowiona przede wszyst-kim osoba wskazana przez ojca lub matkę, jeżeli nie byli pozbawieni władzy rodzicielskiej, co jednak nie jest dla sądu rodzinnego wiążące. Opieka jest instytucją, której się nie dziedziczy. Sąd bierze przede wszystkim pod uwagę dobro dziecka i może uznać, że nie jest zasadne powierzenie opieki akurat tej osobie, która została wyznaczona przez rodziców. Ważne! Wyznaczanie przez rodziców opiekuna dziecka nie stanowi powszechnej praktyki, niemniej należy pamiętać, że wola rodziców nie jest w tej sprawie decydująca. To zawsze sąd rodzinny wyznacza opiekuna prawnego. Jak wskazuje art. 149 § 2 i 3 Kodeksu, jeżeli opiekunem nie została ustanowiona osoba wy-znaczona przez ojca lub matkę, to opiekun powinien być ustanowiony spośród krewnych lub innych osób bliskich pozostającego pod opieką albo jego rodziców. W przypadku braku takich osób sąd opiekuńczy zwraca się o wskazanie osoby, której opieka mogłaby być powierzona, do właściwej jednostki organizacyjnej pomocy społecznej albo do organizacji społecznej, do której należy piecza nad małoletnimi, a jeżeli pozostający pod opieką przebywa w placówce opiekuńczo-wychowawczej albo innej podobnej placówce, sąd może się zwrócić także do tej placówki. W razie potrzeby ustanowienia opieki dla małoletniego umieszczonego w pieczy zastępczej sąd powierza sprawowanie opieki przede wszystkim: • w przypadku umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej – rodzicom zastępczym, • w przypadku umieszczenia dziecka w rodzinnym domu dziecka – osobom go prowa-dzącym, • w przypadku umieszczenia dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej typu ro-dzinnego – osobom prowadzącym placówkę, • w przypadku umieszczenia dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej: socjali-zacyjnej, specjalistyczno-terapeutycznej, interwencyjnej lub regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej – osobom bliskim dziecka – w terminie siedmiu dni od uprawomocnienia się postanowienia o pozbawieniu władzy ro-dzicielskiej. Opiekun ma określone obowiązki i uprawnienia wynikające z Kodeksu. Przede wszystkim sprawuje pieczę nad osobą i majątkiem pozostającego pod opieką, podlega przy tym nadzorowi sądu opiekuńczego. Powinien uzyskiwać zezwolenie sądu opiekuńczego we wszelkich ważniejszych sprawach, które dotyczą osoby lub majątku małoletniego. Z punktu widzenia przedszkola opiekun składa oświadczenia woli w tych wszystkich spra-wach, w których czynią to zwykle biologiczni rodzice, czyli np. w sprawie zgody na wyko-rzystanie wizerunku dziecka. Opiekun może się stać z czasem rodzicem adopcyjnym, niemniej przysposobienie stanowi już odrębną instytucję przewidzianą w Kodeksie. Przysposobienie i okres osobistej styczności Zgodnie z art. 1141 Kodeksu przysposobić może osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych, jeżeli jej kwalifikacje osobiste uzasadniają przekonanie, że będzie należycie wy-wiązywała się z obowiązków przysposabiającego, oraz posiadająca opinię kwalifikacyjną i świadectwo ukończenia szkolenia organizowanego przez ośrodek adopcyjny, o którym mowa w przepisach Ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, chyba że obowiązek ten jej nie dotyczy. Przepis ten stanowi również, że między przysposabiającym a przysposobionym powinna istnieć odpowiednia różnica wieku, przy czym o tym, czy w danym wypadku taka różnica występuje, decyduje sąd rodzinny. Przysposobienie skutkuje sprawowaniem władzy rodzicielskiej przez rodziców adopcyjnych, przy czym należy zauważyć, że jeszcze przed orzeczeniem przysposobienia sąd opiekuńczy może określić sposób i okres osobistej styczności przysposabiającego z przysposabianym. Taki okres służy wykonaniu postanowień art. 17 Europejskiej Konwencji o przysposobieniu dzieci sporządzonej w Strasburgu dnia 24 kwietnia 1967 r., zgodnie z którym przysposobienie może być orzeczone tylko w przypadku, gdy dziecko przebywało pod pieczą przysposabiającego przez czas wystarczający do tego, aby właściwy organ mógł zasadnie przewidzieć, jak kształtować się będą ich przyszłe stosunki, jeśli przysposobienie byłoby orzeczone. Zgodnie ze stanowiskiem doktryny: (...) w praktyce z reguły określane są krótkie, dwu- lub trzytygodniowe okresy osobistej styczności. Kwestia ich długości wielokrotnie była przedmiotem dyskusji w doktrynie, ale także w związku z nieudanymi adopcjami. Trudno jest rozsądzić co do przewagi rozwiązania dotyczącego wyznaczenia długości okresu preadopcyjnego przepisami prawa nad pozostawieniem dowolności w tej sferze sędziemu (...). Trudno też rozsądzić co do większej słuszności argumentów za dłuższym bądź krótszym okresem preadopcyjnym, ponieważ wszystkie z nich są w pewnym sensie słuszne („w pewnym sensie” oznacza tu wyabstrahowanie ich od sytuacji przyszłego związania się być może nierozwiązywalnym stosunkiem z dzieckiem trudnym, chorym, mocno doświadczonym przez życie). Za niedługimi okresami styczności przekonuje konieczność jak najszybszego ustabilizowania sytuacji prawnej dziecka; zarówno stabilizacja, jak i szybkość postępowania w jej kwestii są zgodne z dobrem dziecka. Obligatoryjność okresu preadopcyjnego drastycznie ogranicza możliwość przysposobienia zagranicznego (np. gdy Polacy pracujący za granicą chcą przysposobić polskie dziecko) z racji na konieczność pozostawienia pracy i życia za granicą na pewien czas – co także sugerowałoby przyjęcie krótkich okresów styczności . Celem okresu bezpośredniej styczności jest więc budowanie więzi między przyszłymi rodzi-cami adopcyjnymi a dzieckiem. Z punktu widzenia przedszkola istotne jest to, że okres bez-pośredniej styczności nie jest tożsamy z możliwością podejmowania decyzji dotyczących dziecka. Warto tu powołać się na art. 1201 § 2 Kodeksu, zgodnie z którym w wypadku okre-ślenia styczności w formie pieczy nad dzieckiem stosuje się odpowiednio przepisy o rodzinach zastępczych, z tym że całkowite koszty utrzymania przysposabianego obciążają przy-sposabiającego. Jak orzekł Sąd Najwyższy w Wyroku z dnia 18 listopada 2014 r. (II UK 52/14) ustanowienie przez sąd opiekuńczy osobistej styczności przysposabiającego z przysposabia-nym w formie pieczy nad dzieckiem, jeszcze przed orzeczeniem przysposobienia wywołuje skutek w postaci powierzenia opieki nad dzieckiem na czas trwania postępowania o przyspo-sobienie w formie zabezpieczenia, który – gdy jest zrealizowane – jest równoznaczny z przy-jęciem dziecka na wychowanie. Z tą chwilą powstaje prawo do zasiłku macierzyńskiego na warunkach określonych w art. 29 ust. 1 pkt 2 Ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadcze-niach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa z tytułu ubezpieczenia obejmującego przymusowo lub dobrowolnie osobę, która przyjęła dziecko i wystąpiła (wcześniej lub później) z wnioskiem w sprawie jego przysposobienia. Gdy zacho-dzą łącznie objęcie ubezpieczeniem, przyjęcie dziecka na wychowanie, a następnie wystąpie-nie do sądu z wnioskiem o przysposobienie, to należy przyjąć, że ww. elementy są spełnione. Kolejność wystąpienia o przysposobienie i przyjęcie dziecka na wychowanie jest w Ustawie wskazana przypadkowo. W niektórych wypadkach osoba przysposabiająca uzyskuje kontakt z przysposabianym dzieckiem przed wydaniem orzeczenia o przysposobieniu. Ustanowienie okresu osobistej styczności w formie pieczy zastępczej wywołuje więc skutki przewidziane w art. 40 Ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Według tego przepisu rodzina zastępcza oraz rodzinny dom dziecka zapewniają dziecku całodobową opiekę i wychowanie, w szczególności: • traktują dziecko w sposób sprzyjający poczuciu godności i wartości osobowej, • zapewniają dostęp do przysługujących świadczeń zdrowotnych, • zapewniają kształcenie, wyrównywanie braków rozwojowych i szkolnych, • zapewniają rozwój uzdolnień i zainteresowań, • zaspokajają jego potrzeby emocjonalne, bytowe, rozwojowe, społeczne oraz religijne, • zapewniają ochronę przed arbitralną lub bezprawną ingerencją w życie prywatne dziecka, • umożliwiają kontakt z rodzicami i innymi osobami bliskimi, chyba że sąd postanowi inaczej. Ważne jest, że w przypadku okresu osobistej styczności przyszli rodzice adopcyjni zapewniają kształcenie. Pamiętać jednak należy, że nie oznacza to automatycznie, że są ustanowieni jako opiekunowie dziecka. Jeżeli tak nie jest, to pomimo tego, że dziecko faktycznie u nich przebywa, nie mogą podejmować oni decyzji w sprawach dziecka, w szczególności w spra-wach istotnych, związanych z podawaniem leków w przedszkolu czy dotyczących wyboru przedszkola. Pamiętać należy, że z punktu widzenia przedszkola istotne jest wyłącznie to, kto ma orzeczoną opiekę w stosunku do dziecka, a piecza zastępcza nie zawsze jest z tą opieką równoznaczna. Dopiero orzeczona opieka daje prawo wydawania oświadczeń woli we wspo-mnianych sprawach istotnych dziecka czy w sprawie zgody na publikację wizerunku, udziału w wycieczce itp. Ważne! Zgodnie z art. 155 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego do sprawowania opieki stosuje się odpowiednio przepisy o władzy rodzicielskiej. O wszelkie zgody i oświadczenia w okresie preadopcyjnym, gdy adopcja trwa i nie została jeszcze orzeczona, należy występować do opiekuna, który posiada władzę rodzicielską. Dopiero orzeczenie przysposobienia, czyli ad-opcji, powoduje, że rodzice adopcyjni zyskują pełnię takiej władzy.