STAN PRAWNY NA 12 GRUDNIA 2022 Odwoływanie dyrektora przedszkola w trybie szczególnym Opracował: Marcin Majchrzak, prawnik, członek Okręgowej Izby Radców Prawnych w Warszawie, świadczy pomoc prawną w ramach własnej kancelarii, autor licznych opracowań i artykułów z zakresu tematyki kadrowo-płacowej, prawa związkowego oraz prawa oświatowego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1082 ze zm.). Nieporozumienia i konflikty personalne pomiędzy organem prowadzącym a dyrektorem przedszkola bywają na tyle poważne, że skutkują próbą odwołania go ze sprawowanego przez niego stanowiska kierowniczego. W takich przypadkach organy prowadzące próbują często odwołać dyrektora w tzw. trybie szczególnym, czyli w czasie roku szkolnego i bez wypowie-dzenia. Tryb ten bywa jednak przez organy nadużywany. Możliwość jego zastosowania poja-wia się bowiem wyłącznie w nadzwyczajnych sytuacjach. Aktualne przepisy dotyczące odwoływania nauczyciela ze stanowiska kierowniczego Przepisy dotyczące odwoływania nauczycieli ze stanowiska kierowniczego zostały zawarte w art. 66 Ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe, zgodnie z którym organ, który powierzył nauczycielowi stanowisko kierownicze w przedszkolu: • odwołuje nauczyciela ze stanowiska kierowniczego w razie: o złożenia przez nauczyciela rezygnacji – za trzymiesięcznym wypowiedzeniem, o ustalenia negatywnej oceny pracy lub negatywnej oceny wykonywania zadań wy-mienionych w art. 57 ust. 2 upo. w trybie określonym przepisami w sprawie oceny pracy nauczycieli – bez wypowiedzenia, o złożenia przez organ sprawujący nadzór pedagogiczny wniosku, o którym mowa w art. 56 ust. 3 upo. (w przypadku nieusunięcia wykrytych uchybień w funkcjo-nowaniu przedszkola w zgodzie z przepisami lub nierealizowania założeń przyję-tych w programie poprawy efektywności kształcenia lub wychowania); • w przypadkach szczególnie uzasadnionych, po zasięgnięciu opinii kuratora oświaty, może odwołać nauczyciela ze stanowiska kierowniczego w czasie roku szkolnego bez wypowiedzenia. Wątpliwości wzbudza przede wszystkim przesłanka wskazana w art. 66 ust. 1 pkt 2 upo., w związku z użyciem w nim sformułowania „w przypadkach szczególnie uzasadnionych”. Jest to typowy zwrot niedookreślony, który w założeniu powinien dawać organom prowadzącym pewną swobodę decyzyjną. W praktyce jednak wywołuje jedynie problemy, ponieważ sądy stają często po stronie odwołanych dyrektorów, uznając, że dany przypadek nie mógł zostać potraktowany jako „szczególnie” uzasadniony. Daje to odwołanym w tym trybie dyrektorom dużą szansę na podjęcie skutecznej próby przywrócenia ich na stanowisko kierownicze. Poni-żej omówiony został cały szereg sytuacji, w których odwołanie nauczyciela ze stanowiska dyrektorskiego w trybie szczególnym miało uzasadnienie lub nie. Na marginesie należy zwrócić uwagę, że obecnie toczą się prace legislacyjne nad nowelizacją przepisów prawa oświatowego (druk 2710), których celem jest m.in. zmiana w zasadach od-woływania nauczycieli ze stanowiska kierowniczego. Jedna ze zmian ma na celu wprowadze-nie wymogu uzyskania pozytywnej opinii kuratora oświaty. Obecnie organ prowadzący musi jedynie zasięgnąć jego opinii. Zmiana ta doprowadzi więc do stanu, w którym odwoływanie nauczycieli ze stanowiska dyrektorskiego w trybie szczególnym bez zgody kuratora oświaty nie będzie możliwe. Nieuzasadnione przypadki użycia trybu szczególnego Uzyskanie negatywnej oceny pracy za drobne przewinienia W Wyroku z dnia 22 lipca 2020 r. (II SA/Go 162/20) WSA w Gorzowie Wielkopolskim wskazał, że definicja przesłanki uzasadniającej odwołanie dyrektora w czasie roku szkolnego bez wypowiedzenia wyklucza zaliczenie do przypadków szczególnie uzasadnionych nega-tywnej oceny dotychczasowej pracy dyrektora, będącej następstwem zsumowania stwierdzo-nych w trakcie kolejnych przeprowadzonych w różnych okresach kontroli naruszeń, zwłaszcza gdy odrębna ich ocena nie daje możliwości zakwalifikowania ich do przypadku szczególnie uzasadnionego w rozumieniu art. 66 ust. ust. 1 pkt 2 upo. Warunkiem zastosowania tego trybu musi być bliskość czasowa między stwierdzeniem naruszeń a zastosowaniem odwołania. Tryb ten nie służy usunięciu z funkcji kierowniczej nauczyciela, który niewłaściwie wykonuje swoje obowiązki, gdy zaniedbania w tym zakresie nie są na tyle istotne i rażące, aby wymagały natychmiastowego zaprzestania pełnienia określonych obowiązków. Problemy we współpracy dyrektora z wicedyrektorem WSA we Wrocławiu w Wyroku z dnia 7 sierpnia 2020 r. (IV SA/Wr 24/20) wskazał, że przy-czyną odwołania wicedyrektora w trybie szczególnym nie może być niewłaściwie układająca się współpraca z dyrektorem. Przy okazji Sąd podkreślił, że organ odwołujący ma obowiązek starannego uzasadnienia aktu odwołania. Odwołanie nie może mieć charakteru dowolnego lub arbitralnego, lecz powinno być szczegółowo uargumentowane. Obowiązkiem organu jest do-kładne wskazanie przyczyn odwołania dyrektora w tym trybie i wyczerpujące uzasadnienie trafności takiego rozstrzygnięcia, określony bowiem ustawą tryb obsadzania stanowiska wi-cedyrektora świadczy o woli ustawodawcy zapewnienia cech trwałości stosunkowi pracy na tym stanowisku. Analogiczne stanowisko zajął NSA w Wyroku z dnia 2 czerwca 2022 r. (III OSK 5073/21), wskazując, że wystąpienie lub nawet eskalacja konfliktu między osobami pełniącymi funkcje kierownicze w jednostce oświatowej nie oznacza zaistnienia „przypadku szczególnie uzasad-nionego” dopóty, dopóki pozostawienie danej osoby na stanowisku wicedyrektora pozwala na sprawne i skuteczne zarządzanie jednostką i nie powoduje destabilizacji jej pracy. Innymi słowy, odwołanie z funkcji wicedyrektora w trybie art. 66 ust. 1 pkt 2 upo. uzasadnia tylko przypadek, w którym jest ono jedną możliwością zapewnienia należytego funkcjonowania danej jednostki poprzez wykonywanie przez nią zadań wobec dzieci w zakresie kształcenia, wychowania i opieki. Destabilizacja funkcjonowania przedszkola WSA w Białymstoku badał, czy mobbing i dyskryminacja stosowane przez dyrektora wobec pracowników oraz fałszowanie dokumentacji funduszu socjalnego mogą uzasadniać odwoła-nie dyrektora w trybie szczególnym. W ocenie Sądu (Wyrok z dnia 13 lutego 2020 r., II SA/Bk 854/19) nie były to szczególnie uzasadnione przesłanki powodujące natychmiastowe (bez wypowiedzenia) odwołanie dyrektora z pełnionej funkcji. Sąd wskazał, że pojęcie „szczególnie uzasadnionych przypadków” winno być rozumiane wąsko i oznaczać takie sytu-acje, w których nie jest możliwe spełnienie przez nauczyciela funkcji kierowniczej, a ko-nieczność natychmiastowego przerwania jego czynności zachodzi ze względu na zagrożenie interesu publicznego. Naruszenie prawa przez dyrektora musi być na tyle istotne, że nie po-zwala na dalsze wykonywanie obowiązków przez daną osobę, a stwierdzone uchybienia w pracy dyrektora mogą prowadzić do destabilizacji funkcjonowania jednostki oświaty. Przedłużająca się nieobecność dyrektora W sprawie rozpatrywanej przez WSA w Olsztynie (Wyrok z dnia 14 stycznia 2020 r., II SA/Ol 890/19) zajmowano się sprawą dyrektora, który w wyniku długotrwałej choroby nie mógł w sposób prawidłowy sprawować swojej funkcji, w wyniku czego jednostka oświaty pozbawiona była kierownictwa m.in. w okresie strajku nauczycieli, egzaminów zewnętrznych, a także ustalania organizacji pracy na kolejny rok szkolny. Organ prowadzący uznał, że jest to przesłanka szczególna, uzasadniająca odwołanie dyrektora z pełnionego stanowiska w trybie natychmiastowym. Jednakże Sąd nie zgodził się ze stanowiskiem organu. Jego zdaniem każda sytuacja wymaga indywidualnej oceny. Dla uznania choroby za szczególnie uzasadniony przypadek nie jest wystarczające powoływanie się na czas, przez który dyrektor przebywał na zwolnieniu lekarskim. W takim przypadku niezbędne jest ustalenie, czy takie długotrwałe zwolnienie lekarskie dobiega końca i czy nie będzie przedłużane z uwagi na poprawę stanu zdrowia. Co więcej, zdaniem Sądu przypadki szczególnie uzasadnione to nie sytuacje, które w subiektywnym odczuciu organu prowadzącego mają charakter szczególny, lecz takie, które obiektywnie powodują destabilizację jednostki pod względem dydaktycznym, wychowawczym czy oświatowym. Warto dodać, że w innej sprawie długotrwałą chorobę uniemożliwiającą wykonywanie funkcji kierowniczej, która negatywnie wpływała na jednostkę oświatową, powodując jej dezor-ganizację, potraktowano jako przesłankę uzasadniającą odwołanie dyrektora w trybie na-tychmiastowym (Wyrok NSA z dnia 4 października 2017 r., I OSK 365/17). Uchybienia w gospodarowaniu wyposażeniem jednostki oraz nieścisłości księgowe Z kolei w Wyroku z dnia 11 października 2018 r. (III SA/Kr 403/18) WSA w Krakowie nie uznał uchybień i nieprawidłowości w gospodarowaniu powierzonym sprzętem wyposażenia jednostki oświatowej oraz nieścisłości w zakresie księgowości za okoliczności upoważniające do stwierdzenia, że mamy do czynienia z sytuacją powodującą destabilizację w realizacji funkcji dydaktycznej, wychowawczej czy oświatowej jednostki, w której jedynym rozwiąza-niem było natychmiastowe, w ciągu roku szkolnego, zaprzestanie wykonywania funkcji dy-rektora. Niezapewnienie bezpieczeństwa dzieciom W Wyroku z dnia 20 września 2018 r. (III SA/Kr 814/18) WSA w Krakowie wskazał nato-miast, że nie jest wykluczone przyjęcie za szczególnie uzasadniony przypadek zachowań ta-kich, jak „brak zapewnienia dzieciom bezpieczeństwa” czy „poświadczanie nieprawdy”. Nie mniej brak zapewnienia dzieciom bezpieczeństwa to nie chwilowe wyjście nauczyciela z sali, które może się zdarzyć z różnych, ludzkich lub organizacyjnych powodów, ale realne naraże-nie dzieci na niebezpieczeństwo utraty zdrowia lub życia, np. w czasie wycieczki. Także po-świadczenie nieprawdy, choć z reguły niepożądane, musi nieść ładunek negatywny społecznie, nie może być jedynie formalnością i dotyczyć spraw nieistotnych. W obu przypadkach organ prowadzący, zarzucając dyrektorowi takie zachowanie, powinien szczególnie wnikliwie przedstawić konkretne sytuacje wskazujące istotnie na ich szkodliwość społeczną. Krytyczne wypowiedzi dyrektora wobec przedstawiciela organu prowadzącego W Wyroku z dnia 15 marca 2018 r. (IV SA/Po 1161/17) WSA w Poznaniu ocenił, że szcze-gólnie uzasadnionego przypadku nie mogą stanowić krytyczne wypowiedzi dyrektora wzglę-dem wójta (burmistrza, prezydenta miasta), także te formułowane publicznie (np. na sesji rady gminy). Pracownik ma prawo do krytyki przełożonego lub pracodawcy, w tym także do kry-tyki publicznej. Tym bardziej należy dopuścić możliwość formułowania takiej krytyki w relacji dyrektor jednostki oświatowej – organ prowadzący (lub jego przedstawiciel), która to relacja nie wykazuje cech silnego podporządkowania i zależności, jakie występują np. w relacji pracownik – pracodawca lub przełożony. Przypadku szczególnego nie stanowi z pewnością formułowanie krytycznych wypowiedzi zawierających pewną dozę złośliwości, kpiny lub ironii, wypowiedzi „nierzeczowych”, a nawet „stanowiących czystą ekspresję osobistej nie-chęci”. Uzasadnione przypadki użycia trybu szczególnego Kradzież alkoholu w sklepie Jako przypadek uzasadniający odwołanie dyrektora w trybie szczególnym WSA w Białym-stoku wskazał popełnienie przez dyrektora wykroczenia polegającego na kradzieży alkoholu w sklepie samoobsługowym (Wyrok z dnia 3 marca 2015 r., II SA/Bk 1179/14). Sąd zaznaczył przy okazji, że szczególnie uzasadniony przypadek, stanowiący podstawę odwołania nauczyciela ze stanowiska kierowniczego w czasie roku szkolnego bez wypowiedzenia, za-chodzi nie tylko w sytuacji zaniedbania w organizacji pracy, ale także w razie nagannej po-stawy dyrektora poza miejscem pracy, takiej jak popełnienie ww. wykroczenie. Błędy organizacyjne grożące likwidacją jednostki oświatowej WSA w Gliwicach w Wyroku z dnia 17 czerwca 2014 r. (IV SA/Gl 970/13) za szczególnie uzasadnione przypadki, w których nie jest możliwe pełnienie przez nauczyciela funkcji kie-rowniczej i zachodzi konieczność natychmiastowego przerwania jego czynności, uznał sytua-cje stanowiące istotne zagrożenie dla osiągnięcia celów przez placówkę lub sytuacje z jakich-kolwiek innych, obiektywnie ważnych względów, nie do przyjęcia. Tego rodzaju zagrożeniem były naruszenia dotyczące istotnych błędów przy sporządzaniu arkusza organizacji, które stworzyły realne ryzyko i groźbę likwidacji jednostki. Zlecanie pracownikom jednostki oświatowej remontu mieszkania dyrektora W Wyroku z dnia 4 marca 2014 r. (I OSK 2853/13) NSA badał przypadek, w którym do od-wołania dyrektora doszło po tym, jak wykorzystywał on dwóch pracowników do przeprowa-dzenia remontu w swoim mieszkaniu. W ocenie Sądu osoba piastująca stanowisko dyrektora powinna być wzorem dla kadry nauczycielskiej, dzieci i ogółu społeczeństwa. Etyczna posta-wa odpowiedzialności dyrektora to przede wszystkim postępowanie zgodne z prawem i zasa-dami etyki, jak też dostrzeganie skutków własnych decyzji i ponoszenie za nie odpowiedzial-ności, nadto zaś kierowanie się regułą poszanowania dobra społecznego. Osoba zajmująca stanowisko kierownicze winna wykazać się cechami szczególnymi, adekwatnymi do pełnio-nych zadań i zadań realizowanych przez kierowaną przezeń placówkę. Nie odpowiada tym kryteriom zlecanie pracownikom jednostki oświatowej remontu prywatnego mieszkania, nie-zależnie od tego, czy zawarto w tej sprawie umowę, czy osoby go wykonujące otrzymały wy-nagrodzenie, czy wreszcie czyniły to w czasie wolnym od pracy, jeżeli miało to miejsce w godzinach pracy jednostki, a okoliczności wywołują co najmniej wątpliwości co do legal-ności tych działań. Zagadnienie to negatywnie wpływa na ocenę sposobu realizacji zadań przez dyrektora, a tym samym uzasadnia odwołanie nauczyciela ze stanowiska kierowniczego w trybie szczególnym. Podsumowanie Wskazane powyżej sprawy stanowią tylko fragment tego, z czym spotykają się sądy rozpatru-jące spory pomiędzy organami prowadzącymi a dyrektorami jednostek oświaty, w tym przed-szkoli. Trzeba oczywiście mieć na uwadze, że każdy przypadek jest rozpatrywany indywidu-alnie i w ramach niezawisłości sądowej, co oznacza, że ta sama sytuacja może być potrakto-wana zupełnie inaczej (choć z reguły sądy trzymają się wypracowanej w ciągu wielu lat linii orzeczniczej, mocno ograniczającej możliwość dowolnego stosowania tego sposobu odwoły-wania dyrektorów). Co jednak ważne, wskazane przykłady rzucają światło na to, w jaki spo-sób należy rozumieć „szczególnie uzasadnione przypadki” uprawniające do natychmiastowego odwołania nauczyciela ze stanowiska kierowniczego. Zanim organ prowadzący sięgnie po to rozwiązanie, powinien rozważyć możliwość odwołania dyrektora z pełnionego przez niego stanowiska w standardowym trybie. W przeciwnym razie dyrektor może liczyć na możliwość wniesienia skutecznego odwołania od niekorzystnej dla siebie decyzji organu prowadzącego.