STAN PRAWNY NA 5 GRUDNIA 2022 Organizacja zajęć wychowania fizycznego Opracował: Marcin Majchrzak, prawnik, członek Okręgowej Izby Radców Prawnych w Warszawie, świadczy pomoc prawną w ramach własnej kancelarii, autor licznych opracowań i artykułów z zakresu tematyki kadrowo-płacowej, prawa związkowego oraz prawa oświatowego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1082 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 lutego 2019 r. w sprawie szczegółowej organizacji publicznych szkół i publicznych przedszkoli (Dz.U. z 2019 r. poz. 502 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 22 sierpnia 2019 r. w sprawie szczegółowej organizacji publicznych szkół i placówek artystycznych (Dz.U. z 2019 r. poz. 1624), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 kwietnia 2019 r. w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół (Dz.U. z 2019 r. poz. 639 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 29 czerwca 2017 r. w sprawie dopuszczalnych form realizacji obowiązkowych zajęć wychowania fizycznego (Dz.U. z 2017 r. poz. 1322), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 22 lutego 2019 r. w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych (Dz.U. z 2019 r. poz. 373 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 1 sierpnia 2017 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1289 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków i trybu udzielania zezwoleń na indywidualny program lub tok nauki oraz organizacji indywidualnego programu lub toku nauki (Dz.U. z 2017 r. poz. 1569), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1604). Rok 2022 to rok zmian i zapowiedzi zmian w oświacie. Niektóre z tych zapowiedzi ostatecznie nie zmieniają nic, jednak medialna wrzawa, jaką wywołują, powoduje niepewność w zakresie obowiązujących uregulowań prawnych. Zajęcia wychowania fizycznego są tego najlepszym przykładem. Jakie są zasady ich organizacji? Jakie przepisy obowiązują w zakresie zwolnień z tych zajęć? W czasie tegorocznych letnich wakacji głośnym echem odbiła się wypowiedź Ministra Sportu i Turystyki dotycząca planowanych zmian w sposobie zwalniania uczniów z zajęć wychowania fizycznego. Wynikało z niej, że długoterminowe zwolnienia mieliby wystawiać wyłącznie lekarze specjaliści, a nie lekarze POZ. Plany te, początkowo potwierdzone przez Ministra Edukacji i Nauki, zostały następnie przez resort edukacji zdementowane. Na dodatek z opinii MEiN miało wynikać, że zmiany te nie są w ogóle potrzebne. Pomimo tego okazuje się, że od kilku miesięcy niektóre szkoły wymagają od swoich uczniów tego typu zwolnień lekarskich, co nie ma oczywiście pokrycia w przepisach prawa, ale wskazuje, że warto co pewien czas przypominać najważniejsze regulacje prawne dotyczące zasad organizowania zajęć wychowania fizycznego. Zajęcia wychowania fizycznego jako zajęcia obowiązkowe Przepisy Ustawy Prawo oświatowe wprost wskazują w art. 28 ust. 2, że zajęcia wychowania fizycznego są zajęciami, które szkoła musi prowadzić dla swoich uczniów obowiązkowo (wyjątek stanowią szkoły artystyczne, realizujące wyłącznie kształcenie artystyczne). Od 2018 r. obowiązek ten dotyczy jedynie uczniów kształcących się w szkołach w formie dziennej. Należy przypomnieć, że zgodnie z zamieszczoną w art. 4 pkt 29a Ustawy Prawo oświatowe definicją przez kształcenie w formie dziennej należy rozumieć kształcenie, które odbywa się przez pięć albo sześć dni w tygodniu w przypadkach określonych odpowiednio w przepisach dwóch rozporządzeń: Rozporządzenia z dnia 28 lutego 2019 r. w sprawie szczegółowej organizacji publicznych szkół i publicznych przedszkoli i Rozporządzenia z dnia 22 sierpnia 2019 r. w sprawie szczegółowej organizacji publicznych szkół i placówek. WAŻNE! Zajęcia wychowania fizycznego jako jedyne zajęcia obowiązkowe zostały zdefiniowane bezpośrednio w przepisach Ustawy Prawo oświatowe (w przypadku pozostałych zajęć odbyło się to na podstawie przepisów rozporządzenia wydanego na podstawie art. 47 ust. 1 pkt 3). Stanowi to istotną gwarancję prawną do zamieszczenia tych zajęć w ramowych planach nauczania, a tym samym – uwzględnienia kosztów ich prowadzenia w budżetach organów prowadzących. Jaki jest wymiar zajęć wychowania fizycznego? Obowiązkowy wymiar zajęć wychowania fizycznego został określony w art. 28 ust. 2 Ustawy Prawo oświatowe i wynosi: • dla uczniów klas IV–VIII szkół podstawowych – cztery godziny lekcyjne w ciągu tygodnia, • dla uczniów szkół ponadpodstawowych – trzy godziny lekcyjne w ciągu tygodnia. Ponadto z Rozporządzenia MEN z dnia 3 kwietnia 2019 r. w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół wynika, że w klasach I–III szkoły podstawowej na zajęcia wychowania fizycznego należy przeznaczyć po trzy godziny tygodniowo w każdej klasie. Jakie są dopuszczalne formy realizacji zajęć wychowania fizycznego? Z Rozporządzenia MEN z dnia 29 czerwca 2017 r. w sprawie dopuszczalnych form realizacji obowiązkowych zajęć wychowania fizycznego wynika, że obowiązkowe zajęcia wychowania fizycznego dla uczniów klas IV–VIII szkół podstawowych i uczniów szkół ponadpodstawowych powinny być realizowane w formie: • zajęć klasowo-lekcyjnych, • zajęć do wyboru przez uczniów: zajęć sportowych, zajęć rekreacyjno-zdrowotnych, zajęć tanecznych lub aktywnej turystyki. Celem zajęć klasowo-lekcyjnych powinna być realizacja przez uczniów podstawy programowej, na co wskazują również przepisy rozporządzeń w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych i szkół ponadpodstawowych – wymagania szczegółowe podstawy programowej odnoszą się do zajęć w systemie klasowo-lekcyjnym. Natomiast w ramach zajęć do wyboru: • w klasach IV–VIII szkół podstawowych: realizacja treści jest dowolna i powinna wykraczać poza podstawę programową, • w liceum ogólnokształcącym i technikum: realizacja treści może wykraczać poza podstawę programową. Zajęcia klasowo-lekcyjne powinny być realizowane w wymiarze nie mniejszym niż: • dwie godziny lekcyjne tygodniowo w szkołach podstawowych, • jedna godzina lekcyjna tygodniowo w szkołach ponadpodstawowych. Oznacza to, że pozostały wymiar godzin zajęć wychowania fizycznego może, ale nie musi zostać przeznaczony na zajęcia do wyboru. Jest to decyzja dyrektora, który propozycję w tym zakresie powinien przygotować, uwzględniając: • potrzeby zdrowotne uczniów, ich zainteresowania oraz osiągnięcia w danym sporcie lub aktywności fizycznej, • uwarunkowania lokalne, • miejsce zamieszkania uczniów, • tradycje sportowe środowiska lub szkoły, • możliwości kadrowe. Propozycje zajęć do wyboru, po uzgodnieniu z organem prowadzącym i po zaopiniowaniu przez radę pedagogiczną i radę rodziców, dyrektor szkoły powinien przedstawić uczniom, którzy dokonują wyboru zaproponowanych zajęć (w przypadku uczniów niepełnoletnich – za zgodą rodziców). Warto dodać, że zajęcia do wyboru przez uczniów mogą być prowadzone w grupach oddziałowych, międzyoddziałowych i międzyklasowych oraz międzyszkolnych w przypadku zespołów szkół, dzięki czemu zebranie odpowiedniej grupy uczniów do uczestniczenia w danych zajęciach będzie prostsze. Istnieje również możliwość, aby – w okresie nie dłuższym niż cztery tygodnie – godziny zajęć do wyboru przez uczniów zostały połączone, jednak przy zachowaniu liczby godzin przeznaczonych na te zajęcia. Kwestię dzielenia na grupy uczniów uczestniczących w zajęciach z wychowania fizycznego precyzuje też Rozporządzenie w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół. Zgodnie z nim w klasach IV–VIII szkoły podstawowej, branżowej szkole I stopnia, liceum ogólnokształcącym, technikum, branżowej szkole II stopnia i szkole policealnej podział na grupy jest obowiązkowy m.in. na obowiązkowych zajęciach wychowania fizycznego. Zajęcia mogą być prowadzone w grupie oddziałowej, międzyoddziałowej lub międzyklasowej, a w przypadku zespołu szkół – także w grupie międzyszkolnej, liczącej nie więcej niż 26 uczniów, z tym że jeżeli w skład grupy oddziałowej, międzyoddziałowej, międzyklasowej lub międzyszkolnej wchodzą uczniowie posiadający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane ze względu na niepełnosprawność, uczęszczający do oddziałów integracyjnych, lub uczniowie oddziałów specjalnych, liczba uczniów w grupie nie może być większa niż liczba uczniów odpowiednio w oddziale integracyjnym lub oddziale specjalnym określona w przepisach wydanych na podstawie art. 111 Ustawy Prawo oświatowe. Ponadto w klasach IV–VIII szkoły podstawowej i w szkole ponadpodstawowej zajęcia wychowania fizycznego, w zależności od realizowanej formy tych zajęć, mogą być prowadzone łącznie albo oddzielnie dla dziewcząt i chłopców. Gdzie mogą być prowadzone zajęcia? Przepisy dotyczące podstawy programowej kształcenia ogólnego precyzują, że zajęcia wychowania fizycznego mogą być prowadzone: • w przypadku klas IV–VIII szkół podstawowych – w pomieszczeniach szkolnych oraz w obiektach sportowych znajdujących się w otoczeniu szkoły (np. hala sportowa), • w przypadku liceów ogólnokształcących i techników – w sali sportowej, w specjalnie przygotowanym pomieszczeniu zastępczym bądź na boisku szkolnym; szczególnie zalecane są zajęcia ruchowe na zewnątrz budynku szkolnego, w środowisku naturalnym, również w okresie jesienno-zimowym; w wychowaniu fizycznym należy uwzględniać interdyscyplinarne zajęcia terenowe – w tym celu można wykorzystywać bazę rekreacyjną tworzoną na terenach leśnych; szkoła powinna też zapewnić urządzenia i sprzęt sportowy niezbędny do zdobycia przez uczniów umiejętności i wiadomości oraz kompetencji społecznych określonych w podstawie programowej kształcenia ogólnego dla szkół ponadpodstawowych. Kto powinien prowadzić zajęcia? Z przepisów w sprawie podstawy programowej wynika, że zajęcia wychowania fizycznego, zarówno te realizowane w formie zajęć klasowo-lekcyjnych, jak i te prowadzone do wyboru przez ucznia, powinni prowadzić nauczyciele wychowania fizycznego zatrudnieni w szkole. Jednakże zajęcia do wyboru przez uczniów mogą (ale nie muszą) być prowadzone przez nauczyciela wychowania fizycznego innego niż nauczyciel prowadzący zajęcia klasowo-lekcyjne. WAŻNE! Kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska nauczyciela wychowania fizycznego w danym typie szkoły określa się zgodnie z § 3 ust. 1 lub § 4 ust. 1 Rozporządzenia MEN z dnia 1 sierpnia 2017 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli. Szczegółowe wytyczne dotyczące oceniania zajęć Udział w zajęciach wychowania fizycznego podlega ocenie na ogólnych zasadach określonych w prawie oświatowym i statucie szkoły z uwzględnieniem kilku przepisów szczególnych. Stosownie do § 9 Rozporządzenia MEN z dnia 22 lutego 2019 r. w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych przy ustalaniu oceny z wychowania fizycznego należy przede wszystkim brać pod uwagę wysiłek wkładany przez ucznia w wywiązywanie się z obowiązków wynikających ze specyfiki tych zajęć, a także systematyczność udziału ucznia w zajęciach oraz aktywność ucznia w działaniach podejmowanych przez szkołę na rzecz kultury fizycznej. W przypadku gdy zajęcia wychowania fizycznego realizowane w formie do wyboru przez ucznia są prowadzone przez innego nauczyciela niż nauczyciel prowadzący zajęcia wychowania fizycznego w formie klasowo-lekcyjnej, śródroczną i roczną ocenę klasyfikacyjną z zajęć wychowania fizycznego ustala nauczyciel prowadzący te zajęcia w formie klasowo-lekcyjnej, po uwzględnieniu opinii nauczyciela prowadzącego zajęcia wychowania fizycznego w formie do wyboru przez ucznia. Egzamin klasyfikacyjny, egzamin poprawkowy oraz sprawdzian wiadomości i umiejętności ucznia przeprowadzane w zakresie wychowania fizycznego powinny mieć przede wszystkim formę zadań praktycznych. Dla ucznia objętego edukacją domową na podstawie art. 37 ust. 1 Ustawy Prawo oświatowe nie przeprowadza się egzaminów klasyfikacyjnych z wychowania fizycznego. Zwolnienie z całości lub części zajęć Zasady udzielania zwolnień z zajęć wychowania fizycznego nie uległy zmianie i w najbliższym czasie powinno tak pozostać. Oznacza to, że na podstawie Rozporządzenia MEN w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych: • wymagania edukacyjne w zakresie wychowania fizycznego dostosowuje się do indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych ucznia posiadającego opinię lekarza o ograniczonych możliwościach wykonywania przez ucznia określonych ćwiczeń fizycznych na zajęciach wychowania fizycznego – na podstawie tej opinii, • dyrektor szkoły zwalnia ucznia z wykonywania określonych ćwiczeń fizycznych na zajęciach wychowania fizycznego na podstawie opinii o ograniczonych możliwościach wykonywania przez ucznia tych ćwiczeń wydanej przez lekarza, na czas określony w tej opinii, • dyrektor szkoły zwalnia ucznia z realizacji zajęć wychowania fizycznego na podstawie opinii o braku możliwości uczestniczenia ucznia w tych zajęciach wydanej przez lekarza, na czas określony w tej opinii. WAŻNE! Przepisy nie wskazują, aby opinia musiała zostać wydana przez lekarza specjalistę (np. kardiologa lub ortopedę), co oznacza, że może ona zostać wydana przez lekarza POZ, jako sprawującego bieżącą opiekę zdrowotną nad uczniem. Jeżeli okres zwolnienia ucznia z realizacji zajęć wychowania fizycznego uniemożliwia ustalenie śródrocznej lub rocznej oceny klasyfikacyjnej, w dokumentacji przebiegu nauczania, zamiast oceny klasyfikacyjnej, wpisuje się „zwolniony” albo „zwolniona”. Organizacja zajęć dla uczniów szczególnie uzdolnionych Oprócz uczniów, którzy ze względów zdrowotnych nie powinni uczestniczyć w zajęciach wychowania fizycznego, w szkole z pewnością znajdą się również uczniowie przejawiający szczególny do nich talent. W ich przypadku istnieje możliwość zorganizowania kształcenia na podstawie indywidualnego programu lub toku nauki, zgodnie z zasadami określonymi w Rozporządzeniu MEN z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków i trybu udzielania zezwoleń na indywidualny program lub tok nauki oraz organizacji indywidualnego programu lub toku nauki, które przewiduje, że: • uczeń realizujący indywidualny program nauki kształci się w zakresie jednego, kilku lub wszystkich obowiązujących zajęć edukacyjnych, przewidzianych w tygodniowym rozkładzie zajęć dla danej klasy, według programu dostosowanego do jego uzdolnień, zainteresowań i możliwości edukacyjnych, • uczeń realizujący indywidualny tok nauki kształci się według systemu innego niż udział w obowiązkowych zajęciach edukacyjnych, w zakresie jednego, kilku lub wszystkich obowiązujących zajęć edukacyjnych, przewidzianych w tygodniowym rozkładzie zajęć dla danej klasy. WAŻNE! Zezwolenie na indywidualny program lub tok nauki może być udzielone po upływie co najmniej jednego roku nauki, a w uzasadnionych przypadkach – po śródrocznej klasyfikacji ucznia. Z wnioskiem o udzielenie zezwolenia na indywidualny program lub tok nauki mogą wystąpić (do dyrektora, za pośrednictwem wychowawcy klasy): • uczeń (uczeń niepełnoletni za zgodą rodziców), • rodzice niepełnoletniego ucznia, • wychowawca klasy lub nauczyciel prowadzący zajęcia edukacyjne, których dotyczy wniosek – za zgodą rodziców albo pełnoletniego ucznia. Bezpieczne organizowanie zajęć Organizując i prowadząc zajęcia wychowania fizycznego, należy pamiętać o konieczności zachowania środków bezpieczeństwa, przewidzianych w Rozporządzeniu MENiS z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach. Oprócz ogólnych zasad, nakazujących przebywanie uczniów pod nadzorem nauczyciela zarówno w trakcie trwających zajęć, jak i przerw (wiele wypadków z udziałem uczniów ma miejsce bezpośrednio przed zajęciami z wychowania fizycznego lub po nich), trzeba mieć na uwadze regulacje przewidziane specjalnie z myślą o prowadzeniu zajęć wychowania fizycznego. Przepisy te wskazują, że: • stopień trudności i intensywności ćwiczeń należy dostosować do aktualnej sprawności fizycznej i wydolności ćwiczących, • uczestnika zajęć uskarżającego się na dolegliwości zdrowotne należy zwolnić w danym dniu z wykonywania planowanych ćwiczeń, informując o tym jego rodziców (opiekunów), • ćwiczenia powinny być prowadzone z zastosowaniem metod i urządzeń zapewniających pełne bezpieczeństwo ćwiczących, • bramki i kosze do gry oraz inne urządzenia, których przemieszczenie się może stanowić zagrożenie dla zdrowia ćwiczących, powinny być zamocowane na stałe, • stan techniczny urządzeń i sprzętu sportowego musi być sprawdzany przed każdymi zajęciami, • w salach i na boiskach oraz w miejscach wyznaczonych do uprawiania ćwiczeń fizycznych, gier i zabaw należy umieścić tablice informacyjne określające zasady bezpiecznego użytkowania urządzeń i sprzętu sportowego, • prowadzący zajęcia powinien zapoznać osoby biorące w nich udział z zasadami bezpiecznego wykonywania ćwiczeń oraz uczestniczenia w grach i zabawach. Ponadto niedopuszczalne jest wydawanie osobom pozostającym pod opieką szkoły sprzętu, którego użycie może stwarzać zagrożenie dla zdrowia lub życia – jeżeli szkoła nie ma możliwości zapewnienia warunków bezpiecznego korzystania z tego sprzętu. W sytuacji, w której podczas zajęć wychowania fizycznego dojdzie do wypadku z udziałem ucznia, należy zastosować się do procedury wypadkowej określonej w rozdziale 4 Rozporządzenia MENiS z dnia 31 grudnia 2002 r.