STAN PRAWNY NA 27 CZERWCA 2022 Prawa ucznia i dziecka w placówce oświatowej. Część I Opracował: Marcin Majchrzak, prawnik, członek Okręgowej Izby Radców Prawnych w Warszawie, świadczy pomoc prawną w ramach własnej kancelarii, autor licznych opracowań i artykułów z zakresu tematyki kadrowo--płacowej, prawa związkowego oraz prawa oświatowego Podstawa prawna: • Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r., przyjęta przez Naród w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., podpisana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 lipca 1997 r. (t.j. Dz.U. z 1997 r. Nr 97 poz. 483 ze zm.), • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1082 ze zm.), • Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1915 ze zm.), • Powszechna Deklaracja Praw Człowieka – rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ 217 A (III) przyjęta i proklamowana w dniu 10 grudnia 1948 r., • Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 16 grudnia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38 poz. 167), • Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych z dnia 20 listopada 1989 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 120 poz. 526). Prowadzenie działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej w każdej placówce oświatowej powinno odbywać się z poszanowaniem praw dziecka oraz praw ucznia. Wskazują na to wprost przepisy Prawa oświatowego. Niestety nie określają one wystarczająco jasno, co należy rozumieć odpowiednio przez prawa dziecka i prawa ucznia. Przynajmniej podstawowa wiedza na ten temat jest istotna, ponieważ stosowanie prawa oświatowego nie powinno odbywać się w oderwaniu od tych istotnych z punktu widzenia dziecka zasad. Pojęcie praw dziecka Konieczność przestrzegania praw dziecka w stosowaniu prawa oświatowego jest podkreślana już na samym początku Ustawy Prawo oświatowe – w jej preambule. Wskazuje ona, że oświata w Rzeczypospolitej Polskiej powinna kierować się zasadami zawartymi w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, a także wskazaniami Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Konwencji o prawach dziecka. Z tego względu prawa dziecka należy rozumieć jako część praw człowieka, wynikających m.in. z wymienionych aktów normatywnych, a odnoszących się w swej treści do konieczności zapewnienia należytej ochrony i opieki dzieciom. Podstawowych zasad dotyczących praw dziecka należy zatem szukać w ww. aktach normatywnych. Z punktu widzenia oświaty warto wskazać chociażby na prawa opisane poniżej. Prawo do nauki Z art. 70 Konstytucji RP wynika, że każdy ma prawo do nauki (w tym do bezpłatnej nauki w szkołach publicznych). Nauka do 18. roku życia jest obowiązkowa, natomiast sposób wykonywania obowiązku szkolnego określa ustawa (w praktyce są to Ustawa Prawo oświatowe oraz Ustawa o systemie oświaty). Przepis art. 70 ust. 3 Konstytucji RP określa również prawo do tworzenia i prowadzenia szkolnictwa niepublicznego. Analogiczne zapisy można odnaleźć w pozostałych z ww. aktów normatywnych, przykładowo: w Konwencji o prawach dziecka mówi się o konieczności zapewnienia dzieciom dostępu do nauczania podstawowego oraz o konieczności rozwoju szkolnictwa średniego (art. 28). Prawo do wolności wypowiedzi, swobody myśli, przekonań światopoglądowych i religijnych Zgodnie z art. 54 ust. 1 Konstytucji RP każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. Natomiast art. 53 ust. 7 powyższego aktu wskazuje, że nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania. Z kolei z art. 19 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka wynika, że każdy człowiek ma prawo do wolności poglądów i wypowiedzi. Prawo to obejmuje nieskrępowaną swobodę posiadania poglądów oraz poszukiwania, otrzymywania oraz rozpowszechniania informacji i idei wszelkimi środkami, bez względu na granice. Podobne regulacje zawarto w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych – w art. 19. Wskazuje on, że każdy człowiek ma prawo do posiadania bez przeszkód własnych poglądów. Każdy człowiek ma również prawo do swobodnego wyrażania opinii – prawo to obejmuje swobodę poszukiwania, otrzymywania i rozpowszechniania wszelkich informacji i poglądów, bez względu na granice państwowe, ustnie, pismem lub drukiem, w postaci dzieła sztuki, bądź w jakikolwiek inny sposób według własnego wyboru. Prawo to może zostać ograniczone wyłącznie w celu: • poszanowania praw i dobrego imienia innych, • ochrony bezpieczeństwa państwowego lub porządku publicznego albo zdrowia lub moralności publicznej. Tego typu ograniczeniem jest chociażby zakaz istnienia partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa (art. 13 Konstytucji RP). Z Konwencji o prawach dziecka wynika natomiast, że dzieci mają prawo do swobodnej wypowiedzi (art. 13). Prawo to ma zawierać swobodę poszukiwania, otrzymywania i przekazywania informacji oraz idei wszelkiego rodzaju, bez względu na granice, w formie ustnej, pisemnej bądź za pomocą druku, w formie artystycznej lub z wykorzystaniem każdego innego środka przekazu według wyboru dziecka. Ponownie wykonywanie tego prawa może zostać prawnie ograniczone ze względu na: • poszanowanie praw lub reputacji innych osób albo • ochronę bezpieczeństwa narodowego lub porządku publicznego bądź zdrowia albo moralności społecznej. Konwencja zobowiązuje również Państwa-Strony (w tym Rzeczpospolitą Polską) do respektowania praw dzieci do swobody myśli, sumienia i wyznania (art. 14 ust. 1). Zakaz naruszania godności, poniżającego traktowania i wszelkich form przemocy fizycznej i psychicznej wobec dzieci Chociaż prawo to zdaje się dziś czymś oczywistym, to jednak wciąż zdarzają się przypadki jego naruszania, również ze strony nauczycieli, co stanowi następnie przedmiot postępowania dyscyplinarnego, cywilnego lub karnego – w zależności od stopnia naruszeń. Tymczasem chociażby art. 19 Konwencji o prawach dziecka kładzie nacisk na wprowadzenie rozwiązań prawnych, które będą chroniły dzieci przed wszelkimi formami przemocy fizycznej lub psychicznej. Natomiast w art. 30 Konstytucji RP określona została zasada nienaruszalności i poszanowania godności człowieka. W kategoriach naruszenia godności można rozpatrywać również naruszenie prawa do prywatności przysługującego dzieciom – zarówno na podstawie przepisów Konstytucji RP (zgodnie z art. 47 każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym), jak i Konwencji o prawach dziecka (zgodnie z jej art. 16 ust. 1 żadne dziecko nie powinno podlegać arbitralnej lub bezprawnej ingerencji w sferę jego życia prywatnego, rodzinnego lub domowego czy w korespondencję).