STAN PRAWNY NA 23 CZERWCA 2022 Organizacja wsparcia ukraińskich dzieci w świetle nowego Rozporządzenia Opracował: Michał Łyszczarz, prawnik, autor komentarza do Ustawy o systemie oświaty oraz licznych publikacji z zakresu prawa oświatowego, prawa pracy, finansów publicznych i funkcjonowania samorządu terytorialnego, uznany prelegent i szkoleniowiec, wykładowca toruńskiej i bydgoskiej Wyższej Szkoły Bankowej, główny specjalista w Wydziale Oświaty w Urzędzie Miasta w Dąbrowie Górniczej, przez lata tworzył trzon Wydziału Nadzoru Prawnego Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1082 ze zm.), • Ustawa z dnia 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (Dz.U. z 2022 r. poz. 583 ze zm.), • Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 447), • Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1320 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 21 marca 2022 r. w sprawie organizacji kształcenia, wychowania i opieki dzieci i młodzieży będących obywatelami Ukrainy (Dz.U. z 2022 r. poz. 645 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 sierpnia 2017 r. w sprawie kształcenia osób niebędących obywatelami polskimi oraz osób będących obywatelami polskimi, które pobierały naukę w szkołach funkcjonujących w systemach oświaty innych państw (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1283 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 1 lutego 2013 r. w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych, w tym publicznych poradni specjalistycznych (Dz.U. z 2013 r. poz. 199 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 września 2017 r. w sprawie orzeczeń i opinii wydawanych przez zespoły orzekające działające w publicznych poradniach psychologiczno-pedagogicznych (Dz.U. z 2017 r. poz. 1743 ze zm.). Najistotniejszym przepisem określającym sytuację prawną obcokrajowca korzystającego z polskiego systemu oświaty jest art. 165 ust. 1 Prawa oświatowego. Zgodnie z tą regulacją „osoby niebędące obywatelami polskimi korzystają z nauki i opieki w publicznych przedszkolach lub publicznych innych formach wychowania przedszkolnego, a także w niepublicznych przedszkolach, o których mowa w art. 17 ust. 1 Ustawy o finansowaniu zadań oświatowych, oddziałach przedszkolnych w niepublicznych szkołach podstawowych, o których mowa w art. 19 ust. 1 Ustawy o finansowaniu zadań oświatowych, i niepublicznych innych formach wychowania przedszkolnego, o których mowa w art. 21 ust. 1 Ustawy o finansowaniu zadań oświatowych, a podlegające obowiązkowi szkolnemu korzystają z nauki i opieki w publicznych szkołach podstawowych, publicznych szkołach artystycznych oraz w publicznych placówkach, w tym placówkach artystycznych, na warunkach dotyczących obywateli polskich”. Podstawowe akty prawne Z punktu widzenia omawianego tematu istotny w powyższej regulacji jest fakt, że przepis ten wskazuje możliwość korzystania przez obcokrajowca z opieki w publicznych placówkach, do których zaliczamy również poradnie psychologiczno-pedagogiczne. W praktyce regulacja ta zrównuje prawo do korzystania z usług poradni przez osoby pochodzące z Ukrainy z prawami, jakie posiadają obywatele polscy. Co za tym idzie, w stosunku do osoby pochodzącej z Ukrainy mają zastosowanie regulacje następujących aktów prawnych: • Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 1 lutego 2013 r. w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych, w tym publicznych poradni specjalistycznych, • Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 września 2017 r. w sprawie orzeczeń i opinii wydawanych przez zespoły orzekające działające w publicznych poradniach psychologiczno-pedagogicznych. Ważne! W stosunku do ucznia pochodzącego z Ukrainy może zostać wydany każdy typ orzeczenia i opinii przewidziany przepisami przywołanych rozporządzeń. Należy jednak zwrócić uwagę na treść § 5 pierwszego z przywołanych rozporządzeń, zgodnie z którym poradnia wydaje opinię na pisemny wniosek rodzica dziecka albo pełnoletniego ucznia, którego dotyczy opinia, w terminie nie dłuższym niż 30 dni, a w szczególnie uzasadnionych przypadkach w terminie nie dłuższym niż 60 dni od dnia złożenia wniosku. Wniosek powinien zawierać uzasadnienie. Składająca go osoba może dołączyć do niego posiadaną dokumentację uzasadniającą ów wniosek, w szczególności wyniki obserwacji i badań psychologicznych, pedagogicznych, logopedycznych i lekarskich, a w przypadku dziecka uczęszczającego do przedszkola, szkoły lub placówki albo pełnoletniego ucznia uczęszczającego do szkoły lub placówki – także opinię nauczycieli, wychowawców grup wychowawczych lub specjalistów udzielających pomocy psychologiczno-pedagogicznej w przedszkolu, szkole lub placówce. Tak więc to rodzic dziecka może złożyć wniosek do poradni, ale nie ma tu podstaw do zawężonego rozumienia tej regulacji z wykorzystaniem jedynie wykładni językowej. Co prawda w przywołanych przepisach wprost jest mowa jedynie o rodzicu jako wnioskodawcy, ewentualnie samym zainteresowanym, czyli pełnoletnim uczniu, ale nie można przyjąć, że w takim razie w przypadku braku rodziców w Polsce nie ma podmiotu, który mógłby złożyć wniosek o wydanie orzeczenia lub opinii w stosunku do niepełnoletniego ucznia z Ukrainy. Bez wątpienia wniosek taki może również złożyć opiekun dziecka. Regulacje specustawy W tym miejscu należy przywołać regulacje specustawy ukraińskiej, czyli Ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa. Zgodnie z art. 4 ust. 3 tego aktu w imieniu osoby nieposiadającej zdolności do czynności prawnych lub posiadającej ograniczoną zdolność do czynności prawnych ubiegającej się o nadanie numeru PESEL albo osoby, która ze względu na stan zdrowia lub niepełnosprawność nie jest w stanie samodzielnie złożyć wniosku, wniosek składa jedno z rodziców, opiekun, kurator, opiekun tymczasowy lub osoba sprawująca faktyczną pieczę nad dzieckiem, a w przypadku braku takich osób numer PESEL może zostać nadany z urzędu. Oczywiście przepis ten dotyczy nadawania numerów PESEL osobom przybywającym z Ukrainy, ale wskazuje podmioty uprawnione do występowania w imieniu dziecka. Należy zwrócić uwagę, że regulacja ta wymienia również jako uprawnionego do opieki tzw. opiekuna tymczasowego. Zgodnie z art. 25 przywołanej Ustawy małoletniego obywatela Ukrainy, który przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej bez opieki osób dorosłych odpowiedzialnych za niego zgodnie z prawem obowiązującym w Rzeczypospolitej Polskiej, reprezentuje oraz sprawuje pieczę nad jego osobą i majątkiem opiekun tymczasowy. Opiekun tymczasowy, o ile przy jego ustanowieniu nie określono inaczej zakresu jego praw i obowiązków, jest upoważniony do reprezentowania małoletniego oraz sprawowania pieczy nad jego osobą i majątkiem. Opiekun tymczasowy powinien uzyskiwać zezwolenie sądu opiekuńczego we wszelkich ważniejszych sprawach, które dotyczą osoby lub majątku małoletniego. Ważne! Opiekuna tymczasowego ustanawia sąd opiekuńczy właściwy ze względu na miejsce pobytu małoletniego. Ustanawiając opiekuna tymczasowego, sąd kieruje się dobrem dziecka. Powinien on być ustanowiony przede wszystkim spośród krewnych, powinowatych lub innych osób dających rękojmię należytego wykonywania obowiązków opiekuna. Szczególną uwagę należy zwrócić na treść art. 25 ust. 3b specustawy ukraińskiej, zgodnie z którym opiekunom tymczasowym wyznaczonym dla małoletnich oraz przebywającym pod ich opieką małoletnim powiat zapewnia pomoc psychologiczną. To pozwala wysnuć wniosek, że opiekun tymczasowy – czy szerzej: prawni opiekunowie, a nie tylko rodzice – również jest uprawniony do złożenia wniosku o wydanie orzeczenie lub opinii poradni w stosunku do ucznia pochodzącego z Ukrainy, który przybył do Polski w związku z wojną w Ukrainie. Postępowanie o ustanowienie opiekuna tymczasowego może być wszczęte na wniosek lub z urzędu. Wniosek o wszczęcie postępowania zawiera: • oznaczenie sądu, do którego jest skierowany, • imię i nazwisko lub nazwę wnioskodawcy, jego adres zamieszkania lub pobytu albo siedziby, numer telefonu lub adres poczty elektronicznej, • imię i nazwisko małoletniego, jego adres zamieszkania lub pobytu, • imiona i nazwiska rodziców oraz nazwisko rodowe matki małoletniego bądź informację, że nie są one znane, • płeć małoletniego, • datę i miejsce urodzenia małoletniego, • rodzaj oraz serię i numer dokumentu stanowiącego podstawę przekroczenia granicy przez małoletniego, jeżeli występuje, • imię i nazwisko kandydata na opiekuna tymczasowego, jego datę urodzenia, adres zamieszkania lub pobytu oraz serię i numer dokumentu tożsamości albo informację o braku kandydata, • imię i nazwisko oraz adres zamieszkania lub pobytu osoby sprawującej faktyczną pieczę nad małoletnim, jeżeli małoletni nie znajduje się pod pieczą kandydata na opiekuna tymczasowego, • osnowę wniosku. Jeżeli we wniosku wskazano kandydata na opiekuna tymczasowego, należy ponadto podać stopień pokrewieństwa albo powinowactwa kandydata na opiekuna tymczasowego z małoletnim bądź informację o braku pokrewieństwa albo powinowactwa, a w przypadku osoby sprawującej faktyczną pieczę nad małoletnim – datę, od której piecza jest sprawowana. Specustawa wprowadza dalsze ułatwienia w ustanawianiu opieki prawnej nad uczniami małoletnimi pochodzącymi z Ukrainy. Przykładowo, zgodnie z art. 27 ust. 1 tego aktu sąd może powierzyć pełnienie funkcji rodziny zastępczej lub prowadzenie rodzinnego domu dziecka wobec dziecka będącego obywatelem Ukrainy, przebywającego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, którego pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest uznawany za legalny na podstawie art. 2 ust. 1 (czyli przybył w związku z wojną), obywatelowi Ukrainy przebywającemu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, którego pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest uznawany za legalny na podstawie art. 2 ust. 1 i który nie spełnia warunków dotyczących rodzin zastępczych lub prowadzących rodzinne domy dziecka w zakresie niezbędnych szkoleń. Co więcej, sąd może tymczasowo, nie dłużej jednak niż na okres sześciu miesięcy, powierzyć pełnienie funkcji rodziny zastępczej lub prowadzenie rodzinnego domu dziecka wobec dziecka będącego obywatelem Ukrainy, przebywającego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, którego pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest uznawany za legalny, obywatelowi Rzeczypospolitej Polskiej, który nie jest wstępnym albo rodzeństwem dziecka, niespełniającemu warunku niezbędnych szkoleń, określonego w przepisach Ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej dotyczących rodzin zastępczych. Ważne! Krąg podmiotów, które mogą złożyć prawnie skuteczny wniosek o wydanie orzeczenia lub opinii poradni, jest szeroki i należy w tym względzie brać pod uwagę prawa opieki ustanowione na gruncie specustawy. Regulacje szczególne Rozporządzenie w sprawie organizacji kształcenia, wychowania i opieki dzieci i młodzieży będących obywatelami Ukrainy zawiera regulacje szczególne dotyczące pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Zgodnie z § 12 tego aktu w roku szkolnym 2021/2022 dyrektor odpowiednio przedszkola specjalnego, szkoły specjalnej, specjalnego ośrodka szkolno-wychowawczego lub specjalnego ośrodka wychowawczego może przyjąć dziecko niepełnosprawne lub ucznia niepełnosprawnego będących obywatelami Ukrainy, na podstawie oświadczenia rodzica lub osoby sprawującej opiekę nad dzieckiem lub uczniem o złożeniu do publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym publicznej poradni specjalistycznej, wniosku o wydanie orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego. Ważne! Powyższe Rozporządzenie to regulacja szczególna, która z jednej strony potwierdza prawo do korzystania przez uczniów Ukrainy z pomocy w poradni, ale jednocześnie wskazuje, że z uwagi na brak czasu do wydania orzeczenia samo oświadczenie rodzica (lub osoby sprawującej opiekę nad dzieckiem) o złożeniu wniosku do poradni jest podstawą przyjęcia dziecka do szkoły specjalnej. Dodać tu również można, że przepis ten wprost mówi nie tylko o rodzicach, ale właśnie o osobach sprawujących opiekę nad dzieckiem jako uprawionych do złożenia wniosku o wydanie orzeczenia lub opinii. Kolejnym przepisem jest § 14 Rozporządzenia, zgodnie z którym w roku szkolnym 2021/2022 w uzasadnionych przypadkach w publicznej poradni psychologiczno- -pedagogicznej, w tym publicznej poradni specjalistycznej, w celu rozpoznawania specjalnych potrzeb edukacyjnych dzieci i uczniów będących obywatelami Ukrainy oraz udzielania im pomocy psychologiczno-pedagogicznej może być, za zgodą kuratora oświaty, zatrudniona osoba niebędąca nauczycielem posiadająca przygotowanie uznane przez dyrektora poradni za odpowiednie do realizacji określonych przez dyrektora poradni zadań w tym zakresie. Jest to zatem regulacja szczególna, pozwalająca na zatrudnienie w poradni osób bez formalnych kwalifikacji. Do ustalania wynagrodzenia takiej osoby stosuje się regulację art. 15 ust. 3 Prawa oświatowego, co oznacza, że jest ona zatrudniana na zasadach określonych w Kodeksie pracy, z tym że do tej osoby stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć edukacyjnych nauczycieli poradni oraz ustala się jej wynagrodzenie nie wyższe niż 184 proc. kwoty bazowej, określanej dla nauczycieli corocznie w ustawie budżetowej. Organy prowadzące szkoły mogą upoważniać dyrektorów szkół w indywidualnych przypadkach do przyznawania wynagrodzenia w wyższej wysokości.