STAN PRAWNY NA 1 CZERWCA 2022 Prawa ucznia i dziecka w szkole cz. 2 Opracował: Marcin Majchrzak, prawnik, członek Okręgowej Izby Radców Prawnych w Warszawie, świadczy pomoc prawną w ramach własnej kancelarii, autor licznych opracowań i artykułów z zakresu tematyki kadrowo--płacowej, prawa związkowego oraz prawa oświatowego Podstawa prawna: • Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r., przyjęta przez Naród w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., podpisana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 lipca 1997 r. (t.j. Dz.U. z 1997 r. Nr 97 poz. 483 ze zm.), • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1082 ze zm.), • Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1915 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 26 lipca 2018 r. w sprawie typów szkół i placówek, w których nie tworzy się samorządu uczniowskiego (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 2082). Prowadzenie działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej w każdej placówce oświatowej powinno odbywać się z poszanowaniem praw ucznia. Jakie zatem są to prawa i z jakich aktów prawnych wynikają? Pojęcie praw ucznia Prawa ucznia wynikają wprost z przepisów prawa oświatowego – Ustawy Prawo oświatowe, Ustawy o systemie oświaty oraz wydanych na ich podstawie rozporządzeń. Doprecyzowanie praw przysługujących uczniom następuje również na poziomie statutu danej szkoły, co pozwala na uwzględnienie specyfiki funkcjonowania danej jednostki. Oczywiście często będzie tak, że prawa ucznia będą wynikać z przysługujących uczniom praw dziecka czy człowieka – przykładowo możliwość organizowania się w ramach samorządu uczniowskiego wynika z prawa do swobodnego zrzeszania się, o którym mowa w art. 58 ust. 1 Konstytucji RP. Prawo do jawnej i umotywowanej oceny Przepisy wskazują, że przed rocznym klasyfikacyjnym zebraniem rady pedagogicznej nauczyciele prowadzący poszczególne zajęcia edukacyjne oraz wychowawca oddziału powinni poinformować ucznia i jego rodziców o przewidywanych dla niego rocznych ocenach klasyfikacyjnych z zajęć edukacyjnych i przewidywanej rocznej ocenie klasyfikacyjnej zachowania, w terminie i formie określonych w statucie szkoły (art. 44g Ustawy o systemie oświaty). Jest to zatem przykład prawa uczniowskiego, którego realizacja powinna zostać doprecyzowana w statucie szkoły. Co więcej, zgodnie z art. 44e ust. 2 i 3 Ustawy o systemie oświaty oceny powinny być jawne dla ucznia i jego rodziców, natomiast uzasadnienie oceny powinno zostać dokonane w sposób określony w statucie szkoły. Prawo do informacji o wymaganiach edukacyjnych Przepisy (art. 44b ust. 8 i 9 Ustawy o systemie oświaty) zobowiązują nauczycieli, by na początku każdego roku szkolnego poinformowali uczniów oraz ich rodziców o: • wymaganiach edukacyjnych niezbędnych do otrzymania przez ucznia poszczególnych śródrocznych i rocznych ocen klasyfikacyjnych z zajęć edukacyjnych, wynikających z realizowanego przez siebie programu nauczania, • sposobach sprawdzania osiągnięć edukacyjnych uczniów, • warunkach i trybie otrzymania wyższej niż przewidywana rocznej oceny klasyfikacyjnej z zajęć edukacyjnych. Natomiast wychowawcy oddziałów na początku każdego roku szkolnego powinni poinformować uczniów oraz ich rodziców o: • warunkach i sposobie oraz kryteriach oceniania zachowania, • warunkach i trybie otrzymania wyższej niż przewidywana rocznej oceny klasyfikacyjnej zachowania. Prawo do tworzenia samorządu uczniowskiego Samorząd uczniowski jest podstawowym sposobem, w jaki uczniowie mogą w sposób zorganizowany wpływać na funkcjonowanie szkoły (art. 85 Ustawy Prawo oświatowe). Zgodnie z przepisami zasadą jest funkcjonowanie w szkołach dla dzieci i młodzieży samorządu uczniowskiego – wyjątek stanowią szkoły i placówki wymienione w Rozporządzeniu w sprawie typów szkół i placówek, w których nie tworzy się samorządu uczniowskiego. Wśród uprawnień samorządu wskazano możliwość przedstawiania organom szkolnym (np. radzie pedagogicznej, dyrektorowi) wniosków i opinii we wszystkich sprawach szkoły, w szczególności dotyczących realizacji podstawowych praw uczniów, takich jak: • prawo do zapoznawania się z programem nauczania, z jego treścią, celem i stawianymi wymaganiami, • prawo do jawnej i umotywowanej oceny postępów w nauce i zachowaniu, • prawo do organizacji życia szkolnego, umożliwiające zachowanie właściwych proporcji między wysiłkiem szkolnym a możliwością rozwijania i zaspokajania własnych zainteresowań, • prawo redagowania i wydawania gazety szkolnej, • prawo organizowania działalności kulturalnej, oświatowej, sportowej oraz rozrywkowej zgodnie z własnymi potrzebami i możliwościami organizacyjnymi w porozumieniu z dyrektorem, • prawo wyboru nauczyciela pełniącego rolę opiekuna samorządu. Szczegółowe kwestie związane z funkcjonowaniem samorządu uczniowskiego określa jego regulamin. Umożliwienie uczniom wchodzenia w skład rady szkoły W szkołach, w których zdecydowano o powołaniu rady szkoły, należy pamiętać, że w ich skład powinni wchodzić w równej liczbie (art. 81 ust. 1 Ustawy Prawo oświatowe): • nauczyciele wybrani przez ogół nauczycieli, • rodzice wybrani przez ogół rodziców, • uczniowie wybrani przez ogół uczniów (za wyjątkiem uczniów klas I–IV szkół podstawowych dla dzieci). Przedstawicielstwo uczniów w radzie szkoły stanowi zatem kolejny przypadek, kiedy uczniowie mają prawo do wpływania na sposób funkcjonowania szkoły. Oczywiście mowa tu o dwóch niezależnych organach, dlatego też fakt prowadzenia przez uczniów działalności w ramach samorządu uczniowskiego nie powinien przemawiać za tym, aby ograniczona została dodatkowo możliwość reprezentowania uczniów w ramach rady szkoły (o ile przepisy dopuszczają taką możliwość). Prawo do uznania i zachowania tożsamości narodowej, etnicznej i językowej Do praw uczniów należy zaliczyć również umożliwienie podtrzymania u nich poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej. Realizacja tego uprawnienia powinna odbywać się w szczególności przez organizowanie w szkole nauki języka danej mniejszości narodowej lub etnicznej oraz jej historii i kultury. Prawo do uzyskania pomocy materialnej Wśród uczniowskich uprawnień należy też wymienić prawo do uzyskania pomocy materialnej. Zgodnie z art. 90b ust. 1 Ustawy o systemie oświaty uczniowi przysługuje prawo do pomocy materialnej ze środków przeznaczonych na ten cel w budżecie państwa lub budżecie właściwej jednostki samorządu terytorialnego. Pomoc ta może mieć charakter socjalny albo motywacyjny. Do świadczeń socjalnych zaliczają się stypendium szkolne oraz zasiłek szkolny. Natomiast świadczeniami pomocy materialnej o charakterze motywacyjnym są: • stypendium za wyniki w nauce lub za osiągnięcia sportowe, • stypendium Prezesa Rady Ministrów, • stypendium ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania, • stypendium ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Oczywiście w praktyce można mieć do czynienia z innymi formami pomocy, typu wyprawka szkolna, dofinansowanie zakupu sprzętu komputerowego czy organizowanie wypoczynku dla uczniów, których rodziny zostały poszkodowane w wyniku działania żywiołów. Prawo do złożenia skargi w związku z naruszeniem praw ucznia Warto pamiętać, że na podstawie art. 98 ust. 1 pkt 17 Ustawy Prawo oświatowe statut szkoły powinien określać m.in. tryb składania skarg w przypadku naruszenia praw ucznia. Chodzi więc o określenie wewnątrzszkolnej procedury pozwalającej na skuteczne przeciwdziałanie przypadkom naruszenia praw ucznia. Procedura powinna wskazywać formę, w jakiej skarga może być złożona (najlepiej pisemną), termin, w jakim może zostać wniesiona, organ upoważniony do jej rozpatrzenia, tryb rozpatrywania, a także sposób informowania wnioskodawcy o sposobie załatwienia sprawy. Prawa ucznia i dziecka a sprawowanie nadzoru pedagogicznego Jak zatem widać, prawa dziecka i ucznia to istotny element w funkcjonowaniu szkół. Świadczy o tym nie tylko konieczność ujęcia w statucie szkoły przysługujących uczniom praw, ale również objęcie ich przestrzegania nadzorem pedagogicznym na podstawie art. 55 ust. 2 pkt 5 Ustawy Prawo oświatowe. Oznacza to, że wszystkie organy zobowiązane do sprawowania nadzoru pedagogicznego, począwszy od ministra właściwego ds. oświaty i wychowania, przez kuratorów oświaty, a na dyrektorach szkół kończąc, powinny zwracać uwagę, czy w szkole przestrzega się praw dziecka i ucznia, a także czy upowszechnia się wśród uczniów wiedzę na temat przysługujących im praw.