STAN PRAWNY NA 18 MAJA 2022 Bezpieczeństwo wycieczek szkolnych. Cz. 2 Opracował: Marcin Majchrzak, prawnik, członek Okręgowej Izby Radców Prawnych w Warszawie, świadczy pomoc prawną w ramach własnej kancelarii, autor licznych opracowań i artykułów z zakresu tematyki kadrowo-płacowej, prawa związkowego oraz prawa oświatowego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1082 ze zm.), • Rozporządzenie MEN z dnia 25 maja 2018 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki krajoznawstwa i turystyki (Dz.U. z 2018 r. poz. 1055), • Rozporządzenie MENiS z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1604), • Ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 r. o bezpieczeństwie i ratownictwie w górach i na zorganizowanych terenach narciarskich (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1084 ze zm.), • Ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 r. o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 147), • Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 24 czerwca 2020 r. (III APo 1/20). Udział uczniów w organizowanych przez szkołę wycieczkach, rajdach bądź zielonych szkołach zawsze obarczony jest ryzykiem doznania przez nich kontuzji w ich trakcie. Aby zminimalizować to ryzyko, ustawodawca przygotował szereg regulacji prawnych, nakładających na szkoły obowiązek zapewnienia w trakcie tego typu wyjazdów możliwie najbezpieczniejszych warunków dla uczestniczących w nich dzieci. Organizowanie przez szkoły krajoznawstwa i turystyki W przypadku, gdy szkoła decyduje się na organizowanie w ramach zajęć lekcyjnych, pozalekcyjnych bądź pozaszkolnych krajoznawstwa i turystyki, w określonych przepisami formach, zastosowanie znajdą dodatkowo przepisy Rozporządzenia MEN z dnia 25 maja 2018 r. Chociaż obowiązkowo dotyczą one wyłącznie szkół i placówek publicznych, mogą być również pomocniczo stosowane przez niepubliczne jednostki oświaty. Organizowane przez szkołę różnorakie formy krajoznawstwa i turystyki powinny być dostosowane do możliwości biorących w nich udział uczniów. Pod uwagę należy brać: • wiek, • zainteresowania, • potrzeby uczniów, • stan zdrowia, • kondycję, • sprawność fizyczną, • umiejętności. Program wycieczki nie może bowiem doprowadzić do sytuacji, w których zdrowie uczestniczących w nich uczniów byłoby wystawione na ryzyko. Przykład W liceum ogólnokształcącym zorganizowany został zimowy obóz wędrowny w górach. W jego trakcie uczniowie byli zmuszeni pokonywać długie dystanse w trudnym terenie. Doprowadziło to do konieczności powiadomienia GOPR-u, który w trakcie akcji ratunkowej sprowadził uczniów do schroniska. Pomimo zapewnienia uczniom w trakcie wędrówki odpowiedniej liczby opiekunów, program wycieczki nie brał pod uwagę rzeczywistych możliwości fizycznych, kondycji ani umiejętności biorących w niej udział uczniów. Należy w tym miejscu zauważyć, że obecnie nie obowiązuje istniejący do października 2012 r. wymóg, aby w przypadku organizowania pieszych lub narciarskich wycieczek na terenach górskich leżących na obszarach parków narodowych i rezerwatów przyrody oraz leżących powyżej 1000 m n.p.m., grupie zapewnić opiekę górskiego przewodnika turystycznego. Ze względu na bezpieczeństwo uczniów szkoła powinna rozważyć, aby jej wewnętrzne procedury przewidywały zorganizowanie w takich sytuacjach obecności przewodnika (regulaminy parków narodowych położonych na terenach górskich często przewidują konieczność poruszania się po nich przez grupy szkolne w obecności przewodnika górskiego). Organizując wycieczkę z udziałem niepełnoletnich uczniów, należy mieć na uwadze, że zgodnie z przepisami prawa konieczne będzie wcześniejsze uzyskanie od ich przedstawicieli ustawowych zgody na uczestnictwo. Z reguły przedstawicielami ustawowymi ucznia są jego rodzice. Jeżeli oboje sprawują po równi władzę rodzicielską, wystarczy uzyskanie zgody jednego z nich, ponieważ udział dziecka w wycieczce szkolnej nie jest jedną z przewidzianych prawem istotnych spraw dziecka, wymagających zgody obu rodziców. Zgoda, dla celów dowodowych, powinna zostać wyrażona w formie pisemnej. Treść zgody powinna określać datę i trasę planowanej wycieczki, a także informację o zapoznaniu się rodzica z treścią regulaminu planowanej wycieczki. Każda wycieczka, zanim będzie mogła zostać zrealizowana, musi zostać wcześniej zaakceptowana przez dyrektora szkoły, co następuje przez zatwierdzenie karty wycieczki (§ 6 Rozporządzenia MEN z dnia 25 maja 2018 r.). Dyrektorowi należy przedstawić tzw. kartę wycieczki, zawierającą wszystkie niezbędne informacje organizacyjne, według wzoru stanowiącego załącznik do Rozporządzenia MEN z dnia 25 maja 2018 r. Do karty trzeba ponadto dołączyć listę uczniów biorących udział w wycieczce, zawierającą imię i nazwisko ucznia oraz telefon rodzica lub rodziców ucznia (listę uczniów podpisuje dyrektor szkoły). Dzięki informacjom zawartym w karcie wycieczki dyrektor powinien być w stanie podjąć decyzję, czy planowana wycieczka spełnia niezbędne wymogi prawne, w tym w zakresie zapewnienia odpowiednich warunków bezpieczeństwa. O kwestiach organizacyjnych powinno się również powiadomić przyszłych uczestników wycieczki (oraz ich rodziców), w tym zwłaszcza o jej celu, trasie, programie i regulaminie. Dodatkowo w przypadku wycieczek organizowanych za granicą: • dyrektor szkoły jest obowiązany poinformować organ prowadzący i organ sprawujący nadzór pedagogiczny o organizowaniu takiej wycieczki, przekazując kartę wycieczki (ale bez listy uczniów), • szkoła ma obowiązek zawrzeć umowę ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków i kosztów leczenia na rzecz osób biorących udział w wycieczce, o ile obowiązek zawarcia takiej umowy nie wynika z odrębnych przepisów, • kierownik wycieczki lub co najmniej jeden opiekun wycieczki muszą znać język obcy na poziomie umożliwiającym porozumiewanie się w krajach tranzytowych i kraju docelowym. Do obowiązków dyrektora szkoły będzie należało wyznaczenie kierownika wycieczki. Kierownik jest odpowiedzialny za przygotowanie wycieczki pod względem organizacyjnym, musi opracować jej program oraz regulamin, z którymi należy następnie zapoznać uczestników. W trakcie wycieczki będzie odpowiedzialny za należyte zrealizowanie przyjętego wcześniej programu i regulaminu wycieczki. Jego obowiązki to także zapoznanie uczestników z zasadami bezpieczeństwa (np. z zasadami bezpiecznego przebywania nad wodą i korzystania z kąpielisk) oraz zapewnienie warunków do przestrzegania tych zasad. Przykład Kierownik wycieczki podczas sprawdzania sprzętu wodnego zauważył, że nie jest on wyposażony w kapoki oraz koła ratunkowe. Jego obowiązkiem jest upewnienie się, że sprzęt zostanie wyposażony w brakujące środki ochrony. Ponadto zadaniem kierownika jest upewnienie się, że sprzęt i ekwipunek, z których korzystają uczniowie, są sprawne. Kierownik musi też zadbać o to, by w razie potrzeby można było skorzystać z apteczki pierwszej pomocy. Zadaniem kierownika wycieczki jest również określenie zadań opiekunów w powyższych kwestiach. Do pozostałych obowiązków kierownika wycieczki należą: • nadzorowanie zaopatrzenia uczniów i opiekunów wycieczki w odpowiedni sprzęt, wyposażenie oraz apteczkę pierwszej pomocy, • organizowanie i nadzorowanie transportu, wyżywienia i noclegów dla uczniów i opiekunów wycieczki, • dokonanie podziału zadań wśród uczniów, • dysponowanie środkami finansowymi przeznaczonymi na organizację wycieczki, • dokonanie podsumowania, oceny i rozliczenia finansowego wycieczki po jej zakończeniu i poinformowanie o tym dyrektora szkoły i rodziców, w formie i terminie przyjętych w danej szkole. Kierownikiem może być wyłącznie pracownik pedagogiczny szkoły. Dodatkowo w przypadku specjalistycznej wycieczki krajoznawczo-turystycznej kierownik powinien posiadać udokumentowane przygotowanie zapewniające bezpieczną realizację programu wycieczki. Rozporządzenie MEN z dnia 25 maja 20218 r. w § 11 określa także wymogi w zakresie osób pełniących funkcję opiekunów na wycieczkach. Opiekunem może zostać nauczyciel albo – jeżeli cel i program wycieczki za tym przemawiają – również osoba niebędąca pracownikiem pedagogicznym szkoły, wyznaczona przez dyrektora (w tym rodzic ucznia). Podobnie jak w przypadku kierownika wycieczki, opiekunowie na specjalistycznych wycieczkach krajoznawczo-turystycznych powinni posiadać udokumentowane przygotowanie zapewniające bezpieczną realizację programu wycieczki. W praktyce, zwłaszcza w przypadku imprez turystyki kwalifikowanej, opiekun będzie musiał posiadać pewien stopień przygotowania kondycyjnego, w przeciwnym wypadku może mieć problem z prawidłowym pełnieniem swoich funkcji. Do zadań opiekuna należą: • sprawowanie opieki nad powierzonymi mu uczniami, • współdziałanie z kierownikiem w zakresie realizacji programu wycieczki i przestrzegania jej regulaminu, • sprawowanie nadzoru nad przestrzeganiem regulaminu wycieczki przez uczniów, ze szczególnym uwzględnieniem zasad bezpieczeństwa, • nadzorowanie wykonywania zadań przydzielonych uczniom, • wykonywanie innych zadań zleconych przez kierownika. Zgodnie z ogólnymi zasadami bezpieczeństwa opiekunowie wycieczki powinni sprawdzać stan liczbowy jej uczestników przed wyruszeniem z każdego miejsca pobytu, w czasie zwiedzania, przejazdu oraz po przybyciu do punktu docelowego. Aktualnie przepisy pozwalają na łączenie funkcji kierownika i opiekuna wycieczki, wymaga to jednak wyrażenia zgody przez dyrektora szkoły i nie powinno wpłynąć na bezpieczne zrealizowanie wycieczki. Zakres odpowiedzialności dyscyplinarnej kierownika wycieczki Sprawowanie funkcji kierownika wycieczki niewątpliwie wiąże się z dużą odpowiedzialnością. Jeżeli w trakcie wycieczki dojdzie do wypadku z udziałem ucznia, możliwe jest niekiedy wszczęcie postępowania dyscyplinarnego wobec nauczyciela pełniącego tę funkcję. Praktykę w tym zakresie można prześledzić, zapoznając się z treścią orzecznictwa sądowego. Przykładowo w Wyroku z dnia 24 czerwca 2020 r. Sąd Apelacyjny w Szczecinie zajmował się kwestią przypisania kierownikowi wycieczki odpowiedzialności za wypadek ucznia w trakcie wycieczki w góry połączonej z uprawianiem aktywności sportowej – narciarstwa zjazdowego oraz biegowego. W trakcie prowadzonego przed komisją dyscyplinarną postępowania nauczyciel został winny temu, że w sposób nierzetelny wypełniał swoje obowiązki – wymierzono mu karę nagany z ostrzeżeniem. Następnie kara ta została utrzymana przez odwoławczą komisję dyscyplinarną działającą przy MEN-ie. W uzasadnieniu rozstrzygnięcia wskazano, że: • kierownik wycieczki zaakceptował podział uczestników na dwie grupy i zmianę miejsca zaplanowanych w dniu wypadku uczennicy zajęć, co stanowiło istotną zmianę w harmonogramie wycieczki (nie uzyskując przy tym zgody dyrektora szkoły), • w wyniku realizacji zaakceptowanego tylko przez kierownika zmienionego harmonogramu wycieczki (w tym zmiany miejsca realizacji zajęć z uczniami) doszło do wypadku uczennicy (w nowym miejscu zajęć uczennica, jadąc na nartach, uderzyła w nieprawidłowo zabezpieczony ratrak), • kierownik wycieczki nie dokonał należytej staranności w rozpoznaniu i ocenie nowego miejsca, które zostało wskazane do realizacji zajęć na nartach zjazdowych. Rozpatrujący sprawę sąd wskazał na kilka zasad związanych z odpowiedzialnością kierowników wycieczek za wypadki z udziałem uczniów. Zdaniem sądu przypisanie nauczycielowi odpowiedzialności za wypadek prowadzący do uszczerbku na zdrowiu ucznia – czyli za naruszenie ustawowego obowiązku polegającego na rzetelnym realizowaniu zadań związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę (art. 6 ust. 1 KN) – wymaga udowodnienia przez rzecznika dyscyplinarnego zawinionego (świadomego) działania nauczyciela prowadzącego do takiego skutku. W utrwalonej doktrynie prawa karnego działanie zawinione może przejawiać się w postaci winy umyślnej lub nieumyślnej, a wina nieumyślna w postaci zamiaru ewentualnego lub lekkomyślności. Jeżeli uczeń powierzony opiece nauczyciela ulega nieszczęśliwemu wypadkowi, którego opiekun nie był w stanie przewidzieć, nawet przy dołożeniu najwyższej staranności, to nie można przypisać nauczycielowi winy za taki wypadek, nawet w najlżejszej postaci – lekkomyślności. A tym samym nie można przypisać nauczycielowi odpowiedzialności dyscyplinarnej. W omawianej sprawie, zdaniem sądu, obwiniony nauczyciel nie mógł przewidzieć wypadku, nawet gdyby jako pierwszy zjechał ze stoku (siatka zabezpieczająca ratrak okazała się być atrapą, zaś ratrak został pozostawiony zbyt blisko trasy zjazdowej). Sąd podkreślił także, że rozstrzygnięcie dotyczące stwierdzenia odpowiedzialności dyscyplinarnej i wymiaru kary nie może opierać się tylko na prawdopodobieństwie popełnienia czynu. Każdorazowo ocenie komisji dyscyplinarnej musi być poddane konkretne i poparte dowodami zdarzenie dyscyplinarne, które logicznie wpisuje się w ustawowe przesłanki odpowiedzialności dyscyplinarnej wymienione w art. 75 KN w zw. z art. 6 KN. Opis czynu dyscyplinarnego nigdy nie może być oparty na sformułowaniach frazesowych i klauzulach generalnych oraz luźno nawiązywać do przesłanek ustawowych. Obowiązuje przy tym zasada domniemania niewinności, która znalazła odzwierciedlenie w Konstytucji RP i odnosi się także do innych postępowań represyjnych. Komisje dyscyplinarne obu instancji każdorazowo muszą mieć na uwadze, że niedające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść obwinionego (art. 85c pkt 3 KN). Absolutnie niedopuszczalne jest prowadzenie przez komisje dyscyplinarne dalej idącego postępowania w kierunku poszukiwania odpowiedzialności innej niż ta wynikająca z zarzutu rzecznika dyscyplinarnego. Procesowa zasada domniemania niewinności nie ogranicza praw jednostki, lecz służy ich zabezpieczeniu i ochronie. Ten, kto stawia zarzut, ma bezwzględny obowiązek jego udowodnienia, a przy tym zarzut musi logicznie wpisywać się w ustawowe przesłanki odpowiedzialności wymienione w art. 75 KN. Oskarżony, a w postępowaniu dyscyplinarnym obwiniony, nie musi niczego udowadniać, ponieważ ciężar obalenia domniemania niewinności spoczywa na organach śledczych prowadzących postępowanie.