Współpraca logopedy z terapeutą SI Opracowała: Marta Kowalska-Jankowiak, polonistka, logopeda i oligofrenopedagog. Wspomaga rozwój mowy dziecka poprzez pobudzanie i kształtowanie innych funkcji poznawczych. Terapię logopedyczną wzbogaca treningami motoryki dużej i małej oraz muzyką i tańcem Logopedia to dziedzina, która współcześnie rozwija się bardzo prężnie. Coraz większa liczba dzieci w wieku przedszkolnym wymaga terapii logopedycznej. Aby jednak taka terapia była skuteczna, często nie wystarczy godzina ćwiczeń w gabinecie logopedycznym i powtarzanie ich w domu. W wielu przypadkach problemy małych pacjentów bywają na tyle złożone, że potrzebne jest wsparcie innych specjalistów, np. terapeuty integracji sensorycznej. Co to jest integracja sensoryczna? Integracja sensoryczna to proces, w którym układ nerwowy scala i organizuje przekazywane ciału wrażenia zmysłowe, tak aby organizm mógł na nie prawidłowo zareagować. Jest to swoisty sposób porządkowania przez mózg informacji odbieranych przez zmysły – a dzięki temu kształtują się właściwe reakcje na dane bodźce. Ważne! Integracja sensoryczna rozpoczyna się już w życiu płodowym i trwa do ok. siódmego roku życia. Występowanie zaburzeń w odbiorze i integrowaniu bodźców zmysłowych najczęściej powoduje dysfunkcje w zachowaniu oraz rozwoju poznawczym i motorycznym. Zaburzenia integracji sensorycznej występują w zakresie dotyku, równowagi, propriocepcji, wzroku, słuchu, smaku oraz węchu. W każdym z tych zakresów można wyróżnić trzy typy zaburzeń: nadwrażliwość, podwrażliwość i poszukiwacz sensoryczny. Opierając się na takim podziale, można przedstawić najczęściej spotykane zaburzenia. Dotyk W obszarze dotyku nadwrażliwość objawia się negatywnymi reakcjami na mycie włosów, smarowanie kremem, obcinanie paznokci. Dziecko z nadwrażliwością dotykową nie lubi się brudzić, denerwują je metki przy ubraniu, unika też łaskotania czy przytulania. Podwrażliwość w sferze dotykowej charakteryzuje się trudnościami z różnicowaniem dotykowym. Malec zdaje się nie zauważać brudu na rękach, twarzy czy ubraniach, nie zwraca uwagi na drobne skaleczenia. Natomiast poszukiwacz sensoryczny będzie badał wszystko poprzez dotykanie, wkładanie do buzi. Będzie poszukiwał intensywnych bodźców, takich jak np. gorąca woda czy szorstkie ubrania. Równowaga W obszarze równowagi nadwrażliwość charakteryzuje się chorobą lokomocyjną, unikaniem ruchu, strachem przed huśtaniem, jazdą na rowerze oraz nadmierną ostrożnością w zakresie podejmowanej aktywności fizycznej. Podwrażliwe dziecko jest natomiast w ciągłym ruchu, wierci się, kołysze, przewraca, potyka i traci równowagę. Można również zaobserwować nieprawidłową postawę oraz problem z regulacją napięcia mięśniowego. Poszukiwacz sensoryczny znajduje się w ciągłym ruchu, a jego ciało przyjmuje bardzo nietypowe pozy. Dziecko z zaburzeniami SI w zakresie równowagi lubi kręcić się wokół własnej osi, wskakiwać, zeskakiwać, wspinać się, biegać, często bawi się w ryzykowny sposób. Propriocepcja Zaburzenia propriocepcji (tzw. czucia głębokiego) w przypadku nadwrażliwości objawiają się napięciem mięśni, unikaniem ruchu, szybką męczliwością. Podwrażliwość cechuje się zamiłowaniem do zabaw siłowych typu pchanie, mocowanie, dźwiganie. Poszukiwacz sensoryczny w zakresie propriocepcji wybiera ciasne, przylegające ubrania, preferuje mocne masaże, silne przytulanie. Zaobserwować można także ogryzanie skórek u paznokci, ust, szczypanie skóry czy zgrzytanie zębami. Wzrok Dziecko nadwrażliwe wzrokowo skarży się na częste bóle głowy, jest pobudzone lub rozdrażnione. Cechą charakterystyczną może być również reakcja na jaskrawe kolory, zakrywanie oczu okularami przeciwsłonecznymi lub czapką z daszkiem, mruganie, mrużenie i pocieranie. Podwrażliwość w tym obszarze może być przyczyną problemów w czytaniu, pisaniu oraz liczeniu. Bardzo często u dzieci z tego typu zaburzeniami diagnozuje się dysgrafię i dysortografię. Obserwuje się poważne trudności motoryczne. Poszukiwacz sensoryczny lubi patrzeć na przedmioty znajdujące się w ruchu, np. migoczące lampki, kręcące się bączki, migające ekrany. Słuch Nadwrażliwość słuchowa może powodować częste bóle głowy, nerwowość, rozdrażnienie, czasami nawet agresję oraz problemy ze snem. Dziecko, słysząc nieznane, głośne dźwięki, wzdryga się, zakrywa uszy rękoma. W przypadku podwrażliwości malec nie reaguje na polecenia lub reaguje z opóźnieniem, wymaga częstych powtórzeń, poparcia słowa gestem, dodatkowych wskazówek i wzmocnień. Prozodia mowy jest w znacznym stopniu zaburzona. Smak i węch W zakresie smaku i węchu nadwrażliwość objawia się wybiórczością pokarmową (czego efektem są częste bóle brzucha, kolki lub zaparcia), unikaniem intensywnych zapachów czy zbyt mocno przyprawionych potraw. Osoba podwrażliwa wybiera potrawy o intensywnym smaku, mocno przyprawione. Podczas jedzenia obserwujemy odgryzanie dużych kęsów czy napychanie buzi jedzeniem, brak reakcji na zapach czy temperaturę pokarmu. Dziecko z podwrażliwością smakową zjada rzeczy, które do jedzenia się nie nadają. Natomiast poszukiwacz sensoryczny wybiera wyraziste i gorące potrawy, wkłada do ust wszystko, nawet niebezpieczne rzeczy, je dużo oraz bawi się jedzeniem. Charakterystyczne w tym zaburzeniu jest obwąchiwanie przedmiotów oraz ludzi. To tylko kropla w morzu zaburzeń SI. Jeżeli jednak u dziecka występuje więcej niż jeden ze wspominanych objawów i są one na tyle silne, że mają znaczący wpływ na codzienne życie, należy jak najprędzej wybrać się na diagnozę SI. Ważne! Zaburzenia integracji sensorycznej nie miną same. Co gorsza, zlekceważone mogą powodować niską samoocenę, wycofanie, agresję, problemy z nawiązaniem komunikacji, a nawet zaburzenia społeczne. Z każdym zaburzeniem SI należy pracować inaczej i terapeuta, do którego takie dziecko trafia, musi wiedzieć, jak tę pracę zaplanować. Dlatego właśnie niezbędna jest pomoc wykwalifikowanego specjalisty, który przeprowadzi diagnozę procesów przetwarzania sensorycznego i udzieli wskazówek, co robić, a czego unikać podczas terapii, aby była ona jak najskuteczniejsza. Jak integracja sensoryczna może wspomóc terapię logopedyczną Na zajęciach SI dziecko wykonuje bardzo wiele ćwiczeń, które w doskonały sposób wpływają na rozwój mowy, np. zabawy z zakresu motoryki małej, takie jak: zabawy paluszkowe, lepienie z plasteliny, nawlekanie koralików, przypinanie klamerek, zbieranie przedmiotów szczypcami. Inne ćwiczenia, które znacznie wspomogą proces nabywania mowy, to m.in. zabawy z wystukiwaniem rytmów, ćwiczenia słuchowe, ćwiczenia pamięci słuchowej, ćwiczenia koordynacji słuchowo-ruchowej, fakturowanie ciała, czyli kontakt z różnego rodzaju materiałami, od miękkich do szorstkich, od ciepłych po zimne. Ponadto zbawienny wpływ na usprawnienie narządów artykulacyjnych mają wszelakie masaże twarzy: oklepywanie, ugniatanie, rozcieranie. Zaburzenia integracji sensorycznej a zaburzenia mowy W obecnych czasach, obserwując dzieci odwiedzające gabinet logopedy, bardzo często zauważa się zaburzenia różnych obszarów integracji sensorycznej, np. zaburzenia przetwarzania słuchowego (zaburzenia pracy zmysłu słuchu wynikające z nieprawidłowości na poziomie centralnego układu nerwowego przy jednoczesnej prawidłowej budowie ucha i prawidłowym słuchu), męczliwość artykulatorów, trudności w zakresie kinestezji artykulacyjnej (czyli ułożenia narządów artykulacyjnych do wymowy danej głoski), trudności w koordynacji mówienia, oddychania i przełykania śliny czy zaburzenia koncentracji wzrokowej i słuchowej. Jednak taki ogrom dysfunkcji nie powinien przerażać. Najważniejsze jest to, że jeśli znamy pełną diagnozę, to tym samym znamy problem. Wówczas terapia logopedyczna może wspomóc terapię SI – i odwrotnie. Załóżmy, że mamy pacjenta z zaburzeniami komunikacji o znacznie ograniczonym zasobie słownika czynnego. Dziecko równocześnie z rozpoczęciem terapii logopedycznej trafia do terapeuty integracji sensorycznej. Sytuacja zabawowa podczas terapii SI jest doskonałym momentem do wprowadzania zadań utrwalających ćwiczone umiejętności, np.: • nazywanie przedmiotów w sali, które mają np. zielony kolor, • poszukiwanie w sali przedmiotów codziennego użytku i określanie, do czego służą, np. szczotka do włosów, kubek, widelec, • segregowanie owoców i warzyw do osobnych zbiorów (zbiory mogą być zrobione z kolorowych szarf i rozłożone na podłodze), • wspólna zabawa, np. pakowanie plecaka na wycieczkę, nazywanie potrzebnych przedmiotów, pokonywanie toru przeszkód z plecakiem, • podział wyrazów na sylaby podczas podskoków obunóż lub na jednej nodze, • określanie relacji przestrzennych, jak choćby układanie konkretnych przedmiotów według poleceń terapeuty, np. połóż misia na stole, połóż lalkę na materacu. Nie są to żadne specjalistyczne zadania, a przynajmniej nie wymagają od terapeuty SI wykształcenia logopedycznego. Specjalista od zaburzeń SI pomoże logopedzie dobrać rodzaje ćwiczeń wspomagających terapię zgodnie z zaburzeniami małego pacjenta. Kiedy do gabinetu logopedy trafia mały „huragan”, poszukiwacz sensoryczny, który cały czas się rusza i wszystkiego dotyka, działania specjalisty muszą wyciszyć dziecko, sprawić, by mogło się skupić i spokojnie popracować choć parę minut. Nie należy proponować ćwiczeń, które spowodują, że dziecko jeszcze bardziej się pobudzi, ponieważ może to zaburzyć proces odbioru wrażeń z otoczenia, a zatem wszelka aktywność proponowana przez terapeutę nie przyniesie żadnych efektów. Dla dziecka, które jest nadwrażliwe dotykowo, nie można zaplanować zajęć z ciastoliną, piankoliną czy ostatnio modnymi „glutami”, ponieważ zamiast na efektywnym wykonaniu zadania cała jego uwaga skupi się na ubrudzonych dłoniach. Nie jest wskazane używanie głośnych dźwięków podczas terapii z dzieckiem nadwrażliwym słuchowo, podobnie jak stosowanie huśtawki czy hamaka dla poszukiwacza sensorycznego w obszarze równowagi. Mały pacjent, który jest bardzo pobudzony, musi zostać wyciszony, a ten zbyt spokojny – odpowiednio „rozruszany”, dlatego tak ważna jest znajomość profilu sensorycznego każdego dziecka, które trafia na terapię logopedyczną. Aktualnie odchodzi się już od tzw. terapii stolikowej, większość ćwiczeń odbywa się na dywanie, w ruchu, i ma to bardzo pozytywny wpływ na rozwój dziecka. Bardzo istotne jest jednak to, aby dobierać aktywność ruchową odpowiednią do temperamentu małego pacjenta. Na zajęciach SI dziecko wykonuje bardzo wiele ćwiczeń, które w doskonały sposób wpływają na rozwój mowy, jak wspomniane już zabawy z zakresu motoryki małej, a także np. zabawy z wystukiwaniem rytmów czy wszelkie masaże twarzy. Dlatego warto współpracować, czerpać informacje, udzielać sobie wzajemnie wskazówek, ponieważ sukces terapii to dobro dziecka – a to jest dla nas najważniejsze. Bibliografia: • Diagnoza i terapia w pracy logopedy i nauczyciela terapeuty: konteksty teoretyczne i praktyka, red. E. Jeżewska-Krasnodębska, B. Skałbania, Kraków 2017. • P. Godwin Emmons, L. McKendry-Anderson, Dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej: zaburzenia rozwojowo-sensoryczne oraz edukacyjne występujące w ramach autyzmu, ADHD, trudności szkolnych oraz zaburzeń dwubiegunowych, Warszawa 2007. • D. Jodzis, Dysfunkcje integracji sensorycznej a sprawność językowa dzieci w młodszym wieku szkolnym, Gdańsk 2013. • B. Odowska-Szlachcic, Metoda integracji sensorycznej we wspomaganiu rozwoju mowy u dzieci z uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego, Gdańsk 2016.