STAN PRAWNY NA 29 KWIETNIA 2022 Bezpieczeństwo wycieczek szkolnych. Cz. 1 Opracował: Marcin Majchrzak, prawnik, członek Okręgowej Izby Radców Prawnych w Warszawie, świadczy pomoc prawną w ramach własnej kancelarii, autor licznych opracowań i artykułów z zakresu tematyki kadrowo-płacowej, prawa związkowego oraz prawa oświatowego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1082 ze zm.), • Rozporządzenie MEN z dnia 25 maja 2018 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki krajoznawstwa i turystyki (Dz.U. z 2018 r. poz. 1055), • Rozporządzenie MENiS z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1604), • Ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 r. o bezpieczeństwie i ratownictwie w górach i na zorganizowanych terenach narciarskich (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1084 ze zm.), • Ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 r. o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 147), • Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 24 czerwca 2020 r. (III APo 1/20). Udział uczniów w organizowanych przez szkołę wycieczkach, rajdach bądź zielonych szkołach zawsze obarczony jest ryzykiem doznania przez nich kontuzji w ich trakcie. Aby zminimalizować to ryzyko, ustawodawca przygotował szereg regulacji prawnych, nakładających na szkoły obowiązek zapewnienia w trakcie tego typu wyjazdów możliwie najbezpieczniejszych warunków dla uczestniczących w nich dzieci. Niestety regulacje, o których wyżej mowa, znalazły się w kilku różnych aktach prawnych – może to spowodować, że ich odbiorcy albo nie będą mieli możliwości zapoznania się z nimi, albo też zastosują je w sposób nieprawidłowy. W efekcie szkoła (a także jej organ prowadzący), która nie zapewni odpowiednich warunków bezpiecznego uczestnictwa dzieci w wycieczce szkolnej, może zostać pociągnięta do odpowiedzialności za doznaną przez jej wychowanka szkodę. Kto i na jakiej podstawie jest obowiązany do zapewnienia bezpiecznych warunków na wycieczkach szkolnych? Zasady bezpiecznego uczestnictwa dzieci w organizowanych przez szkoły wycieczkach zostały zawarte w kilku aktach prawnych. Należą do nich: Ustawa Prawo oświatowe, Rozporządzenie z dnia 25 maja 2018 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki krajoznawstwa i turystyki oraz Rozporządzenie z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach. Zgodnie z art. 10 ust. 1 pkt 1 Ustawy Prawo oświatowe organ prowadzący szkołę lub placówkę oświatową odpowiada za jej działalność, w tym za zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki uczniów. Przepis ten stanowi punkt wyjścia do dalszych rozważań, ponieważ mimo tego, że to personel szkoły, w tym zwłaszcza dyrektor, jest obowiązany do bezpośredniego wdrożenia w życie regulacji prawnych mających zapewnić bezpieczne warunki podczas wycieczek szkolnych, to odpowiedzialność za to, w tym zwłaszcza finansowa, będzie spoczywała zawsze na organie prowadzącym. W przypadku gdy w trakcie wycieczki uczeń dozna uszczerbku na zdrowiu, organ prowadzący powinien być stroną pozwaną w procesie o ewentualne odszkodowanie. Personel szkoły ponosi przede wszystkim odpowiedzialność dyscyplinarną, choć niewykluczone jest późniejsze dochodzenie przez organ prowadzący, który był zobowiązany do wypłacenia odszkodowania, roszczenia zwrotnego od pracownika, z którego winy uczeń doznał uszczerbku na zdrowiu. Zasada ta dotyczy organów prowadzących zarówno publiczne, jak i niepubliczne szkoły i placówki oświatowe. Drugi z aktów prawnych, czyli Rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu organizowania przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki krajoznawstwa i turystyki, reguluje sposób organizowania przez publiczne szkoły i placówki różnych form krajoznawstwa i turystyki. Przepisy ww. Rozporządzenia znajdą zastosowanie wyłącznie w przewidzianych w nim przypadkach. Będzie ono dotyczyło tylko takich sytuacji, w których szkoła organizuje w ramach zajęć lekcyjnych, pozalekcyjnych oraz pozaszkolnych krajoznawstwo i turystykę w określonej formie (§ 4): • wycieczek przedmiotowych – inicjowanych i realizowanych przez nauczycieli w celu uzupełnienia obowiązującego programu nauczania, w ramach jednego lub kilku przedmiotów, • wycieczek krajoznawczo-turystycznych o charakterze interdyscyplinarnym, w których udział nie wymaga od uczniów przygotowania kondycyjnego i umiejętności posługiwania się specjalistycznym sprzętem, organizowanych w celu nabywania wiedzy o otaczającym środowisku i umiejętności zastosowania tej wiedzy w praktyce, • specjalistycznych wycieczek krajoznawczo-turystycznych, w których udział wymaga od uczniów przygotowania kondycyjnego, sprawnościowego i umiejętności posługiwania się specjalistycznym sprzętem, a program wycieczki przewiduje intensywną aktywność turystyczną, fizyczną lub długodystansowość na szlakach turystycznych. Przepisy Rozporządzenia znajdą zastosowanie wyłącznie w przypadku wycieczek, organizowanych w ww. formach, realizujących określone cele, do których ustawodawca zalicza w szczególności (§ 2): • poznawanie kraju, jego środowiska przyrodniczego, tradycji, zabytków kultury i historii, • poznawanie kultury i języka innych państw, • poszerzanie wiedzy z różnych dziedzin życia społecznego, gospodarczego i kulturalnego, • wspomaganie rodziny i szkoły w procesie wychowania, • upowszechnianie wśród uczniów zasad ochrony środowiska naturalnego oraz wiedzy o składnikach i funkcjonowaniu rodzimego środowiska przyrodniczego, a także umiejętności korzystania z zasobów przyrody, • upowszechnianie zdrowego stylu życia i aktywności fizycznej oraz podnoszenie sprawności fizycznej, • poprawę stanu zdrowia uczniów pochodzących z terenów zagrożonych ekologicznie, • przeciwdziałanie zachowaniom ryzykownym, w szczególności w ramach profilaktyki uniwersalnej, • poznawanie zasad bezpiecznego zachowania się w różnych sytuacjach. Przytoczony powyżej katalog tego, co powinno stanowić cel wycieczki objętej przepisami powyższego aktu, pozwala na stwierdzenie, że Rozporządzenie to nie powinno być stosowane w przypadku organizowania przez szkołę lub placówkę krótkich wyjść, np. do kina lub teatru, w trakcie których nie będą realizowane cele określone w § 2, a także nie znajdą zastosowania formy określone w § 4 ww. aktu. Nie oznacza to oczywiście, że szkoła ze względów organizacyjnych nie może zastosować pomocniczo znajdujących się w Rozporządzeniu rozwiązań, nie ma jednak takiego obowiązku. Należy też zauważyć, że Rozporządzenie nie znajduje bezpośredniego zastosowania w przypadku szkół i placówek niepublicznych, jednakże nie ma przeciwwskazań, aby szkoły tego typu, organizując wycieczki i imprezy, skorzystały pomocniczo z jego uregulowań. Trzeci z wymienionych aktów prawnych – Rozporządzenie z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach – znajduje zastosowanie w każdym przypadku organizowania przez szkołę publiczną i niepubliczną zajęć poza należącymi do niej obiektami (a więc zarówno w trakcie kilkudniowych wycieczek, jak i w trakcie krótkich spacerów czy wyjść, np. do kina, do teatru). Rozporządzenie określa ramowe wymogi w zakresie zapewnienia uczniom bezpiecznych i higienicznych warunków uczestnictwa w wycieczkach i imprezach. Oprócz ww. aktów prawnych w przypadku, gdy wycieczka organizowana przez szkołę odbywa się w pobliżu obszaru wodnego oraz w górach, warto zapoznać się z przepisami określającymi bezpieczne zasady przebywania nad zbiornikami wodnymi oraz w górach. Należy tu wymienić zwłaszcza dwa akty prawne: Ustawę z dnia 18 sierpnia 2011 r. o bezpieczeństwie i ratownictwie w górach i na zorganizowanych terenach narciarskich oraz Ustawę z dnia 18 sierpnia 2011 r. o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych, a także odpowiednie rozporządzenia wykonawcze wydane na ich podstawie. Oprócz ww. powszechnie obowiązujących aktów prawnych szkoła może przygotować na własny użytek regulamin organizowania wycieczek, określający m.in. kwestie związane z zapewnieniem w ich trakcie bezpieczeństwa. Regulamin taki nie może zawierać zapisów sprzecznych z obowiązującymi daną szkołę powszechnie obowiązującymi przepisami prawa, może jednak doprecyzowywać pewne kwestie zarysowane wyłącznie przez ustawodawcę, biorąc pod uwagę specyfikę danej szkoły. Ogólne zasady zapewniania bezpiecznych warunków uczestnictwa w wycieczkach i imprezach Wspomniane wyżej Rozporządzenie MENiS z dnia 31 grudnia 2002 r. ustala ogólne, ramowe wymogi w zakresie zapewniania przez szkoły publiczne i niepubliczne bezpiecznych i higienicznych warunków pobytu w szkole, ale również warunków uczestnictwa w zajęciach organizowanych przez szkołę lub placówkę poza należącymi do niej obiektami. Osobą, na której spoczywa ciężar zapewnienia takich warunków, jest dyrektor szkoły lub placówki (§ 2 Rozporządzenia). To on musi wyegzekwować od personelu szkolnego, aby wszystkie procedury bezpieczeństwa były w szkole prawidłowo stosowane, aby infrastruktura szkolna spełniała wymogi BHP, a sprzęt posiadał odpowiednie atesty i certyfikaty. W zakresie zapewnienia bezpiecznych warunków podczas organizowanych przez szkołę wycieczek oraz wszelkiego rodzaju wyjść poza obiekty szkolne zastosowanie znajdzie przede wszystkim rozdział 3 ww. Rozporządzenia. Rozporządzenie w § 32 stawia wymóg, aby przy organizowaniu różnych zajęć, imprez i wycieczek poza terenem szkoły lub placówki (chodzi tu o wszelkiego rodzaju wyjścia, a nie tylko te w rozumieniu Rozporządzenia MEN z dnia 25 maja 2018 r.) szkoła ustaliła liczbę opiekunów oraz zasady organizowania opieki, uwzględniając: • wiek, • stopień rozwoju psychofizycznego, • stan zdrowia, • ewentualną niepełnosprawność osób powierzonych opiece szkoły lub placówki, a także dodatkowo: o specyfikę zajęć, imprez, wycieczek, o warunki, w jakich zajęcia, imprezy oraz wycieczki będą się odbywać. Jak zatem widać, przepisy nie narzucają w tej kwestii żadnego gotowego rozwiązania, dając dyrektorowi w zasadzie nieograniczoną swobodę, przy założeniu, że powzięte przez niego rozwiązania pozwolą na zorganizowanie wycieczek w sposób bezpieczny dla ich uczestników. Kwestia ta powinna zostać uszczegółowiona w szkolnym regulaminie wycieczek, w taki sposób, aby podczas organizowania przez personel szkoły wycieczek nie powstały wątpliwości, jaka powinna być liczba opiekunów np. podczas zwykłych wyjść do kina, a jaka w przypadku dalszych wyjazdów i wycieczek. Przykład W regulaminie wycieczek szkoły podstawowej znalazł się zapis, zgodnie z którym w trakcie organizowania wyjść do kina w miejscowości, w której znajduje się szkoła, jeden opiekun powinien przypadać maksymalnie na 20 dzieci w klasach I–III, natomiast w klasach IV–VIII jeden opiekun powinien przypadać maksymalnie na 30 dzieci (biorąc pod uwagę wiek dzieci, te młodsze będą wymagały większej opieki niż dzieci starsze). W przypadku wycieczek organizowanych poza miejscowością, w której znajduje się szkoła, regulamin przewiduje: • w przypadku jednodniowych wycieczek, np. do kin czy teatrów – jednego opiekuna na nie więcej niż 20 uczniów, • w przypadku kilkudniowych wycieczek, biwaków, zielonych szkół, zimowych szkół – jednego opiekuna na nie więcej niż 15 uczniów, • w przypadku turystyki kwalifikowanej, np. rajdów rowerowych – jednego opiekuna na nie więcej niż 10 uczniów. Jeszcze inna liczba opiekunów może zostać ustalona w regulaminie wycieczek szkoły, której uczniami są dzieci niepełnosprawne – szkoły specjalnej bądź szkoły z oddziałami integracyjnymi. Wymagania prawne, jakie musi spełniać opiekun, zostały zawarte w § 11 Rozporządzenia MEN z dnia 25 maja 2018 r., o czym będzie mowa dokładniej w dalszej części tekstu. Zgodnie z § 32 ust. 2 Rozporządzenia MENiS z dnia 31 grudnia 2002 r. powyższe kryteria należy brać pod uwagę nie tylko przy ustalaniu odpowiedniej liczby opiekunów, ale również przy ustalaniu programu zajęć, imprez oraz wycieczek. Program taki powinien zostać przygotowany nawet wówczas, gdy zgodnie z przepisami nie ma obowiązku wypełniania karty wycieczki, na podstawie § 6 Rozporządzenia MEN z dnia 25 maja 2018 r. Nawet w przypadku prawidłowego przygotowania wycieczki, przepisy zabraniają jej realizacji w sytuacji wystąpienia niesprzyjających warunków pogodowych – burzy, śnieżycy, gołoledzi (§ 33 ust. 2 Rozporządzenia MENiS z dnia 31 grudnia 2002 r.). Dodatkowe przepisy będą miały zastosowanie wtedy, gdy program wycieczki przewiduje, że uczniowie będą przebywać nad wodą – korzystając z kąpielisk bądź pływalni. Opiekun ma w związku z tym obowiązek zaznajomić uczniów z zasadami bezpiecznego przebywania nad wodą, co powinno objąć także treść regulaminu danej pływalni lub kąpieliska, określającego szczegółowe warunki jego użytkowania (§ 34 ust. 1 Rozporządzenia MENiS z dnia 31 grudnia 2002 r.). Możliwość kąpieli oraz pływania istnieje tylko w obrębie kąpielisk i pływalni. Uczniom kąpiącym się oraz uczącym się pływać (oczywiście w specjalnie do tego celu wyznaczonych i przystosowanych miejscach) trzeba ponadto zapewnić stały nadzór ratownika oraz odpowiednią liczbę opiekunów. W przypadku gdy uczniowie mają możliwość korzystania ze sprzętu wodnego (kajaki, łodzie), należy zadbać, aby były one wyposażone w odpowiedni sprzęt ratunkowy, w tym zwłaszcza koła czy kamizelki ratunkowe. Konieczne jest też przeszkolenie uczniów w zakresie obsługi sprzętu pływającego i sprzętu ratunkowego (§ 35 Rozporządzenia MENiS z dnia 31 grudnia 2002 r.). Przepisy zabraniają korzystania ze sprzętu wodnego, gdy w okolicy panują niekorzystne warunki atmosferyczne i chociaż przepis wymienia tu wprost jedynie silne wiatry (§ 36 Rozporządzenia MENiS z dnia 31 grudnia 2002 r.), to oczywiste jest, że w przypadkach korzystania przez uczniów ze sprzętu wodnego powinno się zachować daleko posuniętą ostrożność. W zimie natomiast zabronione jest organizowanie uczniom lodowisk na naturalnych, nieprzystosowanych do tego zbiornikach wodnych (rzeki, stawy, jeziora), które nie dają gwarancji w zakresie zapewnienia uczniom bezpiecznych warunków zabawy. Tego typu zajęcia powinny być organizowane jedynie w specjalnie do tego przystosowanych halach sportowych czy sztucznych lodowiskach (§ 37 Rozporządzenia MENiS z dnia 31 grudnia 2002 r.). W odniesieniu do organizowania przez szkołę wycieczek, imprez, a także innych zajęć poza obiektami szkoły, istotne znaczenie ma też zapis § 13 Rozporządzenia MENiS z dnia 31 grudnia 2002 r. Na jego podstawie niedopuszczalne jest prowadzenie jakichkolwiek zajęć bez nadzoru upoważnionej do tego osoby. W praktyce oznacza to, że obowiązek sprawowania przez opiekunów opieki nad dziećmi rozpoczyna się już w momencie przekazania ich przez rodziców pod opiekę personelowi szkoły i trwa aż do momentu odebrania dzieci przez rodziców po zakończeniu wycieczki. Niedopuszczalne jest zatem zwalnianie dzieci przez opiekunów, by te samodzielnie wróciły do domu, chyba że rodzice wyrazili na to wyraźną zgodę na piśmie, zwalniając tym samym od odpowiedzialności szkołę. W praktyce nie jest również dopuszczalne w trakcie wycieczek organizowanie tzw. czasu wolnego, aby dzieci miały możliwość np. poruszać się samodzielnie, bez opieki, po zwiedzanej miejscowości.