Pobudzanie kreatywności uczniów z niepełnosprawnością intelektualną Opracowała: Elżbieta Gofron, certyfikowany Edukator Pozytywnej Dyscypliny z akredytacją Positive Discipline Association, absolwentka Nauk o Rodzinie, pedagog resocjalizacyjny, pracuje na co dzień w organizacji pozarządowej działającej na rzecz dzieci i rodzin Twórczość osób z niepełnosprawnością intelektualną to jeden z istotnych obszarów oddziaływania terapii zajęciowej. Wiele koncepcji arteterapeutycznych wskazuje na fakt, że kreatywność, wyobraźnia i ekspresja twórcza są główną siłą napędową w sytuacji doświadczania różnych dysfunkcji. Ten sposób działania jest pomocny zarówno w kontekście akceptacji niepełnosprawności, jak i radzenia sobie z jej objawami czy skutkami w życiu codziennym. Jakie zatem istnieją źródła i metody stymulowania kreatywności uczniów z niepełnosprawnością intelektualną? Bariery utrudniające kreatywne myślenie Osoby z niepełnosprawnością intelektualną zmagają się z niedojrzałością procesów emocjonalnych, mają ograniczone zdolności abstrakcyjnego myślenia, często brakuje im umiejętności syntetycznego ujmowania zdobytych wiadomości. Ich ciekawość poznawcza oraz umiejętność skupienia uwagi są często obniżone. Mimo to proces dojrzewania społeczno-moralnego w niepełnosprawności intelektualnej przebiega podobnie jak u osób pełnosprawnych, choć jego tempo może być zwolnione i zróżnicowane. Rozwój społeczny zależy od: • zdolności rozumienia kontekstu społecznego, • umiejętności zapamiętywania, • wyobraźni, • zdolności przewidywania skutków działania. Tymczasem funkcjonowanie osób z omawianą niepełnosprawnością może być ograniczone w zakresie samokontroli, odpowiedzialności i uspołecznienia. Obserwuje się też u nich zaburzenia zachowania w postaci wrogich postaw, wzmożonej reaktywności typu lękowego czy izolacji. Warto więc zastanowić się, co może wspierać całościowy rozwój uczniów z tego rodzaju trudnościami. Dobra jakość w centrum uwagi Główne cele w edukacji uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz niepełnosprawnościami sprzężonymi to: • poszerzanie umiejętności osobistych, społecznych i komunikacyjnych, • umożliwienie doświadczania sytuacji związanych z dorosłym życiem, • przygotowanie do zatrudnienia lub efektywnego funkcjonowania w dziennych placówkach aktywności dla osób dorosłych. Te czynniki są kluczowe dla osób z dysfunkcjami, jednak na jakość ich życia niewątpliwie wpływają też oddziaływania, które redukują napięcie, pozwalają na wyrażenie siebie w różnych formach, a także rozwijają procesy poznawcze, w tym umiejętność kreatywnego działania. Różne oblicza procesu twórczego Wiele definicji kreatywności wskazuje na efekty procesu twórczego, takie jak rozwiązanie danego problemu lub generowanie nowych form zachowania poprzez różne kombinacje dotychczasowych sposobów myślenia. Charakterystyczne dla twórczego działania jest myślenie dywergencyjne, czyli takie, które umożliwia generowanie wielu rozwiązań na podstawie ciekawości poznawczej, spontaniczności i wyobraźni. Uruchamianie tej zdolności odbywa się przez stawianie pytań otwartych, problemowych, które w swojej istocie zakładają rozmaite rozwiązania. Bez wątpienia osoby z niepełnosprawnością intelektualną o różnym stopniu mogą mierzyć się ze swoistymi ograniczeniami w zakresie generowania kreatywnych rozwiązań. Nie powinno to jednak wykluczać stymulowania myślenia, które może przynieść korzyści terapeutyczne. W tym kontekście interesująca wydaje się koncepcja, która pobudza kreatywność i twórczość osób z niepełnosprawnością intelektualną dzięki użyciu sztuki i terapii. Arteterapia pozwala bowiem koncentrować się na myśleniu poza schematem i przyjętym sposobie analizy, umożliwia nadawanie sensu i znaczenia w sposób indywidualny, poprzez skojarzenia. Co istotne, cechuje ją brak oceny, co pozwala uczestnikowi na pracę bez obciążeń i porównań. Kreatywność pomostem dla myśli i uczuć Jak podkreśla Edyta Pryt, jedna z autorek programów rozwijających kreatywność osób z niepełnosprawnością intelektualną, wszelkiego rodzaju twórczość artystyczna – plastyczna, literacka, muzyczna – jest okazją do przeżycia szczególnej radości. Ten rodzaj aktywności ułatwia wyrażanie siebie, swoich myśli i nastrojów, czasem trudnych do zwerbalizowania w zwykły sposób. Nie pozostaje bez wpływu na wiarę w siebie i samoocenę, pozwala przeżywać satysfakcję z własnych dokonań. Jest zabawą, sprawia przyjemność, relaksuje. Dla osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, które doświadczają trudności w wyrażaniu słowami przeżyć, możliwość ujawnienia świata myśli, emocji i doznań w innej formie jest niezwykle ważna i potrzebna. Istotne jednak, by stworzyć takie warunki, które pozwolą wykonywać zadania twórcze w atmosferze zabawy, bez rywalizacji i oceniania, bez zwycięzców i przegranych. Zajęcia stymulujące kreatywność służą rozwijaniu pasji, pobudzaniu wyobraźni, motywacji do działania i aktywności twórczej oraz wyrażaniu przeżyć i emocji za pomocą dostępnych – dla każdego według możliwości – środków wyrazu, także artystycznych, praktycznych i technicznych. Dają możliwość tworzenia i odbioru sztuki, nabywania praktycznych umiejętności, wyzwalają poczucie sprawstwa i pozwalają odnieść sukces. Wpływają ponadto na rozwój emocjonalny i fizyczny oraz ukierunkowują ucznia na konstruktywne i celowe działania – przydatne w przyszłości także w kontekście pracy. Dają możliwość odczuwania uznania społecznego oraz sensu życia. Trening twórczości i jego echa Szczegółowe cele zajęć kształtujących kreatywność pokazują treści nauczania tego przedmiotu zawarte w programie jednej ze szkół specjalnych przysposabiających do pracy. Zajęcia wspierające proces twórczego myślenia pozwalają na: • odkrywanie siebie jako osoby twórczej, • rozumienie własnej niepełnosprawności i wynikających z niej ograniczeń oraz przekuwanie ich w sukces, • poznanie różnych form kreacji, • stosowanie różnych technik pracy: artystycznych, z zakresu tworzenia tekstu, majsterkowania, muzycznych, fotograficznych i wideo, • projektowanie, komponowanie, tworzenie, czyli nadawanie nowej formy, • rozwijanie swoich zainteresowań, • doskonalenie umiejętności współpracy z innymi osobami, • odnajdywanie własnej indywidualności, • kreowanie otoczenia, • doskonalenie umiejętności posługiwania się komputerem i wykorzystywania go jako źródła informacji i narzędzia wypowiedzi, • uczenie się technik autoprezentacji, • spotkania z ciekawymi ludźmi i ich twórczością, • aktywny i twórczy wypoczynek. Kształtowanie kreatywności może odbywać się m.in. poprzez zajęcia metodą arteterapii. Należą do nich zajęcia stolarskie, rękodzielnicze i artystyczne, krawieckie, muzyczne, teatralne, zajęcia z zakresu tworzenia tekstu, zajęcia dekoracyjne. Zdaniem Adama Urbaniaka w kontekście rozwijania kreatywności na szczególną uwagę zasługują terapie kreatywne, które w dużej mierze wpływają na budowanie pozytywnego obrazu siebie, podwyższają poziom samooceny, pozwalają na oderwanie pacjenta od bardzo często traumatycznych myśli związanych z chorobą oraz wpływają na pobudzenie indywidualnej kreatywności. Należą do nich przede wszystkim biblioterapia, muzykoterapia, choreoterapia, teatroterapia czy dramaterapia. Obok konkretnych form terapii zajęciowej do rozwijania funkcji poznawczych uczniów z niepełnosprawnością intelektualną mogą przyczynić się także spotkania z interesującymi osobami, wyjścia i wycieczki, współorganizowanie imprez szkolnych czy współpraca z instytucjami kultury. Metodyka nauczania w szkole Codzienna przestrzeń szkoły, w której uczy się dziecko z niepełnosprawnością intelektualną, także daje możliwość treningu twórczości. Janina Wyczesany, znawczyni oligofrenopedagogiki, wskazuje potrzebę wprowadzania aktywizujących metod nauczania jako sposobu wyzwalania aktywności twórczej uczniów niepełnosprawnych intelektualnie. Należą do nich: burza mózgów, drzewko decyzyjne, piramida priorytetów, metoda przypadków, za i przeciw, metoda projektu, symulacje, drama, gry planszowe i analiza SWOT. Aby lepiej zrozumieć te założenia, warto przyjrzeć się przynajmniej kilku z nich. Burza mózgów Jej istotą jest próba znalezienia rozwiązania problemu przedstawionego przez prowadzącego. Uczestnicy mają za zadanie zaproponować własne pomysły na rozstrzygnięcie danego zagadnienia. Pomysły są zapisywane na tablicy bez oceniania ich jakości. Dopiero w momencie, gdy uczestnikom zabraknie już nowych idei, następuje dyskusja i próba oceny pomysłów pod kątem wyboru najlepszego rozwiązania. Metoda burzy mózgów rozwija sprawność umysłową, kreatywność, przełamuje opory przed przedstawianiem własnych pomysłów, pobudza wyobraźnię. Dyskusja dydaktyczna (drzewko decyzyjne) Ma za zadanie aktywizować uczniów do udziału w zajęciach poprzez podawanie argumentów i obronę własnych racji, a także kształtowanie umiejętności oceny konsekwencji wyboru danego stanowiska. Dyskusję można umownie podzielić na etapy: sformułowanie problemu, zespołowe poszukiwanie rozwiązań problemu oraz podsumowanie dyskusji, dokonywane zwykle przez prowadzącego. Warto zwrócić uwagę, że dyskusja w grupie osób z niepełnosprawnością intelektualną powinna odbywać się na tematy dla nich zrozumiałe, dotyczące bezpośrednio ich doświadczeń. Aby uatrakcyjnić metodę dyskusji, warto stosować wizualizację argumentów w formie drzewka decyzyjnego, na którym są przedstawiane możliwe rozwiązania wraz z ich pozytywnymi i negatywnymi konsekwencjami. Za i przeciw Klasę dzieli się na dwie grupy dyskusyjne, najlepiej cztero- lub pięcioosobowe. Nauczyciel podczas debaty pilnuje czasu wystąpienia uczestników, czuwa nad kulturą reagowania na argumenty strony przeciwnej, udziela głosu. Jeżeli liczebność klasy na to pozwala, uczniowie niewchodzący w skład grup dyskusyjnych stanowią tzw. publiczność, która opowiada się po stronie dyskutantów. W przypadku uczniów mających trudności z werbalizacją myśli czy publicznym wystąpieniem nauczyciel powinien zaproponować zgromadzenie argumentów i zapisanie ich w tabeli w dwóch kolumnach: „Argumenty ZA” oraz „Argumenty PRZECIW”. Drama Metoda aktywizująca mająca na celu zachęcić uczniów do improwizacji i próby rozwiązania zadania poprzez odegranie roli jednego z uczestników konfliktu. Metoda ta pozwala na poznanie umiejętności ucznia radzenia sobie z problemem w zaproponowanej/przedstawionej przez nauczyciela sytuacji trudnej. Podsumowanie Kreatywność jest wartością, która nadaje sens codziennym staraniom, dodaje kolorytu, wzmacnia osobisty potencjał, pozwala wyrazić to, co trudno opisać słowami. W kontekście pracy z uczniami z niepełnosprawnością intelektualną stanowi narzędzie do zmagania się z ograniczeniami, a także pozwala o nich zapomnieć i cieszyć się samym procesem tworzenia nowej jakości. Bibliografia: • E. Brudnik, A. Moszyńska, B. Owczarska, Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie. Przewodnik po metodach aktywizujących, Kielce 2003. • J. Głodkowska, A. Giryński, Kreatywność osób z niepełnosprawnością intelektualną. Czy umiemy myśleć inaczej, Kraków 2009. • T. Kuta, Niepełnosprawność, kreatywność, twórczość i arteterapia… Bliskoznaczne czy wykluczające?, https://terapiaspecjalna.pl/artykul/niepelnosprawnosc-kreatywnosc-tworczosc-i-arteterapia-bliskoznaczne-czy-wykluczajace [dostęp: 25 kwietnia 2022]. • A. Urbaniak, Terapeuta zajęciowy jako osoba wspierająca i animująca niepełnosprawnych w placówkach rehabilitacyjno-terapeutycznych. „Wspólne Tematy” 2009, nr 2. • J. Wyczesany, Pedagogika upośledzonych umysłowo, Kraków 2006.