Nowa polsko-ukraińska rzeczywistość Materiały dla nauczycieli To nasza nowa rzeczywistość. Nie stan przejściowy, nie chwilowy kryzys. Czas zaakceptować, że życie w XXI wieku wiąże się z koniecznością przyjmowania ciągłych, często nieprzewidywalnych zmian. Nasz świat zmienił się na zawsze i nie możemy stracić z oczu celu, jakim jest obecnie udzielanie wsparcia uczniom z Ukrainy. Aby jednak móc zapewnić komukolwiek poczucie bezpieczeństwa, warto zastanowić się, czego możemy się spodziewać i jak odpowiedzieć na te wyzwania. Joanna Obuchowska Walka Ukrainy z Rosją – a dokładniej reakcja świata i wsparcie, jakiego możemy udzielić ofiarom – jest w pewnym sensie walką symboliczną. Ostatecznie możemy bowiem zawalczyć o to, by móc pokazać, że wyciągamy wnioski z historii. To, co musi zwyciężyć, to wspólnota, szacunek dla inności, zrozumienie odmienności, wielokulturowość, adaptacja przy zachowaniu własnej kultury, ale i wrażliwe zapraszanie do naszej. Będzie to wymagać zaangażowania każdej ze stron układu. Artykuł ten w całej swojej rozciągłości ma za zadanie służyć jako minikompendium wiedzy i wartościowych miejsc w sieci, z których bogactwa możemy korzystać w tym trudnym okresie. My, nauczyciele, jak nikt inny mamy wpływ na to, z jakimi postawami i umiejętnościami uczniowie skończą szkołę i zaczną samodzielne, dorosłe życie. Możemy pomóc im zaprojektować lepszą przyszłość. Ale nie wszystko naraz. Zacznijmy zatem od początku. Edukuj i wspieraj – tego nie było na zajęciach Sytuacja, w której się znaleźliśmy – konflikt zbrojny jeszcze w czasie próby złapania równowagi życiowej po dwuletnim okresie pandemii, do tego alarmujący stan zdrowia psychicznego wśród dzieci i młodzieży przy kryzysie psychiatrii dziecięcej – to nie są warunki pracy, do jakich ktokolwiek mógł się przygotować. To, na czym możemy aktualnie bazować jak na największym bogactwie, to zasoby wspólnoty nauczycielskiej. Zapewne większość z nas ma już swoich ulubionych edukatorów z mediów społecznościowych i śledzi kilka grup tematycznych dla nauczycieli. W dalszej części artykułu starałam się zamieścić esencję moich zbiorów. Zaznaczam, że jest to subiektywny przegląd, dostosowany m.in. do tematów poruszanych w tekście. Zagadnieniem, które wymagałoby osobnego artykułu, nie zaś jedynie akapitu w tym i tak obszernym materiale, jest edukacja interkulturowa. Edukacja interkulturowa i włączająca jest w Polsce powoli rozwijającym się obszarem badań oraz podejmowania działań. Nauczyciele i nauczycielki, którzy szukają pomocy w tym zakresie, od lat wspiera Łukasz Szeliga – nauczyciel języka polskiego jako obcego i drugiego, tutor i specjalista ds. komunikacji. Szukając materiałów pomocniczych, warto zwrócić uwagę m.in. na jego darmowe webinary oraz cenne wskazówki, które publikuje za pośrednictwem platformy Facebook. Łukasz ma bogate doświadczenie w pracy z dziećmi i młodzieżą oraz dorosłymi z doświadczeniem migracji. Współpracował do tej pory z przedstawicielami przeszło 60 państw – jego kompetencje i wnioski mogą bardzo ułatwić proces przejścia i wdrażania edukacji interkulturowej w polskiej szkole systemowej. Przydatne materiały: • grupa wsparcia nauczycielskiego INTERHOMINES, której administratorem jest Łukasz Szeliga, • jak mądrze wspierać w czasie kryzysu – opowiada interwentka kryzysowa Natalia Ziopaja. Jeżeli czegoś nie wiemy lub nie znamy odpowiedzi na pytania zadawane nam przez uczniów – poszukajmy informacji albo pokierujmy podopiecznych, gdzie mogą szukać pomocy. Mamy prawo nie wiedzieć. Mamy prawo prosić o wsparcie, jeśli tematy, z którymi będziemy się mierzyć my lub nasi uczniowie, okażą się zbyt trudne, aby poradzić sobie z nimi w pojedynkę. Przydatne materiały: • uczeń z Ukrainy w mojej grupie wczesnoszkolnej, • pierwsza pomoc psychologiczna wobec dzieci, • pierwsza pomoc psychologiczna wobec dzieci – plakat do wydrukowania, • pomoc dzieciom w autoregulacji, • strategie regulacji napięcia i emocji – zebrane i zapisane w jednym miejscu. Warto korzystać z gotowych materiałów i mądrze gospodarować swoją energią. Nie ma sensu tworzyć kolejnej prezentacji w Canvie czy Genially, alfabetu z nowym wzorkiem do wydrukowania czy kart pracy do wykonywania działań matematycznych – ktoś już to zrobił. Wyjątkiem są sytuacje, w których nie znajdujemy odpowiednich materiałów zaspokajających wszystkie potrzeby nasze i naszych uczniów lub jeśli ich tworzenie poprawia nam samopoczucie i sprawia satysfakcję. Przydatne materiały: • zbiór pomocy z linkami i opisami (filmy, książki, kolorowanki po ukraińsku), • ukraińscy uczniowie w naszej klasie – poradnik dla nauczycieli, • polsko-ukraińskie materiały do pracy z dziećmi, • pakiet na start „Poznajmy się”, który ułatwi uczniom odnalezienie się w nowej rzeczywistości, • pomoc językowa – materiały przydatne w pomaganiu osobom z Ukrainy, • zwroty ukraińskie, które ułatwią komunikację, • zbiór ilustrowanych, krótkich bajek po ukraińsku, • kanał z bajkami, które można pobrać i słuchać offline, • książki po ukraińsku do pobrania, • wizualny minisłownik polsko-ukraiński, • bezpłatne podręczniki do nauki języka polskiego dla ukraińskich uczniów, • pomoce wizualne – plakaty z ważnymi wyrażeniami po polsku i ukraińsku. Odrabiamy lekcje pandemiczne Najbliższy okres będzie kluczowym sprawdzianem tego, czy nauczyliśmy się mądrego gospodarowania sobą w świecie i oddzielania świata zewnętrznego od wewnętrznego. Czas zweryfikuje, kto potrafi zadbać o swoją motywację i nastawienie, kto umie odpoczywać i regenerować siły oraz kto widzi w swoim postępowaniu czerwone flagi wskazujące na bliskie wyczerpanie. Chcemy zmiany? Musimy być gotowi odpuścić potrzebę kontroli, znaleźć poczucie sensu wewnątrz, uczyć się od innych i nie rezygnować z prób. Zmiana jest niczym kula śnieżna i może zacząć się od małych, z pozoru nic nieznaczących kroków – takich jak codziennie znalezienie 15 minut podczas lekcji (jakiejkolwiek!) na rozmowę o aktualnych sprawach i trudnościach uczniów. O ich sukcesach i powodach do dumy. O tym, co jest dla nich w danym momencie ważne i co ich ostatnio interesuje. Korzyści z budowania bezpiecznej przestrzeni, w której uczniowie bez obaw będą mogli mówić o swoich emocjach i przeżyciach, będą nieocenione. Szczególnie w dobie kryzysu pamiętajmy, że takie działania mają znaczenie. Zawsze, gdy brakuje nam czasu na taką rozmowę i wydaje nam się, że przygotowanie do egzaminów jest ważniejsze, zadajmy sobie dwa pytania: 1. A jeśli mój uczeń / moja uczennica nie ma absolutnie nikogo, kto zapytałby, jak się teraz czuje? 2. Co lepiej przygotuje moich uczniów do dalszego życia – sprawdzian / nowy temat lekcji czy np. rozmowa o konkretnych strategiach radzenia sobie w kryzysie? Przydatne materiały: • „Druha we mnie masz” – inicjatywa społeczna, o której warto opowiedzieć klasie. „Wytrzymam” – tylko po co? Przygotujmy się mentalnie do dzielenia się swoją przestrzenią, do tworzenia relacji międzykulturowych i w poszanowaniu odmienności (w tym etnicznej, religijnej i światopoglądowej). Uzbrójmy się w cierpliwość i determinację – by w chwilach zwątpienia i braku wyraźnego oraz zrozumiałego kierunku wiedzieć, jak zaopiekować się sobą. Zaczynając od siebie, będziemy mogli podzielić się tą gotowością z naszymi uczniami. Pamiętajmy, aby najpierw zatroszczyć się o siebie (jak w samolocie z maseczką tlenową), zaopiekować się sobą i swoimi emocjami, by później móc wspierać innych, mając w sobie niezbędny spokój, cierpliwość i wiarę. Dbanie o własny dobrostan to nie egoizm, tylko fundamentalna umiejętność autoregulacji. Na co dzień – także w rzeczywistości szkolnej – często można spotkać się z wyrażeniem, któremu niejednokrotnie towarzyszą brak energii, motywacji, frustracja i ambiwalencja: „wytrzymam”. Potrafimy zadbać o nasz komputer, telefon (i kilkanaście innych przedmiotów codziennego użytku, które wymagają ładowania baterii) – teraz wystarczy tę wiedzę wykorzystać w praktyce, dbając o siebie. Czy możemy sobie wyobrazić, że przez kilka tygodni doładowujemy swój telefon tylko do 20 proc. pojemności baterii? No właśnie. Pamiętajmy zatem, by zacząć traktować samych siebie z równą troską i konsekwencją jak elektronikę, z której korzystamy na co dzień. Przydatne materiały: • Natalia Ziopaja, psycholożka, interwentka kryzysowa i psychoedukatorka, pokazuje, jak dbać o zdrowie psychiczne, • jak zachować higienę psychiczną – rozmowa z psychiatrą i psychoterapeutą Bogdanem de Barbaro. Odpuść potrzebę kontroli, nikt jej nie ma Warto być na bieżąco i wiedzieć, co się dzieje, ba – można nawet być zaangażowanym w sprawy świata, ale na tym poziomie również należy poznać swoje indywidualne, zdrowe limity. Każdy z nas ma własne. Co więcej, każdej sfery naszego życia mogą dotyczyć zupełnie inne limity i w dodatku mogą się one zmieniać, np. konstruktywne rozmowy i planowanie działań z jednej strony mogą być ekscytujące, doładowujące i zaspokajać nasze potrzeby wyższego rzędu, z drugiej zaś po jakimś czasie okazać się wyczerpujące, jeśli poczujemy się po prostu przytłoczeni tematem. To doskonały czas, aby na bieżąco i w praktyce ćwiczyć oraz usprawniać strategie korzystania z mediów. Przydadzą się one zarówno nauczycielom, jak i uczniom, dlatego warto nauczyć się wybierać swoje priorytety, zdecydować, jakie informacje się do siebie dopuszcza, oraz ustalić limit na media, wiadomości i na aktywności online. Podzielmy się z uczniami przyswojonymi lekcjami w tym zakresie i zaprośmy ich do dyskusji – np. o tym, w jaki sposób określić, czy dane źródło jest rzetelne. Pamiętajmy przy tym, że wskazówki dotyczące tego, co najlepiej robić w perspektywie krótko- i długoterminowej, ale też materiały mówiące o tym, czego nie robić, to równie cenne informacje. Przydatne materiały: • dezinformacja i fake newsy w sieci – jak mądrze dzielić się informacjami, • SciFun – krótki film o prawdzie i fałszu, • jak unikać nabierania się na manipulacje, • cztery emocje wykorzystywane w dezinformacji. Sprawdzian z odpoczywania Jedną z przyczyn braku umiejętności mądrego zarządzania zasobami (w tym energią) są nieadekwatne i niejasne definicje pojęć stosowanych w codziennym życiu. Odpoczywanie to nic innego jak zmiana aktywności na taką, która odciąży system, z którego korzystaliśmy. Raczej nie przyszłoby nam do głowy, że dobrym sposobem na odpoczynek po przejedzeniu się może być zjedzenie czegoś lżejszego lub o innym smaku, prawda? Natomiast absolutnie naturalnym wyborem strategii „regeneracyjnej” stało się oglądanie filmów czy seriali po całym dniu spędzonym przed ekranem lub po prostu w pozycji siedzącej. Jak do tego doszło? Mylnym, choć popularnym sposobem definiowania odpoczynku jest uznawanie go za „czynność wykonywaną w ramach zmiany aktywności na taką, która sprawia przyjemność”. Oczywiście winą za to możemy obarczać media czy współczesny styl życia, ale – jak w większości przypadków – odnalezienie „winnego” nie rozwiązuje problemu. Świadomość jego istnienia stanowi jednak dobry punkt wyjścia poszukiwania zdrowszych, mądrzejszych i wspierających schematów działania. Na początek zachęcam do eksperymentu i opracowania własnej definicji odpoczynku. Poniżej znajdują się przykłady siedmiu rodzajów odpoczynku, które są niezbędne dla naszego prawidłowego funkcjonowania (ich częstotliwość, intensywność oraz poziom są zależne od indywidualnych potrzeb i granic). Warto sprawdzić, jakie formy najlepiej pomagają nam się zregenerować po całym dniu w szkole i po które formy aktywności sięgamy świadomie lub podświadomie, np. odpowiadając na sygnały z ciała. Przykładowo, jeśli nie mamy tego w zwyczaju, a mimo to z jakiegoś powodu zaczynamy się przeciągać, rozluźniać i napinać mięśnie albo mimowolnie wybieramy pozycję stojącą bądź chodzenie w miejscu, może to oznaczać, że potrzebujemy ruchu. W takich chwilach możemy np. wykonać choćby pięciominutowe ćwiczenia ogólnorozwojowe i przyjrzeć się temu, jak czujemy się po takiej aktywności oraz jak reagują na nią nasze ciało i umysł. Rodzaje odpoczynku (na podstawie kursoksiążki Zorganizuj się w 21 dni O. Budzyńskiej): 1) fizyczny: • aktywny: spacer, uprawianie sportu, • pasywny: sen, medytacja; 2) mentalny: • aktywny: rozwiązywanie krzyżówek, czytanie, • pasywny: oglądanie lekkiego, przyjemnego serialu bądź filmu; 3) emocjonalny: • aktywny: wolontariat, rozmowa, • pasywny: bycie „tu i teraz” z emocjami, prowadzenie dziennika – przelewanie myśli na papier; 4) społeczny: • aktywny: ekstrawertycy – rozmowy 1:1, planowanie spotkań; introwertycy – spotkania towarzyskie, • pasywny: ekstrawertycy – spotkania towarzyskie, introwertycy – sam na sam z pasją; 5) duchowy: • aktywny: modlitwa, afirmacje, zaangażowanie w inicjatywy społeczności, której jest się częścią, • pasywny: medytacja, obserwacja „tu i teraz”; 6) kreatywny: • aktywny: wszelka twórczość, rozmowy z inspirującymi ludźmi, • pasywny: obserwacja natury, podziwianie dzieł sztuki; 7) sensoryczny: • aktywny: masaż, świadome, intencjonalne „wyłączanie” jednego ze zmysłów – regeneracja, • pasywny: sen, spędzanie czasu w ciszy i ciemności. Odkrywanie właściwych strategii autoregulacyjnych jest procesem bardzo zindywidualizowanym. Nie ma uniwersalnych rozwiązań, które byłyby idealne dla wszystkich. Umiejętność efektywnego odpoczywania jest jednak kluczowa dla higieny psychicznej, fizycznej oraz szczęśliwego życia, dlatego warto przekazać tę wiedzę uczniom, podzielić się z nimi swoimi doświadczeniami i zachęcić do własnych poszukiwań. Projekt edukacyjny Aby wesprzeć nauczycieli w polskich szkołach w nowych wyzwaniach związanych z przyjęciem uczniów z Ukrainy, uzupełnieniem praktycznych wskazówek zawartych w tym artykule jest scenariusz tygodniowego projektu edukacyjnego z elementami edukacji globalnej. Zainteresowani mogą w nim znaleźć m.in. kilkanaście propozycji ćwiczeń integracyjnych dla grup zróżnicowanych etnicznie i kulturowo, materiały filmowe i prezentacje zdjęć do wprowadzania nowych tematów oraz pomysły na aktywności w ramach kształcenia zintegrowanego. Bibliografia: • Y.N. Harari, 21 lekcji na XXI wiek, tłum. M. Romanek, Kraków 2018. • Y.N. Harari, Homo deus: krótka historia jutra, tłum. M. Romanek, Kraków 2018. Joanna Obuchowska Scenariusz projektu edukacyjnego i zestawienie wszystkich linków zawartych w artykule znajdą Państwo na Platformie MM oraz w e-wydaniu. Polecane książki: • Teraz tu jest nasz dom, Barbara Gawryluk (Literatura) – historia rodziny z Doniecka, którą wojna w Ukrainie zmusiła do ucieczki z domu. • Stało się coś złego, Dawn Huebner (ToTamto) – przewodnik dla dorosłych, jak rozmawiać z dziećmi o ludzkich tragediach i poważnych światowych wydarzeniach. • Czy wojna jest dla dziewczyn?, Paweł Beręsewicz (Literatura) – prawdziwa wojna to nie zabawa, w którą często bawią się chłopcy. Opowieść o wojnie widzianej oczami dziecka. • Wędrówka Nabu, Jarosław Mikołajewski (Austeria) – poruszająca książeczka dla dzieci i dorosłych o uchodźcach i o tym, jak bardzo ich życie zależy od nas. • Wróg, Davide Cali (Zakamarki) – niezwykle mocna w swej wymowie – mimo bardzo oszczędnych środków wizualnych i językowych – książka ukazująca bezsens wojny i jej absurdalne mechanizmy. • Wojna, José Jorge Letria (Dwie Siostry) – poruszająca, poetycko-malarska opowieść o tym, czym jest wojna. • Żywicielka, Deborah Ellis (Mamania) – opowieść o lojalności, harcie ducha, przyjaźni i sile życia w niezwykłych warunkach. Książka została objęta patronatem Amnesty International. • Wojna w Kuropatkach, Katarzyna Ryrych (Literatura) – historia o potrzebie niesienia pomocy, uważności na cierpienie wokół nas oraz o prawdziwym człowieczeństwie – pełnym mądrości, empatii i akceptacji. • Zaklęcie na „w”, Michał Rusinek (Literatura) – historia chłopca, któremu pewnego roku kończą się wakacje, a zamiast szkoły – zaczyna wojna. • Chłopiec z Lampedusy, Rafał Witek (Literatura) – książka ukazująca młodym czytelnikom problem współczesnych uchodźców. Pozostałe propozycje: • Kot Karima i obrazki, Liliana Bardijewska (Literatura), • Wojenne lalki Marysi, Małgorzata J. Berwid (Tadam), • Mała wojna, Katarzyna Ryrych (Literatura), • Ta potworna wojna, Grażyna Bąkiewicz (Nasza Księgarnia), • Hebanowe serce, Renata Piątkowska (Literatura), • Podróż, Francesca Sanna (Kultura Gniewu), • Dzieci, których nie ma, Renata Piątkowska (Literatura), • Pan Apoteker, Katarzyna Ryrych (Literatura), • Która to Malala?, Renata Piątkowska (Literatura), • Ja, spokój. Księga uważności, Peter H. Reynolds (Mamania), • Wilczek, Katarzyna Ryrych (Literatura), • Damy, dziewuchy, dziewczyny. Historia w spódnicy, Anna Dziewit-Meller (Znak), • I ty możesz zmienić świat. 42 inspirujące historie o niezwykłych dzieciach, Karolina Grabarczyk (Media Rodzina), • Ronja, córka zbójnika, Astrid Lindgren (Nasza Księgarnia), • Chłopiec, dziewczynka i mur, Ulf Stark (Zakamarki), • Żadnej przemocy!, Astrid Lindgren (Zakamarki). Nauczycielu, co możesz zrobić – czyli dekalog w dwóch aktach I. Przygotuj uczniów na przybycie nowych kolegów/koleżanek. To znaczy: 1. Uprzedź, że natrętne pytania o historię ucieczki i „jak tam było, kiedy padały te bomby” są absolutnie niedopuszczalne. Jednocześnie, jeśli przybysz chce opowiadać, należy słuchać, bo taka narracja jest jednym ze sposobów przepracowania traumy. 2. Najważniejsze jest okazanie autentycznej sympatii, wyrażającej się przede wszystkim w czynach, ale i w cierpliwości; szczególnie małe dzieci mogą nie rozumieć, że „nowy” czy „nowa” coś robią inaczej albo nie mają pojęcia o jakichś szkolnych zwyczajach i powinny pamiętać, że najlepiej pomogą, gdy – zamiast się dziwić – rzeczowo wytłumaczą, zaprowadzą, pokażą. 3. Poproś też swoich uczniów, by byli gotowi pomagać pokonać barierę językową (chociaż wiele osób z doświadczeniem w przyjmowaniu uczniów zagranicznych twierdzi, że to jest akurat najmniejsze zmartwienie, a my, dorośli, nawet się nie obejrzymy, kiedy nasi ukraińscy przybysze zaczną się płynnie porozumiewać po polsku i nie trzeba przygotowywać specjalnych rozmówek). 4. Przy okazji warto poruszyć kwestię fałszywych wiadomości (tzw. fejków), które jak zawsze pojawiają się w internecie. Przekonajcie swoich podopiecznych, że to poważna sprawa, bezmyślne rozpowszechnianie niesprawdzonych informacji może wyrządzić wielką szkodę ich ukraińskim kolegom i koleżankom, narazić na niepotrzebny lęk, a lęków i obaw i tak mają teraz nadmiar… 5. Przeprowadź zajęcia na temat nie tylko Ukrainy, ale i kwestii uchodźctwa i międzynarodowej solidarności. W świetle kilkuletniej oficjalnej polityki nie jest wykluczone, że masz w klasie dzieci negatywnie nastawione do uchodźców jako takich. Ten haniebny trening niechęci i wrogości wobec „obcego” trzeba teraz odkręcać… II. Przygotuj szkołę na przyjęcie nowych uczniów i uczennic: 1. Przede wszystkim pracujcie kolegialnie, wszystkie pomysły i procedury uzgadniajcie w gronie pedagogicznym, żeby dzieci przybyły do miejsca zorganizowanego, a nie pełnego jednostkowych, czasem dublujących się inicjatyw. 2. Zaplanujcie działania, w których zaprosicie do współpracy i pomocy również rodziny nowo przybyłych – matki, babcie, ciocie… Przede wszystkim: wśród nich mogą się znaleźć osoby z kwalifikacjami pedagogicznymi, a bardzo Wam teraz potrzeba fachowców posługujących się językiem ukraińskim czy rosyjskim. Niezależnie od tego, obecność w szkole znajomych twarzy, choćby w charakterze asystentów pomagających w bibliotece czy świetlicy, będzie dla dzieci dodatkowym silnym czynnikiem w tworzeniu bezpiecznego i przyjaznego środowiska. 3. Zapewnijcie sobie skuteczny kontakt ze specjalistami interwencji kryzysowej i psychologami – mogą być potrzebni. 4. Stwórzcie magazyn dobrych praktyk pedagogicznych i wychowawczych, zabaw i materiałów. 5. Zamiast kłaść nacisk na „naukę”, zadbajcie, by nowo przybyłe dzieci miały dużo okazji uczestnictwa w zajęciach sportowych i artystycznych, nawet kosztem chwilowej zmiany normalnego rozkładu lekcji. Zofia Grudzińska