Jak wspierać ucznia w nabywaniu i doskonaleniu umiejętności wykonawczych? Opracowała: Elżbieta Gofron, certyfikowany Edukator Pozytywnej Dyscypliny z akredytacją Positive Discipline Association, absolwentka Nauk o Rodzinie, pedagog resocjalizacyjny, pracuje na co dzień w organizacji pozarządowej działającej na rzecz dzieci i rodzin Samodzielność to jeden z komponentów harmonijnego rozwoju dziecka w obszarze poznawczym. Jego wyznacznikiem jest właściwa analiza rzeczywistości, wyciąganie wniosków, a także prawidłowo przebiegające procesy uczenia się. Dzięki tym umiejętnościom dziecko już w pierwszych latach życia może zdobywać informacje i budować swoją wiedzę o świecie zewnętrznym i o samym sobie. Wyniki edukacyjne oraz sukcesy w dorosłym życiu są w znacznym stopniu zależne od poziomu rozwoju kompetencji bazowych związanych z uczeniem się, tj. od funkcji wykonawczych. Czym są, za co odpowiadają i w jaki sposób wspierać ich rozwój? Kilka słów o roli funkcji wykonawczych Funkcje wykonawcze należy postrzegać jako złożone procesy psychiczne, które przejawiają się w działaniu. Odpowiadają za zdolność do świadomego, planowego, celowego i wybiórczego kierowania zachowaniem zorientowanym na określony cel. Można zatem wnioskować, że poziom inteligencji zależy od dojrzałości funkcji wykonawczych, ponieważ to one stanowią podstawę umiejętności skutecznego działania czy rozwiązywania problemów: od wyznaczenia celu, poprzez opracowanie planu, aż do jego ostatecznej realizacji. Są one zaangażowane niemal w każdą aktywność, a ich zasadnicza cecha to sprawowanie kontroli nad rozwojem emocjonalnym, poznawczym i behawioralnym. Prawidłowy rozwój funkcji wykonawczych warunkuje nabycie takich zdolności, jak: • wgląd w swój sposób myślenia, • wnioskowanie, • poszukiwanie alternatywnych strategii, • sprawne operowanie materiałem obrazowym i werbalnym. Między motywacją a kontrolą Najczęściej mówi się o dwóch rodzajach funkcji wykonawczych: gorących i zimnych. Te pierwsze są ściśle związane z systemem motywacyjnym, kontrolą impulsów oraz regulacją zachowań emocjonalnych – ich mózgowym ośrodkiem jest orbitofrontalna kora przedczołowa, a przede wszystkim jej powierzchnia przyśrodkowa. Natomiast tzw. zimne funkcje wykonawcze odnoszą się do kontroli poznawczej. O nich decyduje grzbietowo boczna powierzchnia kory przedczołowej. Do komponentów funkcji wykonawczych należy zaliczyć: • hamowanie impulsywnych reakcji w różnych kontekstach, • umiejętność utrzymywania uwagi pomimo wielu źródeł rozproszeń, • pamięć roboczą – odpowiedzialną za krótkotrwałe przechowywanie informacji w celu ich przetwarzania, co pełni istotną funkcję w procesie uczenia się, • giętkość poznawczą – umożliwiającą postrzeganie sytuacji problemowych z różnych perspektyw czy świadome przerzucanie uwagi pomiędzy poszczególnymi zadaniami (charakterystyczna dla niej jest też umiejętność skierowania uwagi na kluczowe bodźce przy równoczesnym ignorowaniu tych mniej istotnych). Przebieg rozwoju funkcji wykonawczych Rozwój funkcji wykonawczych zależy zarówno od czynników biologicznych, jak i środowiskowych. Wspieranie dzieci w tym obszarze przynosi większe efekty, gdy wiadomo, w jakim stopniu osiągnięcie poszczególnych kompetencji znajduje się w zasięgu możliwości danego dziecka. Analiza etapów rozwojowych w tym kontekście może pomóc lepiej zorientować się w czynnikach sprzyjających skutecznej stymulacji. Okres niemowlęcy to czas, kiedy pomoc ze strony rodzica we wszystkich aspektach życia, także w kontekście regulowania stanu pobudzenia, jest nieodzowna. Umiejętność samoregulacji, którą dziecko nabywa z czasem, w znacznym stopniu zależy od responsywności rodzica, tj. umiejętności adekwatnego odpowiadania na potrzeby niemowlęcia. I choć możliwości dziecka w tym czasie są ograniczone, niewątpliwie proces kształtowania kompetencji wykonawczych ma swój początek już między 6. a 12. miesiącem życia, kiedy niemowlę korzysta z umiejętności hamowania reakcji, np. reagując pozytywnie na osoby bliskie, a trzymając dystans wobec nieznajomych. Wówczas rozwija się również pamięć robocza: dziecko zapamiętuje nie tylko znajome twarze, lecz także swoje ulubione zabawki. W drugim roku życia dziecko uczy się radzić sobie z własną frustracją. Usilne dążenie do samodzielności w prostych aktywnościach może wywoływać intensywną złość w razie niepowodzeń. Model „bodziec – reakcja” występuje także w sytuacji pojawiających się zakazów ze strony rodziców. Na tym etapie trudno mówić o czynnikach poznawczych regulacji emocji z powodu niedojrzałości przedczołowej kory grzbietowo-bocznej. Czas pomiędzy czwartym a szóstym rokiem życia to przestrzeń dynamicznego rozwoju funkcji wykonawczych. Na tym etapie są one bardzo plastyczne i podatne na trening procesów poznawczych. U dzieci rozwijają się pamięć robocza, kontrola emocji, skupienie uwagi, rozpoczynanie zadań czy dążenie do celu. W okresie przedszkolnym maluchy nabywają prostych kompetencji życiowych, takich jak ubieranie się, sprzątanie zabawek, działanie zgodne z instrukcją, powstrzymywanie się od pewnych zachowań. Etap wczesnoszkolny często charakteryzuje się zdolnością do wykonywania wielu poleceń i utrzymania uwagi przez dłuższą chwilę. Okres przedszkola i edukacji wczesnoszkolnej to okazja do szczególnego wspierania dziecka w rozwoju funkcji wykonawczych. Mogą temu służyć różnego rodzaju zabawy czy aktywności zorganizowane. Zabawa przestrzenią rozwoju Zarówno rodzice, jak i specjaliści pracujący z dziećmi mogą skorzystać z wielu możliwości, jakie dają różne rodzaje zabaw. Do tych najbardziej przydatnych w rozwoju funkcji wykonawczych należą: • gry, w których dziecko ma za zadanie posortować karty lub zabawki według symboli, kolorów itd. przy jednoczesnym zachowaniu kolejności działań, • piosenki, w trakcie których należy powtarzać wersy i ruchy, • proste układanki i puzzle wymagające skupienia i koncentracji, a także wykorzystania pamięci roboczej do wyszukiwania pasujących do siebie elementów, • zabawy z piłką, podczas których dziecko musi zapanować nad reakcjami, • gry zespołowe wymagające myślenia strategicznego i planowania, • zabawy w odgrywanie ról, które pozwalają trenować pamięć roboczą, samokontrolę oraz planowanie kolejnych działań, • gry w odgadywanie, wymagające zapamiętywanie wielu informacji w krótkim czasie, • gry planszowe i karciane, w ramach których zasady zmieniają się z dużą częstotliwością, • gry typu memory czy warcaby, umożliwiające trenowanie kognitywnej elastyczności. Stymulowanie rozwoju funkcji wykonawczych w warunkach domowych Wszystkie wyżej wymienione zabawy nadają się do wykorzystania w przestrzeni domowej. Aktywności te warto uzupełniać dodatkowymi działaniami, takimi jak: • ustalanie rutyny w celu praktykowania samoregulacji, • opowiadanie o tym, czego można się spodziewać, jak będzie wyglądał dzień itp., co pozwoli na ćwiczenie planowania i przewidywania, ale także uniknięcie frustracji wynikających z braku jasnych ustaleń, • ćwiczenie umiejętności klasyfikacji w naturalnych warunkach, np. pokazywanie określonych obiektów w czasie podroży, • nauka medytacji. Można zatem wnioskować, że wspieranie funkcji wykonawczych w wielu przypadkach odbywa się niejako przy okazji wspólnie spędzanego czasu. Jeśli robi się to świadomie, można stworzyć silną bazę, umożliwiającą stymulowanie dziecka w harmonijnym rozwoju poznawczym. Deficyty w obszarze funkcji wykonawczych Praca z dzieckiem przejawiającym deficyty w obszarze funkcji wykonawczych wymaga szczególnych sposobów oddziaływania. Jedna ze sprawdzonych metod to Program Stymulowania Rozwoju Funkcji Wykonawczych opierający się na metodzie integracji funkcji wykonawczych. Jest on przeznaczony nie tylko dla dzieci z wyzwaniami rozwojowymi – może wspierać rozwój każdego dziecka w zakresie kompetencji bazowych związanych z procesem uczenia się. Przede wszystkim wyposaża jednak w narzędzia do samodzielnej i celowej aktywności poprzez organizację myślenia problemowego. Założenia programowe oscylują wokół organizacji procesu myślowego, a przede wszystkim myślenia problemowego, które jest ściśle powiązane z funkcjami wykonawczymi. Efekt pracy z tą metodą to wyposażenie dziecka w tzw. rusztowanie, na którym będzie ono mogło budować swoje sukcesy, opierając się na poczuciu samodzielności w różnego rodzaju sytuacjach problemowych. Omawiany program wykorzystuje podłogę interaktywną – bazowe narzędzie umożliwiające pracę we własnym tempie, dostosowane do poziomu samodzielności dziecka. Jej główne założenia to uczenie się planowania i stawiania sobie celów, a także uczenie się na błędach. Podłoga ma także walor integrujący grupę, która przez wspólną zabawę rozwija umiejętności bazowe. Autorzy programu przewidują formę pracy grupowej w małych zespołach, a także zajęcia indywidualne. Te ostatnie nie dają jednak możliwości pełnego wykorzystania założeń metody integracji funkcji wykonawczych. W wykonaniu poszczególnych zadań pomocne są odpowiednie materiały, tj. kolorowe chusty, patyki, podpowiedzi graficzne, które mają wspierać proces stymulacji dziecka do monitorowania własnych działań oraz dostosowywania ich do zewnętrznych informacji zwrotnych. Nieoceniony walor tej metody to koncentracja na zasobach, nie zaś na deficytach. Przekazywanie gotowych strategii rozwiązywania problemów zastępowane jest stymulowaniem do poszukiwania własnych rozwiązań. Budowanie poczucia wpływu na sytuacje, dążenie do samodzielności, zwiększanie świadomości swoich odczuć i planów, rozwijanie ciekawości poznawczej – to kluczowe efekty pracy terapeutycznej w tym nurcie. Metoda integracji funkcji wykonawczych jest adresowana w szczególności do dzieci, u których występują: • dysharmonia rozwoju poznawczego, • nadpobudliwość psychoruchowa, • obniżona koncentracja uwagi, • zaburzenia rozwoju procesów emocjonalno-motywacyjnych, • niedojrzałość do podjęcia nauki szkolnej, • opóźnienia w obrębie rozwoju kompetencji komunikacyjnych, • specjalne potrzeby edukacyjne, • spektrum autyzmu, • niepełnosprawność intelektualna. Potrzeba wspierania funkcji wykonawczych nie wynika wyłącznie z wyżej wymienionych trudności – dotyczy także dzieci w normie intelektualnej, często nawet zdolnych, u których te deficyty występują samodzielnie. Nieodpowiedni poziom tych kompetencji może oznaczać dekoncentrację i częstsze porażki, a brak możliwości przeżywania sukcesu prowadzi często do frustracji i – co za tym idzie – rezygnacji z wysiłku. I choć dzieci, u których rozwój kompetencji wykonawczych jest nieharmonijny, często postrzegane są jako niewspółpracujące, leniwe i zniechęcone, wymagają one szczególnego zrozumienia ze strony rodziców i specjalistów. Akceptacja i wsparcie to pierwszy krok do współpracy w kierunku wzmacniania dalszego rozwoju. Bibliografia: • A.I. Brzezińska, A. Nowotnik, Funkcje wykonawcze a funkcjonowanie dziecka w środowisku przedszkolnym i szkolnym „Edukacja” 2012, nr 1 (117). • P. Dawson, R. Guare, Zdolne, ale rozkojarzone. Wspieranie rozwoju dziecka za pomocą treningu czynności wykonawczych, Kraków 2012. • B.E. Poćwiardowska, Wspomaganie rozwoju funkcji wykonawczych dzieci w wieku przedszkolnym jako wczesne działanie profilaktyczne, Bydgoszcz 2019.