STAN PRAWNY NA 14 MARCA 2022 Ustawa o pomocy obywatelom Ukrainy – omówienie przepisów Opracował: Michał Łyszczarz, prawnik, autor komentarza do Ustawy o systemie oświaty oraz licznych publikacji z zakresu prawa oświatowego, prawa pracy, finansów publicznych i funkcjonowania samorządu terytorialnego, uznany prelegent i szkoleniowiec, wykładowca toruńskiej i bydgoskiej Wyższej Szkoły Bankowej, główny specjalista w Wydziale Oświaty w Urzędzie Miasta w Dąbrowie Górniczej, przez lata tworzył trzon Wydziału Nadzoru Prawnego Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (Dz.U. z 2022 r. poz. 583), • Ustawa z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1672 ze zm.), • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1082), • Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1762). 12 marca Prezydent Andrzej Duda podpisał Ustawę o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa. Nowe rozwiązania weszły w życie z dniem ogłoszenia w Dzienniku Ustaw i obowiązują z mocą wsteczną od 24 lutego 2022 r. Celem przygotowania Ustawy jest stworzenie szczególnych regulacji prawnych zapewniających po-moc ze strony Rzeczypospolitej Polskiej obywatelom Ukrainy, którzy w wyniku działań wo-jennych zostali zmuszeni do opuszczenia swojego kraju pochodzenia i przybyli na terytorium państwa polskiego. Nadanie numeru PESEL Zgodnie z informacją dostępną na stronie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji obywatele Ukrainy, którzy na skutek rosyjskiej agresji opuścili swoją ojczyznę, mogą legalnie przebywać w Polsce przez 18 miesięcy. Dotyczy to osób, które przybyły do Polski bezpośred-nio z Ukrainy i zadeklarowały zamiar pozostania na terytorium naszego kraju. Ustawa zakłada nadanie im numeru PESEL, co pozwoli na realizację szeregu usług publicznych na ich rzecz, w tym korzystanie z systemu oświaty. Przewidziano specjalny tryb uzyskania numeru, które odbywa się na wniosek zawierający katalog podstawowych danych. Procedura została odformalizowana, nie wymaga bowiem wykazania podstawy prawnej dla jego posiadania. Numer zostanie nadany po ustaleniu tożsamości osoby wyłącznie na podstawie dostępnych dokumentów (paszport, dowód osobisty, Karta Polaka czy prawo jazdy). Mogą to być również dokumenty nieważne z powodu upływu czasu, na który zostały wydane. W przypadku dzieci wystarczające jest okazanie aktu urodzenia, a w przypadku, gdy osoba nie dysponuje żadnymi dokumentami – dopuszcza się nadanie numeru na podstawie stosownego oświadczenia wnioskodawcy. Wraz z nadaniem numeru PESEL obywatele Ukrainy mogą uzyskać profil zaufany. Świadczenia socjalne i zdrowotne Przewidziano pomoc udzielaną przez wojewodów i samorządy, która polegać ma m.in. na zakwaterowaniu i zapewnieniu całodziennego wyżywienia zbiorowego. Każdy podmiot, w szczególności osoba fizyczna prowadząca gospodarstwo domowe, który zapewnia zakwate-rowanie i wyżywienie obywatelom Ukrainy uciekającym przed wojną, może otrzymać świad-czenie na podstawie wniosku złożonego w gminie. Świadczenie to może być wypłacane mak-symalnie przez 60 dni, a jego wysokość zostanie określona w rozporządzeniu Rady Ministrów. Utworzony zostanie Fundusz Pomocy, którego środki przeznaczone będą w szczególności na finansowanie lub dofinansowanie zadań związanych z pomocą udzielaną obywatelom Ukrainy. Będą oni mieli również prawo do pracy na terytorium Polski, a także dostęp do świadczeń społecznych, np. dofinansowania dotyczącego obniżenia opłaty rodzica za pobyt dziecka w żłobku, klubie dziecięcym lub u dziennego opiekuna. Obywatele Ukrainy będą mogli także ubiegać się o jednorazowe świadczenie pieniężne na utrzymanie w wysokości 300 zł na osobę. Chodzi przede wszystkim o pokrycie wydatków na żywność, odzież, obuwie, środki higieny osobistej oraz opłaty mieszkaniowe. Ponadto każdy obywatel Ukrainy, legalnie przebywający w Polsce, będzie miał zagwarantowany dostęp do publicznego systemu ochrony zdrowia na tych samych zasadach, co obywatele polscy. Ustawa reguluje ponadto: • szczególne zasady powierzenia pracy obywatelom Ukrainy przebywającym legalnie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, • uprawnienia obywateli Ukrainy, których pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest uznawany za legalny, • szczególne zasady przedłużania okresów legalnego pobytu obywateli Ukrainy oraz wydanych im przez organy polskie dokumentów dotyczących uprawnień w zakresie wjazdu i pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, • niektóre uprawnienia obywateli polskich i obywateli Ukrainy będących studentami, nauczycielami akademickimi lub pracownikami naukowymi wjeżdżającymi z teryto-rium Ukrainy, • szczególne zasady organizacji i funkcjonowania uczelni w związku z zapewnianiem miejsc na studiach dla obywateli Ukrainy, • szczególne zasady podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej przez obywateli Ukrainy, przebywających legalnie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Żłobki W celu zapewnienia opieki nad dziećmi w wieku do lat trzech, Ustawa daje możliwość złago-dzenia warunków dotyczących funkcjonowania żłobków, klubów dziecięcych oraz dziennych opiekunów, którzy będą zapewniać opiekę wskazanym dzieciom. Regulacje pozwalają na umieszczenie w żłobku większej, niż wynikająca z obecnych przepisów, liczby dzieci przez umożliwienie sprawowania opieki przez opiekuna nad większą liczbą dzieci czy zmniejszenie powierzchni przypadającej na jedno dziecko. Możliwe jest również tworzenie nowych żłob-ków ze złagodzonymi, w stosunku do obecnych przepisów, standardami. W przypadku niepu-blicznego żłobka odstąpienie od standardów możliwe jest po uzyskaniu zgody wójta, burmi-strza lub prezydenta miasta. Zwiększenie subwencji Ustawa zawiera szczególne regulacje dotyczące zasad pobierania nauki. Ich wdrożenie wy-maga jednak od samorządów dodatkowych środków finansowych, dlatego też przepisy Usta-wy przewidują, że w roku 2022, w celu wsparcia jednostek samorządu terytorialnego w reali-zacji dodatkowych zadań oświatowych związanych z kształceniem i wychowaniem dzieci i uczniów będących cudzoziemcami, rezerwa części oświatowej subwencji ogólnej, o której mowa w art. 28 ust. 2 Ustawy z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego, będzie mogła ulec zwiększeniu o środki pochodzące z budżetu państwa. Inne lokalizacje prowadzenia zajęć Ustawa zakłada wprowadzenie rozwiązań ułatwiających zapewnienie kształcenia i wychowa-nia dzieciom lub uczniom będącym obywatelami Ukrainy. Jednym z nich jest tworzenie tzw. innych lokalizacji prowadzenia zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych, podporządkowanych organizacyjnie szkołom lub przedszkolom. Zgodnie z treścią art. 39 ust. 7a Ustawy Prawo oświatowe w przypadku szkół i przedszkoli prowadzonych przez jed-nostki samorządu terytorialnego tworzenie i likwidacja innych lokalizacji prowadzenia zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych stanowią przekształcenie placówki. Do procedury utworzenia innych lokalizacji prowadzenia zajęć stosuje się przepisy art. 89 Ustawy Prawo oświatowe, które wprost dotyczą likwidacji jednostek organizacyjnych syste-mu oświaty. Procedura ta jest długotrwała. Chcąc utworzyć, poprzez przekształcenie, drugą lokalizację prowadzenia zajęć, należy podjąć czynności według następującego schematu: 1. Należy podjąć uchwałę intencyjną w sprawie zamiaru przekształcenia jednostki na co najmniej sześć miesięcy przed terminem przekształcenia, czyli jeszcze w styczniu/lutym danego roku, ponieważ utworzenie drugiej lokalizacji prowadzenia zajęć nastąpi 1 września. 2. Należy powiadomić rodziców dzieci o zamiarze przekształcenia jednostki, również co najmniej na sześć miesięcy przed terminem przekształcenia. Do zawiadomień stosuje się Kodeks postępowania administracyjnego i wynikające z niego zasady doręczania pism, co powoduje, że zawiadomienia powinny zostać wysłane na początku lutego. 3. Należy powiadomić o zamiarze przekształcenia organ nadzoru pedagogicznego, rów-nież na co najmniej sześć miesięcy przed terminem przekształcenia. 4. Należy uzyskać pozytywną opinię organu nadzoru pedagogicznego. 5. Dopiero po powiadomieniach i po uzyskaniu opinii pozytywnej kuratora można podjąć kolejną, tym razem już kategoryczną uchwałę w sprawie przekształcenia jednostki poprzez utworzenie drugiej lokalizacji prowadzenia zajęć. Terminy poszczególnych czynności podejmowanych w ramach tej procedury wykluczają możliwość szybkiego utworzenia dodatkowego miejsca prowadzenia zajęć, podporządkowa-nego organizacyjnie konkretnej szkole czy przedszkolu. Z uwagi na okres (marzec) jest to procedura w obecnej sytuacji kompletnie nieprzydatna i niemożliwa do zastosowania. Rozwiązanie stanowi art. 51 Ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa. W celu zapewnienia kształcenia i wychowania dzieciom lub uczniom będącym obywatelami Ukrainy, których pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest uznawany za legalny, mogą być tworzone inne lokalizacje prowadzenia zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych podporządkowane organizacyjnie szkołom lub przedszkolom. Stosownie do ust. 2 tej regulacji do tworzenia i likwidacji innych lokalizacji prowadzenia zajęć nie stosuje się przepisów art. 39 ust. 5a oraz art. 89 Ustawy Prawo oświatowe. Takie uproszczenie procedury jest dopuszczalne jednak wyłącznie wtedy, gdy utworzenie dodatkowej lokalizacji prowadzenia zajęć ma na celu zapewnienie kształcenia, wychowania i opieki nad dziećmi i uczniami będącymi obywatelami Ukrainy. W przypadku innej lokalizacji prowadzenia zajęć podporządkowanej organizacyjnie szkole podstawowej, oprócz klas szkoły podstawowej mogą funkcjonować oddziały przedszkolne. Według ust. 4 powyższego przepisu utworzenie innej lokalizacji prowadzenia zajęć podpo-rządkowanej szkole lub przedszkolu prowadzonym przez jednostkę samorządu terytorialnego następuje w drodze uchwały organu stanowiącego tej jednostki samorządu terytorialnego, po uzyskaniu pozytywnej opinii kuratora oświaty. Opinia wydawana jest w terminie siedmiu dni od dnia otrzymania wniosku o jej wydanie. Uchwała nie podlega ogłoszeniu w wojewódzkim dzienniku urzędowym. Podjęcie tej uchwały możliwe jest w dowolnym momencie roku szkolnego. Procedura została więc w tym przypadku maksymalnie uproszczona. Zgodnie z art. 51 ust. 5 Ustawy uchwała w sprawie utworzenia innej lokalizacji prowadzenia zajęć powinna zawierać: • okres funkcjonowania innej lokalizacji prowadzenia zajęć, • nazwę i adres siedziby placówki, której będzie podporządkowana organizacyjnie inna lokalizacja prowadzenia zajęć, • adres innej lokalizacji prowadzenia zajęć, • w przypadku innej lokalizacji prowadzenia zajęć podporządkowanej organizacyjnie szkole podstawowej – informację o funkcjonowaniu oddziałów przedszkolnych. Należy zauważyć, że Ustawa zawiera regulacje dotyczące tworzenia dodatkowych lokalizacji prowadzenia zajęć przez podmioty niesamorządowe prowadzące publiczne lub niepubliczne przedszkola lub szkoły. Zgodnie z art. 51 ust. 6–9 Ustawy osoba prawna inna niż jednostka samorządu terytorialnego lub osoba fizyczna prowadząca publiczne lub niepubliczne przed-szkole lub publiczną lub niepubliczną szkołę mogą utworzyć inną lokalizację prowadzenia zajęć podporządkowaną organizacyjnie odpowiednio temu przedszkolu lub tej szkole po za-warciu porozumienia z jednostką samorządu terytorialnego będącą odpowiednio dla tego przedszkola lub dla tej szkoły organem rejestrującym. Porozumienie to zawiera podobne ele-menty jak uchwała w sprawie tworzenia innych lokalizacji prowadzenia zajęć, czyli: • okres funkcjonowania innej lokalizacji prowadzenia zajęć, • nazwę i adres siedziby placówki, której będzie podporządkowana organizacyjnie inna lokalizacja prowadzenia zajęć, • adres innej lokalizacji prowadzenia zajęć, • w przypadku innej lokalizacji prowadzenia zajęć podporządkowanej organizacyjnie szkole podstawowej – informację o funkcjonowaniu oddziałów przedszkolnych. Złożenie wniosku o zmianę zezwolenia na założenie przedszkola publicznego lub szkoły pu-blicznej, albo też zgłoszenie zmiany wpisu do ewidencji prowadzonej przez jednostkę samo-rządu terytorialnego zobowiązaną do prowadzenia przedszkoli publicznych lub odpowiednie-go typu publicznych szkół, w zakresie utworzenia innej lokalizacji prowadzenia zajęć, może nastąpić w każdym czasie. Ustawa wymaga, aby opinie komendanta powiatowego (miejskiego) Państwowej Straży Po-żarnej i państwowego powiatowego inspektora sanitarnego, dotyczące nowej lokalizacji pro-wadzenia zajęć, były wydawane w ciągu maksymalnie siedmiu dni od dnia otrzymania wnio-sku, co ma przyspieszyć tworzenie lokalizacji zajęć dla uczniów z Ukrainy przez podmioty niesamorządowe. Podkreślić należy, że zarówno samorządowe, jak i niesamorządowe szkoły i przedszkola mają obowiązek niezwłocznej aktualizacji swoich statutów i wskazania w nich dodatkowych lokalizacji prowadzenia zajęć. Bezpłatny transport Według art. 52 Ustawy jednostka samorządu terytorialnego, na terenie której zapewnia się kształcenie, wychowanie i opiekę nad dziećmi i uczniami będącymi obywatelami Ukrainy, których pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest uznawany za legalny, może zorga-nizować tym dzieciom i uczniom bezpłatny transport do miejsca, w którym zapewnia się im kształcenie, wychowanie i opiekę. W przypadku zorganizowania takiego transportu jednostka samorządu terytorialnego jest zobowiązana zapewnić im opiekę w czasie przewozu. Jest to przepis szczególny wobec regulacji Ustawy Prawo oświatowe, ale nie jest kategoryczny. Nie mówi się w nim o obowiązku. Transport może być organizowany niezależnie od tego, jaka jest odległość między miejscem zamieszkania ucznia a przedszkolem czy szkołą, do której uczęszcza. Godziny ponadwymiarowe W myśl art. 56 Ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa w roku szkolnym 2021/2022 w przedszkolu, w którym utworzono dodatkowy oddział w celu zapewnienia kształcenia, wychowania i opieki dzieciom będącym obywatelami Ukrainy, których pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest uznawany za legalny, nauczycielowi mogą być przydzielone, za jego zgodą, godziny ponadwymiarowe w wymiarze wyższym niż określony w art. 35 ust. 1 Karty nauczyciela. Przepis ten mówi, że przydzielenie nauczycielowi godzin w wymiarze większym niż 1/4 etatu jest możliwe za jego zgodą, jednakże nawet w przypadku wyrażenia takie zgody musi to być wymiar nieprzekra-czający 1/2 tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć. Specustawa umożliwia zwiększenie tego limitu i nie wprowadza górnej granicy liczby przydzielonych godzin po-nadwymiarowych. Godziny ponadwymiarowe powyżej limitu określonego Kartą nauczyciela mogą więc dotyczyć wszystkich nauczycieli w placówce, w której utworzono dodatkowy oddział dla dzieci z Ukrainy. Prawo to nie obejmuje wyłącznie nauczycieli uczących w tym oddziale, ale wszystkich pracowników pedagogicznych danej placówki.