STAN PRAWNY NA 1 MARCA 2022 Podnoszenie kwalifikacji zawodowych. Uprawnienia nauczycieli Opracował: Marcin Majchrzak, prawnik, członek Okręgowej Izby Radców Prawnych w Warszawie, świadczy pomoc prawną w ramach własnej kancelarii, autor licznych opracowań i artykułów z zakresu tematyki kadrowo--płacowej, prawa związkowego oraz prawa oświatowego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1320 ze zm.), • Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1762), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 19 grudnia 2000 r. w sprawie szczegółowych zasad udzielania nauczycielom urlopów dla dalszego kształcenia się, dla celów naukowych, artystycznych, oświatowych i z innych ważnych przyczyn oraz ulg i świadczeń związanych z tym kształceniem, a także organów uprawnionych do ich udzielania (Dz.U. z 2001 r. Nr 1 poz. 5), • Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 stycznia 2013 r. w sprawie należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej (Dz.U. z 2013 r. poz. 167), • Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 25 marca 2002 r. w sprawie warunków ustalania oraz sposobu dokonywania zwrotu kosztów używania do celów służbowych samochodów osobowych, motocykli i motorowerów niebędących własnością pracodawcy (Dz.U. z 2002 r. Nr 27 poz. 271 ze zm.). Podobnie jak w wielu innych obszarach nauczyciele chcący podnieść swoje kwalifikacje zawodowe mają inne uprawnienia i obowiązki niż pozostałe grupy zawodowe. Przysługuje im m.in. prawo do płatnego urlopu na dalsze dokształcanie się. Kiedy nauczyciel może skorzystać ze swoich uprawnień? Do kogo konkretnie odnoszą się przepisy i jakich sytuacji dotyczą? Regulacje prawne dotyczące uprawnień dla nauczycieli podnoszących kwalifikacje zawodowe, o których będzie mowa w dalszej części artykułu, zostały zawarte w art. 68 Karty nauczyciela oraz w Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 19 grudnia 2000 r. w sprawie szczegółowych zasad udzielania nauczycielom urlopów dla dalszego kształcenia się, dla celów naukowych, artystycznych, oświatowych i z innych ważnych przyczyn oraz ulg i świadczeń związanych z tym kształceniem, a także organów uprawnionych do ich udzielania (dalej: Rozporządzenie). Kogo dotyczą przepisy? Na wstępie należy zwrócić uwagę na istotną kwestię – zgodnie z § 13 Rozporządzenia uprawnienia nauczycieli: 1) skierowanych na studia doktoranckie lub przygotowujących rozprawę doktorską poza studiami, 2) skierowanych na studia podyplomowe, 3) podnoszących swoje kwalifikacje w formach pozaszkolnych albo 4) skierowanych na kształcenie za granicą regulują odrębne przepisy. Chodzi o regulacje zawarte w art. 1031–1036 Kodeksu pracy, które dotyczą podnoszenia kwalifikacji zawodowych przez pracowników. Tym samym uprawnienia związane z podnoszeniem kwalifikacji zawodowych omówione w niniejszym artykule znajdą zastosowanie wyłącznie wobec nauczycieli, którzy podnoszą swoje kwalifikacje w formach innych niż wymienione wyżej. Kolejne ograniczenie wynika z § 1 Rozporządzenia, zgodnie z którym omawiane regulacje znajdą zastosowanie wyłącznie w przypadku nauczycieli, wychowawców oraz innych pracowników pedagogicznych, którzy są zatrudnieni w pełnym wymiarze zajęć w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach oraz innych jednostkach organizacyjnych oświaty wymienionych w art. 1 ust. 1 Karty nauczyciela. Takimi jednostkami są: 1) szkoły i przedszkola, 2) placówki oświatowe oraz placówki doskonalenia nauczycieli działające na podstawie Ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe, 3) zakłady poprawcze i schroniska dla nieletnich działające na podstawie Ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, 4) publiczne kolegia pracowników służb społecznych. W związku z tym z przedstawionych w dalszej części uprawnień związanych z podnoszeniem kwalifikacji zawodowych nie będą mogli skorzystać zwłaszcza: 1) nauczyciele zatrudnieni w niepublicznych szkołach i przedszkolach oraz innych niepublicznych jednostkach oświaty, 2) nauczyciele zatrudnieni co prawda w publicznych jednostkach oświaty wskazanych w § 1 Rozporządzenia, ale pozostający w zatrudnieniu wyłącznie w niepełnym wymiarze zajęć. Jeżeli nauczyciel pracuje w kilku jednostkach oświaty, z uprawnień związanych z podnoszeniem kwalifikacji będzie mógł skorzystać wyłącznie tam, gdzie jest zatrudniony w pełnym wymiarze godzin. Co istotne, większość z przewidzianych w Rozporządzeniu uprawnień związanych z dokształcaniem się będzie przysługiwała wyłącznie tym nauczycielom, którzy odbywają studia wyższe oraz kształcą się w zakładach kształcenia nauczycieli na podstawie skierowania udzielonego przez dyrektora poradni. Jeżeli zatem w tekście wprost nie zaznaczono, że dane uprawnienie przysługuje również bez skierowania od dyrektora, należy przyjąć, że nauczyciele, którzy kształcą się bez stosownego skierowania, nie będą mieli do niego prawa. Skierowanie powinno zostać wystawione na wzorze stanowiącym załącznik do Rozporządzenia. Ważne! Dyrektor powinien udzielić nauczycielowi skierowania na dalsze dokształcanie pod warunkiem, że podnoszenie przez nauczyciela kwalifikacji zawodowych będzie zgodne z potrzebami placówki. Ocenia to dyrektor jednostki oświaty jako osoba wykonująca funkcję kierownika zakładu pracy dla zatrudnionych w niej nauczycieli. Nauczyciel, który chce uzyskać stosowne skierowanie, powinien zawnioskować o nie do dyrektora, uzasadniając, dlaczego jego zdaniem podnoszenie kwalifikacji zawodowych w ramach wskazanej formy kształcenia będzie zgodne z potrzebami jednostki oświaty. Mimo że, jak wskazano, decyzja w tym zakresie należy do dyrektora, to ewentualna odmowa powinna zostać uzasadniona, ze wskazaniem przesłanek, które zadecydowały o odmowie, a także z wymienieniem aktualnych potrzeb jednostki oświatowej w zakresie podnoszenia kwalifikacji. Należy bowiem pamiętać, że: 1) obowiązkiem dyrektora jest zapewnianie pomocy nauczycielom w ich doskonaleniu zawodowym, a z innej strony – doskonalenie się zgodnie z potrzebami placówki należy do obowiązków nauczycieli (art. 7 ust. 2 pkt 4 i art. 6 pkt 3a KN), 2) bezpodstawne odmawianie wydania skierowania na dalsze dokształcanie się może zostać uznane za naruszenie zasady równego traktowania w zatrudnieniu (zwłaszcza jeżeli nauczyciele na podobnych stanowiskach otrzymali skierowania) – art. 183b § 1 pkt 3 k.p. Udzielenie dni wolnych na załatwienie formalności Pierwszym uprawnieniem, które przysługuje nauczycielowi skierowanemu na dalsze dokształcanie, jest możliwość skorzystania z płatnego zwolnienia od pracy na czas niezbędny do załatwienia formalności związanych z przyjęciem na studia i na przystąpienie do egzaminów wstępnych. Z tego uprawnienia może skorzystać nauczyciel ubiegający się o przyjęcie na studia w szkole wyższej lub wyższej szkole zawodowej, a łączny wymiar zwolnienia może wynieść nie więcej niż sześć dni roboczych. Warto dodać, że przez „dni robocze” danego nauczyciela należy rozumieć dni, w które prowadzone są w danej jednostce oświaty zajęcia dydaktyczne. Co do zasady, zgodnie z art. 42c ust. 1 KN, nauczyciela obowiązuje pięciodniowy tydzień pracy. Ważne! Dni wolnych należy udzielać w czasie, w którym nauczyciel wykonuje swoje obowiązki zawodowe – zgodnie z rozkładem zajęć dydaktycznych. Może więc okazać się, że dniem roboczym dla danego nauczyciela będzie również sobota, jeżeli organizacja pracy jednostki tak przewiduje (wówczas istnieje możliwość skorzystania z płatnego zwolnienia od pracy, o którym mowa wyżej). Podobnie będzie w sytuacji, w której – zgodnie z art. 42c ust. 1 KN – dla nauczyciela: 1) dokształcającego się, 2) odbywającego szkolenie branżowe, 3) wykonującego inne ważne społecznie zadania, 4) w przypadku, gdy wymaga tego organizacja pracy w placówce, zostanie ustalony czterodniowy dzień pracy. Wówczas przewidziany w § 2 Rozporządzenia dzień wolny powinien być udzielany wyłącznie w dni pracy danego nauczyciela. Zwolnienie powinno być udzielane nauczycielowi na jego wniosek. Udzielenie urlopu szkoleniowego Kolejnym uprawnieniem, z którego może skorzystać nauczyciel posiadający skierowanie do dalszego dokształcania się, jest płatny urlop szkoleniowy (§ 3 Rozporządzenia). Przysługuje on nauczycielowi odbywającemu studia zaoczne lub wieczorowe w szkole wyższej – w każdym roku studiów. Urlop może zostać przeznaczony na udział w obowiązkowych zajęciach dydaktycznych oraz na przygotowanie się i przystąpienie do egzaminów, w wymiarze: 1) na studiach zaocznych – 28 dni roboczych, 2) na studiach wieczorowych – 21 dni roboczych. Należy pamiętać, że jeśli ostatni rok studiów w szkole obejmuje tylko jeden semestr, wymiar ww. urlopu ulega skróceniu o połowę. Ważne! W ostatnim roku studiów nauczycielowi przysługuje dodatkowo 21 dni roboczych płatnego urlopu na przygotowanie pracy magisterskiej (dyplomowej) oraz przystąpienie do egzaminu magisterskiego (dyplomowego). Nauczyciele, którzy przystępują do egzaminów na studiach w trybie eksternistycznym, zamiast z urlopu szkoleniowego mogą skorzystać z płatnego zwolnienia od pracy na czas niezbędny do przystąpienia do egzaminów (przy czym przepisy nie określają maksymalnego wymiaru takiego zwolnienia). Nauczyciele zaliczający studia w tym trybie mają dodatkowo prawo do 10 dni roboczych płatnego urlopu szkoleniowego na przygotowanie pracy magisterskiej (dyplomowej) – § 4 Rozporządzenia. Urlop szkoleniowy a konieczność powtarzania roku Szczególne przepisy dotyczą nauczycieli, którzy nie zaliczyli roku studiów. Tracą oni prawo do płatnego urlopu szkoleniowego oraz innych ulg i świadczeń przewidzianych w Rozporządzeniu przez okres powtarzania roku. Wyjątkowo, jeżeli konieczność powtarzania roku była spowodowana chorobą nauczyciela lub innymi wypadkami losowymi, dyrektor może (ale nie musi) przyznać nauczycielowi płatny urlop szkoleniowy oraz inne ulgi i świadczenia przewidziane w omawianym Rozporządzeniu. W przypadku nauczycieli, wobec których dyrektor nie postanowił o przyznaniu płatnego urlopu szkoleniowego mimo powtarzania roku, istnieje jednak możliwość skorzystania z bezpłatnych zwolnień od pracy na czas obowiązkowych zajęć dydaktycznych i egzaminów. Urlop szkoleniowy a choroba nauczyciela Jeżeli nauczyciel korzystający z urlopu szkoleniowego zachoruje, może postanowić o: 1) przedłużeniu okresu urlopu szkoleniowego o okres niezdolności do pracy, 2) udzieleniu części urlopu szkoleniowego niewykorzystanego z powodu niezdolności do pracy w terminie późniejszym. O sposobie postępowania w powyższym wypadku powinien zadecydować nauczyciel, a swoją decyzję wyrazić w stosownym wniosku skierowanym do dyrektora (§ 6 Rozporządzenia). Dostosowanie rozkładu czasu pracy W przypadku nauczycieli, którzy odbywają naukę w systemie wieczorowym w szkole wyższej, istnieje możliwość, aby dyrektor ustalił ich rozkład czasu pracy w taki sposób, by uczestnictwo w zajęciach w szkole wyższej nie powodowało konieczności zwalniania nauczyciela z realizacji obowiązkowego wymiaru godzin pracy. Dostosowanie powinno odbyć się na wniosek nauczyciela, udokumentowany dodatkowo zaświadczeniem potwierdzającym rozkład zajęć na studiach. Zwrot kosztów dojazdu Nauczyciele, którzy odbywają studia wyższe w innej miejscowości niż ich miejsce zamieszkania lub miejsce pracy, mogą ubiegać się o zwrot kosztów przejazdu na obowiązkowe zajęcia i egzaminy. Dodatkowo mogą oni ubiegać się o wypłatę ryczałtu na pokrycie kosztów zakwaterowania i wyżywienia w czasie obowiązkowych zajęć dydaktycznych na zasadach określonych w przepisach dotyczących należności przysługujących pracownikom z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju. Aktualnie obowiązujące przepisy w tym zakresie zostały zawarte w Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 stycznia 2013 r. w sprawie należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej. Zwrot kosztów podróży będzie następował co do zasady na podstawie przedstawionych przez nauczyciela biletów, rachunków lub faktur, a podróż powinna odbywać się środkami komunikacji zbiorowej. Pracodawca na wniosek pracownika może (ale nie musi) wyrazić zgodę na przejazd w podróży samochodem osobowym, motocyklem lub motorowerem niebędącym własnością pracodawcy (lecz należącym np. do nauczyciela). Wówczas zwrot będzie następował w wysokości stanowiącej iloczyn przejechanych kilometrów oraz stawki za jeden kilometr przebiegu ustalonej przez pracodawcę, która nie może być wyższa niż określona w Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 25 marca 2002 r. w sprawie warunków ustalania oraz sposobu dokonywania zwrotu kosztów używania do celów służbowych samochodów osobowych, motocykli i motorowerów niebędących własnością pracodawcy. W związku z rozliczaniem zwrotu kosztów przejazdu oraz ryczałtu na pokrycie zakwaterowania i wyżywienie dyrektor może zobowiązać nauczyciela do przedstawienia zaświadczenia o uczestnictwie w obowiązkowych zajęciach dydaktycznych w szkole wyższej. Dyrektor jako podmiot uprawniony do udzielania świadczeń Wskazane wyżej zwolnienia i urlopy są udzielane przez dyrektora na podstawie dokumentacji przebiegu studiów (§ 9 Rozporządzenia). Podobnie świadczenia związane ze zwrotem kosztów przejazdu na zajęcia oraz pokryciem kosztów zakwaterowania i wyżywienia powinny zostać wypłacone nauczycielowi przez dyrektora. Poza wskazanymi wyżej uprawnieniami w ramach posiadanych na ten cel środków finansowych dyrektor może pokryć w całości lub w części opłaty pobierane przez szkołę wyższą oraz udzielić dodatkowego urlopu szkoleniowego. Prawo do wynagrodzenia za czas płatnego urlopu szkoleniowego i zwolnień od pracy Zgodnie z § 14 Rozporządzenia za czas urlopu szkoleniowego oraz płatnego zwolnienia od pracy nauczyciel zachowuje prawo do wynagrodzenia. Godziny ponadwymiarowe, przydzielone nauczycielowi w planie organizacyjnym placówki i przypadające do realizacji w okresie urlopu szkoleniowego, traktuje się wówczas jako godziny faktycznie przepracowane. Uprawnienia dla nauczycieli dokształcających się bez skierowania od dyrektora W przypadku nauczycieli podejmujących naukę w szkole wyższej lub zakładzie kształcenia nauczycieli bez skierowania od dyrektora istnieje możliwość udzielenia im płatnego urlopu szkoleniowego oraz ulg i świadczeń wskazanych powyżej – fakultatywnie, na podstawie decyzji dyrektora, w ramach posiadanych na ten cel środków finansowych. Rozporządzenie w § 11 przewiduje również możliwość udzielenia nauczycielowi płatnych urlopów dla celów naukowych, artystycznych lub oświatowych. Wymiar takiego urlopu może wynieść do jednego miesiąca i może zostać przeznaczony na opracowanie środków dydaktycznych, problemów z zakresu teorii lub praktyki pedagogicznej albo innych problemów z zakresu oświaty i wychowania, które mogą mieć znaczenie w unowocześnianiu i doskonaleniu procesu dydaktyczno-wychowawczego oraz systemu oświaty i wychowania, jeżeli z tego tytułu nauczyciel nie otrzymuje wynagrodzenia. W § 12 Rozporządzenia przewidziana została możliwość udzielenia nauczycielowi bezpłatnego urlopu dla celów naukowych, oświatowych, artystycznych albo z innych ważnych przyczyn. Urlop taki może zostać udzielony przez dyrektora na umotywowany wniosek nauczyciela na czas określony, pod warunkiem że nie spowoduje to zakłócenia toku pracy poradni.