STAN PRAWNY NA 3 MARCA 2022 Aspekty prawne przyjmowania dzieci z Ukrainy do polskich szkół Opracował: Michał Łyszczarz, prawnik, autor komentarza do Ustawy o systemie oświaty oraz licznych publikacji z zakresu prawa oświatowego, prawa pracy, finansów publicznych i funkcjonowania samorządu terytorialnego, uznany prelegent i szkoleniowiec, wykładowca toruńskiej i bydgoskiej Wyższej Szkoły Bankowej, główny specjalista w Wydziale Oświaty w Urzędzie Miasta w Dąbrowie Górniczej, przez lata tworzył trzon Wydziału Nadzoru Prawnego Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1082), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 sierpnia 2017 r. w sprawie kształcenia osób niebędących obywatelami polskimi oraz osób będących obywatelami polskimi, które pobierały naukę w szkołach funkcjonujących w systemach oświaty innych państw (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1283), • Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 25 lutego 2022 r. w sprawie czasowego ograniczenia funkcjonowania jednostek systemu oświaty w związku z sytuacją na granicy państwowej Rzeczypospolitej Polskiej z Ukrainą (Dz.U. z 2022 r. poz. 477). 25 lutego 2022 r. na stronie Ministerstwa Edukacji i Nauki opublikowana została informacja dotycząca „Zasad przyjmowania cudzoziemców do polskich szkół w kontekście obecnej sytuacji na Ukrainie”. Zgodnie z jej treścią uczniowie z Ukrainy w wieku obowiązku szkolnego i obowiązku nauki (7–18 lat) są przyjmowani do polskich szkół publicznych oraz obejmowani opieką, a także nauczaniem na warunkach dotyczących obywateli polskich. Przyjęcie do szkoły jest możliwe w ciągu całego roku szkolnego, a ustalenie klasy, w której kontynuowana jest nauka, odbywa się na podstawie sumy ukończonych lat nauki szkolnej za granicą. Resort podkreślił również, że przyjmowanie uczniów przybywających z zagranicy jest uregulowane na poziomie ustawowym. W procesie tym nie ma znaczenia prawna podstawa pobytu ucznia na terenie Polski. Ministerstwo przypomniało też, że decyzję o przyznaniu danej formy wsparcia podejmuje dyrektor szkoły w porozumieniu z organem prowadzącym szkołę. Cudzoziemcy, którzy nie posługują się językiem polskim w stopniu umożliwiającym korzystanie z nauki w szkole, mogą: • uczestniczyć w dodatkowych zajęciach z języka polskiego, • realizować naukę w formie oddziału przygotowawczego, w którym proces nauczania jest dostosowany do potrzeb i możliwości edukacyjnych uczniów, • korzystać z pomocy osoby władającej językiem kraju pochodzenia zatrudnionej w charakterze pomocy nauczyciela, • korzystać z dodatkowych zajęć wyrównawczych w zakresie przedmiotów nauczania organizowanych przez organ prowadzący szkołę. Ważne! Opublikowane przez MEiN zasady nie zostały przyjęte w związku z sytuacją na Ukrainie, ale obowiązują w odniesieniu do wszystkich obcokrajowców. Niemniej obecnie będą wykorzystywane przede wszystkim w odniesieniu do osób przybywających z Ukrainy. Najważniejsze prawa cudzoziemców Podstawową regulacją określającą status cudzoziemców w polskim systemie oświaty jest art. 165 ust. 1 Prawa oświatowego. Przepis ten zrównuje prawa cudzoziemców do korzystania z systemu oświaty z prawami posiadanymi przez obywateli polskich, choć oczywiście mamy tu również do czynienia z regulacjami szczególnymi. Przede wszystkim należy tu przytoczyć art. 165 ust. 3 Prawa oświatowego, według którego na warunkach dotyczących obywateli polskich z nauki w publicznych szkołach dla dorosłych, publicznych branżowych szkołach II stopnia, publicznych szkołach policealnych, publicznych szkołach artystycznych, publicznych placówkach i publicznych kolegiach pracowników służb społecznych oraz z kształcenia ustawicznego w formie kwalifikacyjnych kursów zawodowych korzystają: • obywatele państw członkowskich Unii Europejskiej, państwa członkowskiego Europejskiego Stowarzyszenia o Wolnym Handlu (EFTA) – strony umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej, a także członkowie ich rodzin posiadający prawo pobytu lub prawo stałego pobytu, • osoby pochodzenia polskiego w rozumieniu przepisów o repatriacji, • osoby, którym udzielono zezwolenia na pobyt stały na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, • osoby posiadające ważną Kartę Polaka, • osoby, dla których uprawnienie takie wynika z umów międzynarodowych, • osoby, którym nadano status uchodźcy, oraz członkowie ich rodzin, • osoby posiadające zgodę na pobyt tolerowany, • osoby, którym udzielono zgody na pobyt ze względów humanitarnych, oraz członkowie ich rodzin, • osoby, którym udzielono ochrony uzupełniającej, oraz członkowie ich rodzin, • osoby korzystające z ochrony czasowej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, • osoby, którym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej udzielono zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Unii Europejskiej, • osoby, którym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej udzielono zezwolenia na pobyt czasowy, • osoby, które ubiegają się o udzielenie ochrony międzynarodowej, oraz członkowie ich rodzin, • osoby, które posiadają kartę pobytu z adnotacją „dostęp do rynku pracy”, wizę Schengen lub wizę krajową wydaną w celu wykonywania pracy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Przepis ten wymienia przynajmniej kilka przypadków, które mają zastosowanie do osób przybywających z Ukrainy. Przede wszystkim prawo do korzystania z systemu oświaty przysługuje osobom posiadającym status uchodźcy oraz ich rodzinom. Co jednak istotne, szkół podstawowych, liceów czy techników te dodatkowe wymogi nie dotyczą, co zresztą zauważył MEiN w swoim komunikacie, podkreślając, że dzieci i młodzież z Ukrainy w wieku obowiązku szkolnego i obowiązku nauki (7–18 lat) są przyjmowane do publicznych szkół oraz obejmowane opieką i nauczaniem na warunkach dotyczących obywateli polskich. Istotne uprawnienie wynika także z art. 165 ust. 7 Prawa oświatowego, na podstawie którego osoby niebędące obywatelami polskimi, podlegające obowiązkowi szkolnemu lub obowiązkowi nauki, które nie znają języka polskiego albo znają go na poziomie niewystarczającym do korzystania z nauki, mają prawo do dodatkowej, bezpłatnej nauki języka polskiego. Dodatkową naukę języka polskiego dla tych osób organizuje organ prowadzący szkołę. Co ważne, osoby te mają prawo do pomocy udzielanej przez osobę władającą językiem kraju pochodzenia, zatrudnioną w charakterze pomocy nauczyciela przez dyrektora szkoły, jednak wsparcia tego udziela się nie dłużej niż przez okres 12 miesięcy. Ważne! Samorządy poszukują obecnie osób władających językiem ukraińskim. Zatrudnienie w szkołach nie daje im statusu nauczyciela, lecz pracownika samorządowego, czyli są traktowane jako pracownicy niepedagogiczni szkoły. Dodatkowo osobom przybywającym z zagranicy przysługuje prawo do dodatkowych zajęć wyrównawczych w zakresie przedmiotów nauczania organizowanych przez organ prowadzący szkołę, nie dłużej jednak niż przez okres 12 miesięcy. Dla osób, które wymagają dostosowania procesu kształcenia do ich potrzeb i możliwości edukacyjnych, a także dostosowania formy organizacyjnej wspomagającej efektywność ich kształcenia, organ prowadzący szkołę może zorganizować oddział przygotowawczy w szkole, w której te osoby realizują naukę zgodnie z podstawą programową kształcenia ogólnego. W praktyce zatem sformułowanie „korzystają na warunkach dotyczących obywateli polskich” oznacza zrównanie praw cudzoziemców z prawami obywateli polskich w zakresie korzystania z prawa do nauki w polskich szkołach. Osoby niebędące obywatelami polskimi, korzystając z prawa do nauki, mają swobodę wyboru, czy obowiązek szkolny realizować będą w szkole publicznej, czy też niepublicznej. Rozpoczęcie przez uchodźców nauki w szkole na terytorium Rzeczypospolitej może być konieczne teraz, a więc nie z początkiem pierwszego etapu edukacyjnego, lecz może powstać konieczność zakwalifikowania ucznia do kształcenia na późniejszym etapie edukacyjnym. W takim przypadku niezbędne jest ustalenie poziomu edukacji, od jakiego rozpocznie w Polsce naukę uczeń z Ukrainy, przy czym zastosowanie tutaj znajdą obecnie przepisy Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie kształcenia osób niebędących obywatelami polskimi oraz osób będących obywatelami polskimi, które pobierały naukę w szkołach funkcjonujących w systemach oświaty innych państw. Nauka w polskiej szkole W przypadku rozpoczęcia nauki od początku okresu edukacji w danej szkole zastosowanie ma § 4 Rozporządzenia w sprawie kształcenia osób niebędących obywatelami polskimi oraz osób będących obywatelami polskimi, zgodnie z którym uczeń przybywający z zagranicy jest przyjmowany do: • klasy I publicznej szkoły podstawowej, której ustalono obwód, właściwej ze względu na miejsce zamieszkania ucznia – z urzędu; istotne jest tu miejsce faktycznego zamieszkania ucznia, a potwierdzenie tej okoliczności następuje w drodze oświadczenia, • klasy I publicznej szkoły podstawowej innej niż właściwa ze względu na miejsce zamieszkania ucznia – jeżeli szkoła dysponuje wolnymi miejscami, • klasy I oddziału międzynarodowego w publicznej szkole podstawowej ogólnodostępnej – na podstawie pozytywnego wyniku sprawdzianu predyspozycji językowych, o którym mowa w art. 138 ust. 1 Ustawy Prawo oświatowe, jeżeli szkoła dysponuje wolnymi miejscami. W sytuacji, gdy nauka jest kontynuowana, a nie rozpoczynana od danego etapu edukacyjnego, zastosowanie ma natomiast § 4 ust. 2 Rozporządzenia w sprawie kształcenia osób niebędących obywatelami polskimi oraz osób będących obywatelami polskimi, według którego uczeń przybywający z zagranicy jest kwalifikowany do odpowiedniej klasy oraz przyjmowany m.in. do: • klas II–VIII publicznej szkoły podstawowej, której ustalono obwód, właściwej ze względu na miejsce zamieszkania ucznia – z urzędu, zgodnie z art. 133 ust. 1 i art. 151 ust. 1 Ustawy, oraz na podstawie dokumentów, • klas II–VIII publicznej szkoły podstawowej innej niż właściwa ze względu na miejsce zamieszkania ucznia – na podstawie dokumentów, jeżeli szkoła dysponuje wolnymi miejscami, • klas II–VIII publicznej szkoły podstawowej sportowej, publicznej szkoły podstawowej mistrzostwa sportowego lub oddziału sportowego w publicznej szkole podstawowej ogólnodostępnej – na podstawie dokumentów oraz po spełnieniu warunków, o których mowa w art. 137 ust. 1 pkt 1–3 Ustawy, jeżeli szkoła dysponuje wolnymi miejscami. Ważne! Ministerstwo Edukacji i Nauki stwierdziło w swoim komunikacie, że ustalenie klasy (roku nauki) następuje na podstawie dokumentów wydanych przez szkołę za granicą, a w przypadku ich braku – oświadczenia rodziców o sumie lat nauki za granicą. Wynika to z treści § 6 Rozporządzenia, na podstawie którego uczeń przybywający z zagranicy może być kwalifikowany do odpowiedniej klasy lub na odpowiedni semestr lub rok kształcenia oraz przyjmowany odpowiednio do publicznej szkoły także z uwzględnieniem wieku ucznia lub opinii rodzica ucznia albo pełnoletniego ucznia wyrażonej w formie ustnej lub pisemnej. Rodzice dziecka mogą zwrócić się do dyrektora o przyjęcie do niższej klasy niż wynika to z sumy ukończonych lat nauki szkolnej, np. ze względu na wiek dziecka. Co istotne, MEiN stwierdził wyraźnie, że dokumenty przedkładane przez ucznia lub jego rodziców nie muszą być tłumaczone przez tłumacza przysięgłego na język polski. To oczywiście przyspiesza procedurę przyjęcia do szkoły i ogranicza jej koszty dla uchodźców. Rozporządzenie w sprawie kształcenia osób niebędących obywatelami polskimi oraz osób będących obywatelami polskimi przewiduje również rozwiązanie dla ucznia, który dokumentów nie posiada, co jest szczególnych ułatwieniem dla uchodźców wojennych, od których trudno wymagać kompletowania dokumentów szkolnych przed ucieczką z kraju. Zgodnie z § 12 powyższego Rozporządzenia jeżeli uczeń przybywający z zagranicy nie może przedłożyć dokumentów, zostaje zakwalifikowany do odpowiedniej klasy lub na odpowiedni semestr lub rok kształcenia oraz przyjęty do publicznej szkoły lub publicznej placówki artystycznej na podstawie rozmowy kwalifikacyjnej. Jak zatem widać, regulacje Rozporządzenia w sprawie kształcenia osób niebędących obywatelami polskimi oraz osób będących obywatelami polskimi są dosyć elastyczne i jest to powód, dla którego MEiN mógł ograniczyć się wyłącznie do podania komunikatu przywołującego najważniejsze regulacje tego aktu i nie było potrzeby wprowadzania szybkiej nowelizacji przepisów. Można tu natomiast wspomnieć o przepisie § 9 Rozporządzenia w sprawie kształcenia osób niebędących obywatelami polskimi oraz osób będących obywatelami polskimi, który zrównuje prawa cudzoziemców z prawami obywateli Rzeczypospolitej również w zakresie wykraczającym poza samo korzystanie z nauki w zakresie umożliwiającym realizację podstawy programowej. Według tego przepisu uczeń przybywający z zagranicy jest przyjmowany: • na zajęcia rozwijające zainteresowania lub rozwijające uzdolnienia organizowane w publicznej placówce oświatowo-wychowawczej – na warunkach i w trybie postępowania rekrutacyjnego dotyczących obywateli polskich, • do publicznej placówki zapewniającej opiekę i wychowanie uczniom w okresie pobierania nauki poza miejscem stałego zamieszkania – na warunkach i w trybie postępowania rekrutacyjnego dotyczących obywateli polskich – co dotyczy internatów, burs, domów wczasów dziecięcych, • na kształcenie ustawiczne w formach pozaszkolnych – na warunkach i w trybie postępowania rekrutacyjnego dotyczących obywateli polskich, • na kwalifikacyjne kursy zawodowe – na warunkach i w trybie postępowania rekrutacyjnego dotyczących obywateli polskich. Co istotne w obecnej sytuacji, jeżeli przyjmowanie ucznia następuje w trakcie roku szkolnego, wówczas o przyjęciu decyduje dyrektor. Oddziały przygotowawcze Należy wspomnieć także o oddziałach przygotowawczych. Zgodnie z definicją z art. 4 pkt 13 Prawa oświatowego jest to oddział szkolny dla osób, które nie znają języka polskiego albo znają go na poziomie niewystarczającym do korzystania z nauki, jak również wykazują zaburzenia w komunikacji oraz trudności adaptacyjne związane z różnicami kulturowymi lub ze zmianą środowiska edukacyjnego, co wymaga dostosowania procesu i organizacji kształcenia do ich potrzeb i możliwości edukacyjnych. Przyjęcie do oddziału przygotowawczego wymaga utworzenia przez dyrektora zespołu kwalifikującego uczniów, w skład którego wchodzi dwóch nauczycieli oraz pedagog lub psycholog. Liczba uczniów w oddziale przygotowawczym nie może przekraczać 15 uczniów. Na realizację obowiązkowych zajęć edukacyjnych w oddziale przygotowawczym przeznacza się w tygodniowym rozkładzie zajęć liczbę godzin: • w szkole podstawowej dla klas I–III – nie mniejszą niż 20 godzin tygodniowo, • w szkole podstawowej dla klas IV–VI – nie mniejszą niż 23 godziny tygodniowo, • w szkole podstawowej dla klas VII i VIII – nie mniejszą niż 25 godzin tygodniowo, • w szkole ponadpodstawowej – nie mniejszą niż 26 godzin tygodniowo. W oddziale przygotowawczym dopuszcza się organizację nauczania w klasach łączonych odpowiednio dla klas: • I–III szkoły podstawowej, • IV–VI szkoły podstawowej, • VII i VIII szkoły podstawowej, • I i II liceum ogólnokształcącego, klas I–III technikum i branżowej szkoły I stopnia, • III i IV liceum ogólnokształcącego i klas III–V technikum. Ważne! Zgodnie z komunikatem ministerstwa ze względu na realizację przez szkoły dodatkowych zajęć z języka polskiego oraz organizowania nauki w formie oddziałów przygotowawczych, dla organów prowadzących szkoły naliczane są dodatkowe środki z subwencji oświatowej zależne od liczby uczniów szkół objętych pomocą wskazanych w Systemie Informacji Oświatowej.