Metody pracy z uczniem wyróżniającym się Opracowała: Elżbieta Gofron, certyfikowany Edukator Pozytywnej Dyscypliny z akredytacją Positive Discipline Association, absolwentka Nauk o Rodzinie, pedagog resocjalizacyjny, pracuje na co dzień w organizacji pozarządowej działającej na rzecz dzieci i rodzin Szybko zapamiętuje, prawidłowo kojarzy, umie trafnie obserwować rzeczywistość. Jest ciekawy świata, zadaje dużo pytań, bez trudu wykonuje zadania umysłowe. Ma bogatą wyobraźnię, poczucie humoru i ciągłą potrzebę wyrażania myśli w różnej formie. Tak w skrócie przedstawia się sylwetka ucznia zdolnego. Dlaczego więc nie zawsze potrafi on korzystać z tych zasobów? Z jakimi trudnościami mierzy się uczeń zdolny na co dzień? Jakie przeszkody stoją na drodze jego rozwoju? Jak postrzega go szkoła? O tym, co motywuje, ale także o tym, co zniechęca ucznia zdolnego, można dowiedzieć się przede wszystkim poprzez bliższe przyjrzenie się jego osobistej perspektywie. Zdolny, czyli jaki? Zdolności można definiować jako różnice indywidualne, które sprawiają, że przy porównywalnych warunkach rozwoju różne jednostki osiągają odmienne rezultaty w uczeniu się i działaniu. Pojęcie talentu czy szczególnych zdolności należy interpretować szeroko. Z punktu widzenia psychologii można mówić o trzech typach zdolności: • ogólnych – tj. odnoszących się do inteligencji, a więc o ogólnych funkcjach myślenia, wnioskowania, rozumienia i rozwiązywania problemów, • kierunkowych – np. uzdolnieniach matematycznych, sportowych, artystycznych, • twórczych – znajdujących wyraz w umiejętności tworzenia nowych, nieszablonowych rozwiązań problemów. Uczniowie zdolni często wyróżniają się charakterystycznymi cechami, wśród których można wymienić przede wszystkim dobrą pamięć, szybkie tempo procesów myślowych, oryginalność zadawanych pytań i wysuwanych sugestii, umiejętności analizowania i wnioskowania, zdolność do dostrzegania i rozwiązywania problemów. Tacy uczniowie mają bogaty zasób słownictwa, szeroki wachlarz zainteresowań oraz niezwykle rozwiniętą wyobraźnię. Mimo że uczniowie zdolni często stanowią chlubę szkoły, nie sposób pominąć faktu, iż znacząca część tej grupy to osoby zniechęcone, niewykorzystujące swojego potencjału, często określane mianem „zdolnych, ale leniwych”. Takie dzieci i młodzież są szczególnie interesujące z punktu widzenia pracy nad wspieraniem motywacji ucznia i zachęcaniem do przejmowania odpowiedzialności za swoje sukcesy. Zanim omówione zostaną metody wspierające ucznia zdolnego, ale zniechęconego do rozwijania swoich zdolności, warto zwrócić uwagę na okoliczności, które kształtują aktywność poznawczą dziecka. Między modelowaniem a docenianiem Miejscem, które ma znaczący wpływ na gotowość młodego człowieka do badania świata za pomocą wszystkich zmysłów, jest dom rodzinny. Modelowanie postawy aktywności poznawczej jest możliwe przede wszystkim wtedy, kiedy dziecko obserwuje zaangażowanego rodzica. Nieocenione jest też wspieranie przez opiekunów aktywności własnej i chęci eksplorowania świata – również w sytuacji, w której zachowanie dziecka może pozornie wyglądać na niegrzeczne. Reakcja dorosłych w takich momentach jest kluczowa w budowaniu świadomości, że nauka poprzez doświadczanie może być fascynującą przygodą. Bez wątpienia istotnym czynnikiem wpływającym na aktywność poznawczą dziecka jest przestrzeń szkoły, a także występujący w niej system ocen. Akcentowanie zdobywania wiedzy z pominięciem włożonego w to wysiłku może znacząco obniżać motywację ucznia, który szybko uczy się, że może liczyć na swoją pamięć i nie potrzebuje angażować się w utrwalanie zdobytej wiedzy. Dodatkową pułapką dla uczniów zdolnych mogą być ich możliwości poznawcze, tj. umiejętność szybkiej analizy i syntezy, która nie mobilizuje do systematycznej pracy, a to ona w dłuższej perspektywie jest konieczna na drodze do sukcesu. Zauważanie przez nauczycieli realnego wysiłku i nagradzanie za podejmowane wyzwania mogą pomóc wypracować nawyk regularnej pracy i wzmocnić wewnętrzną motywację. W pułapce etykiet Dzieci i młodzież, których tożsamość i samoświadomość dopiero się kształtują, czerpią wiedzę o sobie przede wszystkim z opinii otoczenia. Z czasem zaczynają traktować siebie tak, jak są postrzegane. Z tego wynika niebezpieczeństwo związane z etykietami – zjawisko to jest dość często spotykane w przestrzeni szkoły. „Zdolny, ale leniwy”, „najlepsza uczennica”, „grzeczne dziecko” – to tylko niektóre z ról, w jakich mniej lub bardziej świadomie osadzani są uczniowie. Zarówno te pozytywne, jak i negatywne etykiety powodują, że dziecko będące w konkretnej roli zaczyna spełniać określone oczekiwania otoczenia i wierzyć, że to, co mówią o nim inni, determinuje jego zachowanie. I choć etykiety mogą odnosić się do faktycznych cech funkcjonowania dziecka, wyciąganie wniosków na podstawie jednego aspektu zachowania sprawia, że uczeń traci wiarę w możliwość zmiany. Etykiety działają jak samospełniająca się przepowiednia – jeżeli dziecko wielokrotnie słyszało, że jest zdolne, ale leniwe, utożsami się z tym obrazem i będzie go nieświadomie realizowało. „Nie mogę się zmienić, bo przecież taki właśnie jestem…”. Uczeń z etykietą niegrzecznego czy leniwego zazwyczaj będzie postępować odwrotnie, niż oczekuje od niego otoczenie – nie z powodu własnych przekonań, ale przede wszystkim dlatego, że etykieta nie tylko odbiera mu wiarę w zmiany, lecz także zwalnia go z konieczności pracy nad sobą. Bycie w określonej roli z jednej strony jest przykre, z drugiej – wygodne. Ogranicza możliwość rozwoju dziecka, a jednocześnie utrudnia działania wychowawcom, którzy, postrzegając ucznia przez określony pryzmat, nie dostrzegają potencjału, który mogą wzmacniać. Krokiem do zmiany jest zatem skupienie się bardziej na tym, co dobre w jego zachowaniu, zwłaszcza na drobnych dowodach jego starań. Docenianie dziecka buduje w jego umyśle pozytywny obraz siebie, pozwala wierzyć w swoje możliwości, co z kolei zachęca do podejmowania prób pozytywnych działań, za które uzyskuje aprobatę otoczenia. Taki sposób wspierania motywacji może stać się impulsem do rozwoju, doskonalenia się i przezwyciężania trudności. Uczeń bez sukcesu Co się dzieje z uczniem zdolnym, który z różnych powodów czuje się niedoceniony? Nastawienie na szybki efekt, chaotyczność działań, zniechęcanie się koniecznością wysiłku, a w końcu rezygnacja i poszukiwanie przyczyn porażek w zewnętrznych uwarunkowaniach to często stosowany algorytm działania w przypadku uczniów zdolnych, którzy cierpią na syndrom nieadekwatnych osiągnięć. Dodatkowym utrudnieniem jest poczucie braku kontroli nad swoimi osiągnięciami. Cechą wspólną uczniów zdolnych, ale nieodnoszących sukcesów są potencjalnie duże możliwości połączone z nieumiejętnością wykorzystania tych ukrytych talentów. Tym, co może przyczyniać się do trudności w rozwijaniu potencjału osobistego ucznia zdolnego, mogą być specyficzne style wychowania. Na tzw. syndrom nieadekwatnych osiągnięć szkolnych najbardziej są narażone: • dzieci rozpieszczane, które nie muszą podejmować wysiłków, żeby osiągnąć upragnione cele, ponieważ ich rodzice nie angażują dzieci w spełnianie ich marzeń, ale samodzielnie się o to troszczą, • dzieci nadopiekuńczych rodziców, które są systematycznie kontrolowane i wyręczane, co sprawia, że nie mają okazji do ponoszenia ryzyka i podejmowania decyzji; w konsekwencji w swoim odczuciu są niekompetentne i zależne od innych, • dzieci rywalizujące z rodzeństwem, porównywane przez rodziców, które walczą o względy dorosłych w atmosferze ciągłego zagrożenia i poczucia frustracji, • dzieci bardzo zdolne, które mimo swojego potencjału sprawiają kłopoty, • dzieci-manipulatorzy, często takie, które mają słabe więzi z rodzicami – istotne jest dla nich poczucie władzy nad otoczeniem i przedkładają je ponad konieczny wysiłek oraz samodyscyplinę, • dzieci ze zdezorganizowanych domów, w których dominuje nieuporządkowany tryb życia – przystosowanie się do szkolnej rutyny, akceptacja ograniczeń i skupienie na obowiązkach stanowią dla nich duże wyzwanie. Specyficzne trudności dziecka zdolnego – mimo że często są złożone i wymagają głębokiej diagnozy – nie muszą skazywać go na porażkę. System wsparcia zorganizowany przez zaangażowanych nauczycieli przy współpracy z rodzicami i aktywnym udziale ucznia może przynieść doskonałe efekty. W kierunku zmiany Rozbudzanie w uczniu potrzeby sukcesu może być szkołą cierpliwości, ale także pierwszym krokiem do zmiany. Już małe sukcesy przynoszące satysfakcję mogą sprawić, że zacznie mu zależeć na wysiłku. Aby zmiana była trwała, warto już na początku opracować strategię działania. W pracy nad wspieraniem motywacji ucznia zdolnego warto skorzystać z kilku wskazówek: 1. Wspólne sprecyzowanie krótkoterminowego i długoterminowego celu, który będzie realny do osiągnięcia. 2. Zaplanowanie konkretnych działań. 3. Dostrzeganie i komplementowanie małych sukcesów w celu utrwalenia zmiany. 4. Uwzględnienie w ocenianiu znaczenia pozytywnych informacji zwrotnych budujących poczucie kompetencji. 5. Uświadomienie dziecku, że zmiana wymaga czasu, może być obarczona potknięciami i momentami zniechęcenia, jednak błędy również mogą stanowić okazję do nauki. 6. Ukazywanie zależności pomiędzy własnymi działaniami a ich konsekwencjami, pomiędzy wysiłkiem a sukcesem. Metody wspierające motywację ucznia zdolnego Motywacja ucznia zdolnego może utrzymywać się na wysokim poziomie, jeżeli od początku to on będzie główną osobą odpowiedzialną za własny rozwój, w tym za planowanie i organizację swojej pracy. To, że dzięki naturalnym zdolnościom zdobywa on wiedzę w szybszym tempie niż inni, daje przestrzeń do rozszerzenia studiowanych zagadnień o te bardziej interesujące. Dlatego niezwykle ważny jest dobór właściwych metod pracy dostosowujących sposób nauczania do indywidualnych preferencji dziecka. Do najbardziej atrakcyjnych z punktu widzenia ucznia sposobów pracy należą: • metody aktywizujące, zachęcające do dostrzegania i rozwiązywania problemów, podejmowania własnych działań samokształcących, np. metoda problemowa i jej odmiany, problemy otwarte i zamknięte, problemy typu „odkryć” i „wynaleźć”, problemy intelektualne i społeczno-moralne; metody heurystyczne, np. burza mózgów, techniki szybkiego uczenia, np. mnemotechniki, • metody rozwijające umiejętności komunikacyjno-społeczne, m.in. metody praktyczne, np. metoda projektów, metody zadaniowe, metody integracyjne i uczące współpracy, trening twórczości, • metody umożliwiające ekspresję ucznia w wybranych przez niego dziedzinach oraz gwarantujące poznanie i zrozumienie osób wybitnych i ich dokonań – metody te kształtują system wartości, poczucie estetyki oraz umożliwiają znalezienie inspiracji i mistrzów, • metody ewaluacyjne, które pozwalają na dokonywanie samooceny realizowanych zadań, a także konstruktywną ocenę działań innych osób. Plan w centrum uwagi Nie należy zapominać, że na efektywność edukacyjną może wpływać również tryb samoorganizacji procesu kształcenia. Jednym ze sposobów wspierania ucznia zdolnego, który z różnych przyczyn nie doświadczył sukcesu, jest inspirowanie go do uczenia się zarządzania sobą w czasie. Podniesienie jego świadomości na temat znaczenia dobrego planowania może przynieść zaskakujące efekty, ponieważ w ten sposób zwiększy się jego poczucie wpływu na sytuację. Zarządzanie czasem pomaga w terminowym wykonywaniu obowiązków, w planowaniu konkretnych działań i ustalaniu priorytetów oraz przewidywaniu, ile dane czynności mogą zająć miejsca w kalendarzu codziennych spraw. Dodatkowymi korzyściami będą niższy poziom zmęczenia i stresu, większa przestrzeń na przyjemności, a także bardziej pozytywne nastawienie do kolejnych wyzwań wynikające z doświadczania poczucia sprawstwa. Korzystanie z kalendarza, list zadań, ustalanie priorytetów, pilnowanie czasu na wykonanie poszczególnych czynności oraz sprawdzanie, ile udało się wykonać, to prosta droga do zwiększenia swojej efektywności. Bibliografia: • E. Adamczyk, O etykietowaniu i jego skutkach w przedszkolu i szkole, https://dziecisawazne.pl/o-etykietowaniu-skutkach-przedszkolu-szkole/ [dostęp: 20.02.2022]. • B. Dyrda, Trudności w nauce szkolnej uczniów zdolnych, czyli słów kilka o syndromie nieadekwatnych osiągnięć szkolnych, http://bc.ore.edu.pl/Content/259/Trendy+nr+3-2010.pdf [dostęp: 20.02.2022]. • P. Gordon, Wychowanie bez porażek w praktyce, Warszawa 2007.