Zaburzenia odżywiania i jedzenia u nastolatków Opracowała: Aleksandra Batura-Mańka, psycholog, nauczyciel wychowania przedszkolnego, filolog polski, trener Sensoplastyki© pierwszego stopnia, absolwentka Psychodynamicznego Studium Psychoterapii i Socjoterapii Młodzieży Coraz więcej nastolatków cierpi na zaburzenia odżywiania. To przede wszystkim wynik wzrastania w kulturze, w której kładzie się tak duży nacisk na bycie szczupłym. Dbanie o sylwetkę staje się wręcz kluczowym elementem w budowaniu pozytywnej samooceny oraz poczucia przynależności do grupy rówieśniczej. Jak pokazują badania, na zaburzenia odżywiania może cierpieć nawet 10 proc. nastolatków. Najczęściej są to osoby w wieku od 13 do 18 lat. Niestety z roku na rok ten wiek się obniża, a sam problem może dotyczyć coraz młodszych dzieci. Najważniejsze jest, aby nie zapominać, że podłożem zaburzeń odżywiania jest przede wszystkim ludzka psychika. Okres nastoletni jest bardzo ważny z punktu widzenia kształtowania się pewności siebie oraz oceniania siebie przez pryzmat cielesności i wyglądu. To również czas doskonalenia wszelkich nawyków żywieniowych. Bardzo często nastolatkowie zaczynają odchudzać się, chcąc, by wygląd ich ciała nie odbiegał od powszechnie przyjętego kanonu piękna. Stres, który towarzyszy dorastaniu, zmiany hormonalne, okres dojrzewania oraz życie w pośpiechu na pewno stanowią doskonałe podłoże do rozwinięcia się zaburzeń związanych z jedzeniem. Przyczyny zaburzeń odżywiania Istnieje wiele powodów, dla których młodzież zaczyna cierpieć z powodu zaburzeń odżywiania. Są one różnorodne i mogą wpływać na nastolatka z różnym natężeniem. Do czynników wpływających na kształtowanie zaburzeń związanych z przyjmowaniem pokarmu można bez wątpienia zaliczyć czynniki społeczno-kulturowe. W mediach bardzo często promowane są kult szczupłej sylwetki oraz przekaz, że osoba charakteryzująca się taką aparycją jest uważana przez innych za atrakcyjną. Środowisko, w którym obraca się nastolatek, nierzadko podziela opinię, że priorytetem jest dążenie do posiadania szczupłego ciała. Niejednokrotnie to właśnie otoczenie wskazuje, że pożądane przez młodych ludzi zawody, takie jak aktor, piosenkarka, modelka, wymagają odchudzonej sylwetki. Takie przekonanie pokutuje zwłaszcza wśród dziewczyn. Czynniki indywidualne związane są z poziomem samooceny nastolatka, jego trudnościami tożsamościowymi czy umiejętnością radzenia sobie z krytyką otoczenia. W tej kategorii mieszczą się również różnego rodzaju zaburzenia związane z poziomem lęku czy nastroju. Do czynników indywidualnych zaliczamy ponadto wszelkie czynniki biologiczne nastolatka, czyli m.in. zaburzenia w sferze rozwoju emocjonalnego, choroby somatyczne, zaburzenia pracy ośrodka głodu czy genetykę. Wszelkie kwestie związane z osobami z najbliższego otoczenia należą do czynników rodzinnych. Skupiają się one na relacjach między nastolatkiem a jego rodziną czy opiekunami. Można do nich zaliczyć sztywność i chłód emocjonalny oraz dystans panujący w rodzinie, wysokie oczekiwania rodziców wobec nastolatka i chęć, by żył według wymagań i wskazań opiekunów. Przegląd zaburzeń odżywiania u nastolatków Najbardziej powszechnymi zaburzeniami odżywiania występującymi u nastolatków są bulimia oraz anoreksja. Warto jednak podkreślić, że nie są to jedyne zaburzenia związane z jedzeniem, na które może cierpieć młodzież – wśród nich można bowiem wyróżnić inne specyficzne zaburzenia odżywiania lub jedzenia oraz niespecyficzne zaburzenia odżywiania lub jedzenia. Bulimia Zwana jest żarłocznością psychiczną. Aby można było uznać, że dana osoba choruje na bulimię, muszą zostać spełnione następujące kryteria: • osoba prowokuje wymioty, wydalanie stolca, występują u niej okresy głodzenia się, • osoba postrzega swoją sylwetkę jako większą niż w rzeczywistości, uważa się za otyłą i odczuwa silny strach przed przytyciem, • osoba ma niską samoocenę i jest krytycznie nastawiona do wyglądu swojego ciała. Osoba chorująca na bulimię odczuwa napięcie i chcąc je złagodzić, zaczyna nadmiernie się objadać, co wywołuje w niej poczucie winy wynikające z utraty kontroli. Dlatego po takim napadzie chory prowokuje wymioty. Cała jego uwaga skupiona jest na jedzeniu, które traktowane jest jako źródło nagrody i przyjemności. Wszystkie zachowania są z reguły dokładnie ukrywane przed otoczeniem. Według DSM-V można wyróżnić dwa typy bulimii: przeczyszczający i nieprzeczyszczający. Pierwszy z nich polega na tym, że osoba chora prowokuje wymioty, może nawet stosować środki przeczyszczające lub powodujące odwodnienie. Wszystko po to, by ważyć jak najmniej. Drugi typ nie jest związany z wymiotami i koncentruje się przede wszystkim na treningach fizycznych, często wykonywanych ponad siły. Anoreksja To inaczej jadłowstręt psychiczny. Aby stwierdzić, że dana osoba choruje na anoreksję, muszą zostać spełnione określone kryteria diagnostyczne. ICD-11 wyróżnia wśród nich występowanie wszelkiego rodzaju zachowań mających na celu szybsze spalanie kalorii (np. wyczerpujące ćwiczenia), zachowania przeczyszczające oraz zachowania, których celem jest ograniczenie przyjmowania kalorii (ograniczanie jedzenia). Nastolatek ocenia swoje ciało jako nieatrakcyjne dla innych, uważa, że jest za gruby i skupia całą swoją uwagę tylko na pozbywaniu się kilogramów. W rzeczywistości waga cierpiącego na anoreksję jest za niska w stosunku do jego wieku rozwojowego, a wskaźnik BMI znajduje się poniżej 18,5. Postrzeganie swojego ciała jako grubego w stosunku do faktycznie niskiej wagi jest bardzo charakterystyczne dla anorektyków. DSM-V wyróżnia dwa typy anoreksji: restrykcyjną i żarłoczno-przeczyszczającą. Pierwszy z nich cechuje się tym, że osoba chora nie je regularnych posiłków, ogranicza je w znacznym stopniu i z różną częstotliwością stosuje środki przeczyszczające. Drugi typ związany jest ze stosowaniem przez anorektyka różnych środków przeczyszczających oraz występowaniem u niego regularnych napadów objadania się oraz/lub prowokowania wymiotów. Zaburzenia odżywiania z napadami niekontrolowanego objadania (BED) Według DSM-V żeby mówić o wystąpieniu tego zaburzenia odżywiania, u osoby chorej muszą wystąpić epizody niepohamowanego objadania się oraz przynajmniej trzy objawy z następujących: • jedzenie w szybszym tempie niż normalnie, • jedzenie do nieprzyjemnego poczucia sytości, • jedzenie dużych porcji mimo nieodczuwania głodu, • jedzenie w samotności, bo wspólne jedzenie wywołuje w chorym wstyd, • odczuwanie wstrętu czy poczucia winy w związku ze swoimi zachowaniami związanymi z jedzeniem, • odczuwanie cierpienia w związku ze swoimi zachowaniami związanymi z jedzeniem, • występowanie epizodów przynajmniej raz w tygodniu przez trzy miesiące, • brak innych czynności kompensacyjnych. Zaburzenia odżywiania polegające na unikaniu lub ograniczaniu przyjmowania pokarmów (AFRID) Zaburzenie to jest charakterystyczne dla małych dzieci, ale może utrzymywać się w okresie dojrzewania i dorosłości. Polega na tym, że osoba chora kompletnie nie jest zainteresowana jedzeniem ani produktami spożywczymi i unika przyjmowania pokarmów. Dodatkowo może pojawić się u niej sensoryczne unikanie jedzenia – chory spożywa wybrane produkty o określonym kolorze, smaku, strukturze, kształcie czy zapachu, np. tylko czerwone, wyłącznie kwaśne. Zaburzenia tego nie należy mylić z sytuacją, kiedy nastolatek jest tzw. niejadkiem. Łaknienie spaczone (choroba Pica) Zaburzenie to polega na spożywaniu substancji, które są trujące lub niejadalne, np. kału (koprofagia), papieru (ksylofagia), włosów (trichofagia) czy ziemi (geofagia). Aby zdiagnozować chorobę Pica, spożywanie tego typu substancji musi trwać przynajmniej przez miesiąc oraz być nieakceptowane społecznie oraz kulturowo. Jedzenie danej substancji jest powtarzalne, wręcz natrętne. Łaknienie spaczone z pewnością zaburza codzienne funkcjonowanie osoby chorej, może również stanowić zagrożenie dla jej zdrowia i życia w związku z ryzykiem spożywania substancji trujących czy szkodliwych. Zespół przeżuwania Nazywany jest inaczej zespołem ruminacji i polega na cofaniu się jedzenia z żołądka do jamy ustnej. Aby mówić o jego występowaniu, taki stan powinien trwać przynajmniej miesiąc. Należy podkreślić, że zespół przeżuwania jest wynikiem chorób o podłożu psychicznym oraz somatycznym, a jego przyczyną nie jest wadliwa praca układu pokarmowego. Ortoreksja Stanowi ona dość nowe zaburzenie związane z jedzeniem. Do tej pory nie została opisana w żadnej klasyfikacji chorób dotyczących odżywiania. Z opisu przypadków wynika, że ortoreksja charakteryzuje się skupianiem na wybieraniu, szukaniu i spożywaniu takich produktów, które są powszechnie uznawane za zdrowe, ekologiczne, najlepszej jakości czy organiczne. O ile dbałość o zdrowie nie jest jeszcze niczym złym, o tyle w przypadku ortoreksji takie zachowania przyjmują wręcz patologiczną formę – osoba chora dokładnie analizuje skład produktów i zwraca uwagę na to, co je. Jeśli zdarzy jej się zjedzenie pożywienia, które nie do końca spełnia restrykcyjne, narzucone przez nią wymagania, odczuwa ogromne poczucie winy. Ważne Można zauważyć, że coraz więcej nastolatków wykazuje zainteresowanie – niekiedy bardzo nadmierne – kwestiami związanymi ze zdrowym odżywianiem, trudno jednak dokładnie stwierdzić, jak powszechne jest zjawisko ortoreksji. Bigoreksja Związana jest z nadmiernym przywiązywaniem wagi do wyglądu swojego ciała pod kątem jego umięśnienia i polega na stosowaniu specjalnych diet i wyczerpujących ćwiczeń fizycznych. Bigoreksja dotyka w głównej mierze młodych mężczyzn, ale coraz częściej cierpią na nią również chłopcy, którzy wzrastają w poczuciu, że prawdziwy mężczyzna powinien charakteryzować się określonym wyglądem klatki piersiowej i stosowną muskulaturą. Obraz ten jest dodatkowo wzmacniany przez otoczenie nastolatków. Osoba cierpiąca na to zaburzenie chce zwiększyć swoją masę w określonych partiach ciała, aby uzyskać pożądany wygląd. Skupia na tym całą swoją uwagę i energię, niekiedy sięgając nawet po leki i suplementy. Skutki zaburzeń odżywiania Młodzi ludzie zmagający się z zaburzeniami odżywiania są narażeni na różnego rodzaju skutki natury somatycznej oraz psychicznej. Oczywiście ich nasilenie oraz rodzaj zależą od typu zaburzenia. Wśród powikłań somatycznych można wymienić m.in. problemy z układem krążenia, wydalania czy moczowym. U nastolatek, zwłaszcza cierpiących na anoreksję, często występują zaburzenia miesiączkowania, a nawet zanik okresu. Rozwój psychoseksualny nastolatka często zostaje zahamowany, a osoba chora może odczuwać wahania swojego libido. Skóra zmienia swój stopień nawodnienia oraz kolor, często jest sucha, a paznokcie i włosy stają się słabe. Chory źle sypia, ma trudności z koncentracją, z trudem przychodzi mu skupienie się na czymś innym niż jedzenie, miewa przewlekłe bóle głowy, jest osłabiony. Nastolatki cierpiące z powodu zaburzeń odżywiania bardzo często wycofują się z życia społecznego, skupiając uwagę tylko na swoim wyglądzie. Opuszczają się w nauce, nie uczestniczą w życiu klasowym, odsuwają się od swoich rówieśników, w pewien sposób odcinają się nawet od rodziny. Wszystko zostaje podporządkowane kwestiom związanym z jedzeniem. Bardzo często cierpią na depresję oraz stany lękowe. Mogą pojawić się u nich myśli oraz próby samobójcze czy samookaleczenie się. Leczenie zaburzeń odżywiania Wychodzenie z zaburzeń odżywiania to bardzo długotrwały i złożony proces, który wymaga zaangażowania lekarzy różnej specjalności. W procesie leczniczym mogą uczestniczyć zarówno psycholog, psychiatra, dietetyk, jak i internista. Zaburzenia odżywiania powodują wiele spustoszeń w organizmie chorego nastolatka, dlatego ważne jest, aby poza podstawową chorobą wyleczyć także wszelkie schorzenia somatyczne powstałe na skutek problemów z prawidłowym przyjmowaniem pokarmów. Należy pamiętać, że celem leczenia nie jest tylko nakarmienie chorego nastolatka czy spowodowanie, że zacznie on spożywać pokarmy zgodnie z przyjętą normą. W procesie wychodzenia z zaburzeń odżywiania bardzo ważna jest umiejętnie prowadzona psychoterapia, która powinna dotyczyć nie tylko osoby chorej, lecz także jego rodziny i najbliższych osób z otoczenia. W trakcie leczenia i psychoterapii trzeba skupić się na motywacji nastolatka. Praca z jego nastawieniem do choroby i zbudowanie w nim chęci powrotu do zdrowia są bardzo potrzebne w powrocie do psychicznej równowagi. Rola rodziców i szkoły Ważne są baczna obserwacja nastolatka i zwracanie uwagi na pojawienie się zachowań, których wcześniej nie było. Czujność dorosłych powinny wzbudzić wszelkiego rodzaju zmiany związane z odżywianiem, nadmiernymi ćwiczeniami czy widoczne objawy sugerujące pogorszenie się stanu zdrowia (łamliwe paznokcie, gorszy stan skóry, wypadanie włosów, nadmierne chudnięcie). Dziewczęta w wieku dojrzewania często przechodzą na drastyczne diety, a chłopcy ćwiczą nadmiernie na siłowni. Znaczące są również komunikaty płynące od nastolatka, związane z jego zachwytem nad wysportowanymi, umięśnionymi czy szczupłymi osobami pojawiającymi się w mass mediach. Istotne jest zwracanie uwagi na poziom samooceny nastolatka oraz na to, jak uczeń odnajduje się w grupie rówieśniczej i jak radzi sobie w szkole. Wszelkie sytuacje stresogenne, ich nagromadzenie oraz wydarzenia o charakterze traumatycznym (np. śmierć członka rodziny, wypadek) mogą stać się bezpośrednią przyczyną pojawienia się zaburzeń odżywiania. Kluczową rolę w zapobieganiu ich występowania odgrywa więc szczególne wyczulenie na sygnały płynące od nastolatka. Pozwala ono na szybką interwencję w momencie wystąpienia pierwszych symptomów rozwijających się zaburzeń związanych z jedzeniem. Ważne Warto podkreślić, że we wszystkich działaniach podejmowanych po to, aby pomóc nastolatkowi zmagającemu się z zaburzeniami odżywiania, ogromne znaczenie ma współpraca szkoły i specjalistów z rodzicami. Podsumowanie Zaburzenia odżywiania są coraz większym problemem, z którym boryka się coraz liczniejsza grupa nastolatków. W centrum tych zaburzeń leżą najczęściej kultywowanie szczupłego, wysportowanego ciała i niska samoocena oraz brak pewności siebie. Istotne znaczenie ma również sposób, w jaki młody człowiek reaguje na silny stres i jak radzi sobie z lękiem. To samo dotyczy radzenia sobie takimi emocjami, jak złość, agresja czy frustracja. Zaburzenia odżywiania mogą zatem stanowić reakcję nastolatka na przeżycie określonej sytuacji o silnym zabarwieniu emocjonalnym, ale mogą być też formą autoagresji (np. karanie siebie i niejedzenie czy nagradzanie siebie poprzez nadmierne objadanie się). Bibliografia: • I. Gaweł-Sikora, Profilaktyka zaburzeń odżywiania u dzieci i młodzieży, „Lider” 2012, nr 11 (261). • B. Izydorczyk, W pułapce zaburzeń odżywiania: (...dla rodziców, pedagogów i nauczycieli), Sosnowiec 2008. • B. Józefik, M. Wolska, Anoreksja i bulimia u dzieci i młodzieży, Warszawa 2009. • Z. Kastelaniec, M. Zaryczna, Nie dam ci się najeść, „Charaktery” 2011, nr 2. • J. Wycisk, B. Ziółkowska, Młodzież przeciwko sobie: zaburzenia odżywiania i samouszkodzenia – jak pomóc nastolatkom w szkole, Warszawa 2010.