STAN PRAWNY NA 25 STYCZNIA 2022 Szkolenia BHP w szkole Opracował: Michał Łyszczarz, prawnik, główny specjalista w Wydziale Oświaty w Urzędzie Miasta w Dąbrowie Górniczej, współautor komentarza do Ustawy o systemie oświaty oraz licznych publikacji z zakresu prawa oświatowego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1320 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1604), • Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. z 2004 r. Nr 180 poz. 1860 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (t.j. Dz.U. z 2003 r. Nr 169 poz. 1650 ze zm.), • Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 1980 r. (I PR 87/80), • Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 1974 r. (II PR 262/74). Obowiązek zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy to jeden z podstawowych obowiązków pracodawcy. W przypadku szkół źródłem tego obowiązku są zarówno przepisy prawa pracy, jak i regulacji szczególnych, dotyczących wyłącznie jednostek organizacyjnych systemu oświaty. Zgodnie z art. 15 Kodeksu pracy pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy. Treść art. 94 pkt 4 k.p. wskazuje, że pracodawca jest także zobowiązany zapewniać bezpieczne i higieniczne warunki pracy oraz prowadzić systematyczne szkolenie pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Warto nadmienić, że według obowiązującego orzecznictwa pracodawca zobowiązany jest do zapewnienia pracownikowi faktycznego bezpieczeństwa, a nie tylko do realizacji postanowień wynikających z powszechnie obowiązujących przepisów BHP (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 1980 r., I PR 87/80). Co więcej, wymóg zapewnienia pracownikom bezpiecznych i nieszkodliwych dla ich zdrowia warunków pracy obejmuje przestrzeganie nie tylko ogólnie obowiązujących norm w tym zakresie, lecz także indywidualnych przeciwwskazań związanych ze stanem zdrowia lub osobniczymi skłonnościami pracownika (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 1974 r., II PR 262/74). Według art. 207 § 2 k.p. pracodawca jest obowiązany chronić zdrowie i życie pracowników przez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki. W szczególności pracodawca ma obowiązek: • organizować pracę w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki pracy, • zapewniać przestrzeganie w zakładzie pracy przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, wydawać polecenia usunięcia uchybień w tym zakresie oraz kontrolować wykonanie tych poleceń, • reagować na potrzeby w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy oraz dostosowywać środki podejmowane w celu doskonalenia istniejącego poziomu ochrony zdrowia i życia pracowników, biorąc pod uwagę zmieniające się warunki wykonywania pracy, • zapewnić rozwój spójnej polityki zapobiegającej wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym, uwzględniającej zagadnienia techniczne, organizację pracy, warunki pracy, stosunki społeczne oraz wpływ czynników środowiska pracy, • uwzględniać ochronę zdrowia młodocianych, pracownic w ciąży lub karmiących dziecko piersią oraz pracowników niepełnosprawnych w ramach podejmowanych działań profilaktycznych, • zapewniać wykonanie nakazów, wystąpień, decyzji i zarządzeń wydawanych przez organy nadzoru nad warunkami pracy, • zapewniać wykonanie zaleceń społecznego inspektora pracy. Oprócz przywołanych regulacji kodeksowych obowiązek zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy wynika również z Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach. Stosownie do treści § 2 powyższego aktu dyrektor zapewnia bezpieczne i higieniczne warunki pobytu w szkole lub placówce, a także bezpieczne i higieniczne warunki uczestnictwa w zajęciach organizowanych przez szkołę lub placówkę poza obiektami należącymi do tych jednostek. Ponadto Rozporządzenie to wymaga również, aby dyrektor co najmniej raz w roku dokonywał kontroli zapewniania bezpiecznych i higienicznych warunków korzystania z obiektów należących do szkoły lub placówki, w tym bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, oraz określał kierunki ich poprawy. Obowiązek wykonywania szkoleń z zakresu BHP wynika zatem wprost z przywołanego wcześniej art. 94 pkt 4 k.p., ale również z treści art. 2373 tego aktu. Zgodnie z § 1 tej regulacji nie wolno dopuścić pracownika do pracy, do której wykonywania nie posiada on wymaganych kwalifikacji lub potrzebnych umiejętności, a także dostatecznej znajomości przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Według § 2 pracodawca jest obowiązany zapewnić przeszkolenie pracownika w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy przed dopuszczeniem go do pracy oraz prowadzenie okresowych szkoleń w tym zakresie. Ważne! Szkolenie pracownika przed dopuszczeniem do pracy nie jest wymagane w przypadku podjęcia przez niego pracy na tym samym stanowisku, które zajmował u danego pracodawcy bezpośrednio przed nawiązaniem z tym pracodawcą kolejnej umowy o pracę. Przywołane regulacje przewidują zatem dwa rodzaje szkoleń BHP – wstępne oraz okresowe, natomiast nie jest możliwe dopuszczenie pracownika do pracy, jeżeli nie przebył szkolenia wstępnego. Szkolenie wstępne Programy szkolenia powinny być dostosowane do rodzajów i warunków prac wykonywanych przez uczestników szkolenia. Szkolenie wstępne jest przeprowadzane w formie instruktażu według programów opracowanych dla poszczególnych grup stanowisk i obejmuje: • szkolenie wstępne ogólne, zwane w Rozporządzeniu w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy „instruktażem ogólnym”, • szkolenie wstępne na stanowisku pracy, zwane „instruktażem stanowiskowym”. Instruktaż ogólny powinien zapewnić uczestnikom szkolenia zapoznanie się z podstawowymi przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy zawartymi w Kodeksie pracy, w układach zbiorowych pracy lub w regulaminach pracy, z przepisami oraz zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy obowiązującymi w danej szkole, przedszkolu i placówce, a także z zasadami udzielania pierwszej pomocy w razie wypadku. Z kolei instruktaż stanowiskowy powinien zapewnić uczestnikom szkolenia zapoznanie się z czynnikami środowiska pracy występującymi na ich stanowiskach pracy i ryzykiem zawodowym związanym z wykonywaną pracą, sposobami ochrony przed zagrożeniami, jakie mogą powodować te czynniki, oraz metodami bezpiecznego wykonywania pracy na tych stanowiskach. Rozporządzenie w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy w załączniku Nr 1 określa ramowy program instruktażu ogólnego, zgodnie z którym celem szkolenia jest zaznajomienie pracownika w szczególności z: • podstawowymi przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy zawartymi w Kodeksie pracy, w układach zbiorowych pracy lub w regulaminach pracy, • przepisami oraz zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy obowiązującymi w danym zakładzie pracy, • zasadami udzielania pierwszej pomocy w razie wypadku. Szkolenie powinno być zorganizowane w formie instruktażu – przed rozpoczęciem przez pracownika pracy w danym zakładzie pracy – na podstawie szczegółowego programu opracowanego przez organizatora szkolenia. Podczas szkolenia konieczne jest stosowanie odpowiednich środków dydaktycznych, w szczególności filmów, tablic, folii do wyświetlania informacji, środków do udzielania pierwszej pomocy w razie wypadku. Program szkolenia obejmuje następujące zagadnienia: • istota bezpieczeństwa i higieny pracy, • zakres obowiązków i uprawnień pracodawcy, pracowników oraz poszczególnych komórek organizacyjnych zakładu pracy i organizacji społecznych w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, • odpowiedzialność za naruszenie przepisów lub zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, • zasady poruszania się na terenie zakładu pracy, • zagrożenia wypadkowe i zagrożenia dla zdrowia występujące w zakładzie i podstawowe środki zapobiegawcze, • podstawowe zasady bezpieczeństwa i higieny pracy związane z obsługą urządzeń technicznych oraz transportem wewnątrzzakładowym, • zasady przydziału odzieży roboczej i obuwia roboczego oraz środków ochrony indywidualnej, w tym w odniesieniu do stanowiska pracy instruowanego, • porządek i czystość w miejscu pracy – ich wpływ na zdrowie i bezpieczeństwo pracownika, • profilaktyczna opieka lekarska – zasady jej sprawowania w odniesieniu do stanowiska instruowanego, • podstawowe zasady ochrony przeciwpożarowej oraz postępowania w razie pożaru, • postępowanie w razie wypadku, w tym organizacja i zasady udzielania pierwszej pomocy. Szkolenia okresowe Udzielając odpowiedzi na pytanie, jak często trzeba przeprowadzać szkolenia okresowe, należy odwołać się w pierwszej kolejności do treści § 15 ust. 1 Rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. Zgodnie z tym przepisem szkolenie okresowe pracowników zatrudnionych na stanowiskach robotniczych przeprowadza się w formie instruktażu, nie rzadziej niż raz na trzy lata, a na stanowiskach, na których są wykonywane prace szczególnie niebezpieczne, nie rzadziej niż raz w roku. Aby zatem ustalić, jakie prace uważa się za szczególnie niebezpieczne, należy przeanalizować treść rozdziału 6 Rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. W rozdziale tym zostały wymienione następujące prace: • roboty budowlane, rozbiórkowe, remontowe i montażowe prowadzone bez wstrzymania ruchu zakładu pracy lub jego części – zgodnie z § 82 Rozporządzenia roboty budowlane, rozbiórkowe, remontowe i montażowe prowadzone bez wstrzymania ruchu zakładu pracy lub jego części w miejscach przebywania pracowników zatrudnionych przy innych pracach lub działania maszyn i innych urządzeń technicznych powinny być organizowane w sposób nienarażający pracowników na niebezpieczeństwa i uciążliwości wynikające z prowadzonych robót, z jednoczesnym zastosowaniem szczególnych środków ostrożności, • spawanie i cięcie metali – prowadzone na podstawie pisemnego pozwolenia wydanego w trybie ustalonym u danego pracodawcy, • prace w zbiornikach, kanałach, wnętrzach urządzeń technicznych i w innych niebezpiecznych przestrzeniach zamkniętych – podjęcie i prowadzenie pracy w zbiornikach może nastąpić jedynie na podstawie pisemnego pozwolenia wydanego w trybie ustalonym przez pracodawcę, • prace przy użyciu materiałów niebezpiecznych – przy czym § 90 Rozporządzenia wskazuje, że materiałami niebezpiecznymi są w szczególności substancje i preparaty chemiczne sklasyfikowane jako niebezpieczne, zgodnie z przepisami o substancjach i preparatach chemicznych, oraz materiały zawierające szkodliwe czynniki biologiczne zakwalifikowane do 3 lub 4 grupy zagrożenia zgodnie z przepisami w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki, • prace na wysokości – zgodnie z § 105 Rozporządzenia pracą na wysokości w rozumieniu tego aktu jest praca wykonywana na powierzchni znajdującej się na wysokości co najmniej 1 m nad poziomem podłogi lub ziemi, • prace na rusztowaniach i podestach ruchomych – na rusztowaniach na wysokości powyżej 2 m od otaczającego poziomu podłogi lub terenu zewnętrznego oraz na podestach ruchomych, • prace na słupach, masztach, konstrukcjach wieżowych, kominach – na wysokości powyżej 2 m nad poziomem terenu zewnętrznego lub podłogi. Ważne! Dyrektor powinien mieć świadomość tego, że w szkole również znajdziemy pracowników wykonujących niektóre z prac, zakwalifikowanych jako prace niebezpieczne. Mogą to być przykładowo prace na wysokości wykonywane przez konserwatora i niektóre prace naprawczo-remontowe wykonywane przez pracowników niepedagogicznych. W takim wypadku szkolenie BHP należy przeprowadzać raz w roku. Wracając jednak do treści § 15 Rozporządzenia w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, należy przytoczyć ust. 2 tej regulacji. Zgodnie z tym przepisem szkolenie okresowe osób wymienionych w § 14 ust. 2 pkt 1 i 3–6 powinno być przeprowadzane w formie kursu, seminarium lub samokształcenia kierowanego nie rzadziej niż raz na pięć lat, a w przypadku pracowników na stanowiskach administracyjno-biurowych nie rzadziej niż raz na sześć lat. Osoby wymienione w § 14 ust. 2 pkt 1 i 3–6 to odpowiednio: • osoby będące pracodawcami oraz inne osoby kierujące pracownikami, w szczególności kierownicy, mistrzowie i brygadziści, • pracownicy inżynieryjno-techniczni, w tym projektanci, konstruktorzy maszyn i innych urządzeń technicznych, technolodzy i organizatorzy produkcji, • pracownicy służby bezpieczeństwa i higieny pracy oraz inne osoby wykonujące zadania tej służby, • pracownicy na stanowiskach administracyjno-biurowych, • pracownicy niewymienieni, których charakter pracy wiąże się z narażeniem na czynniki szkodliwe dla zdrowia, uciążliwe lub niebezpieczne albo z odpowiedzialnością w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Ważne! Zgodnie z obowiązującymi przepisami nauczyciele powinni zatem przechodzić szkolenie BHP nie rzadziej niż raz na pięć lat. Stosownie do § 3 i nast. Rozporządzenia w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy szkolenie ma zapewnić jego uczestnikom: • zaznajomienie się z czynnikami środowiska pracy mogącymi powodować zagrożenia dla bezpieczeństwa i zdrowia pracowników podczas pracy oraz z odpowiednimi środkami i działaniami zapobiegawczymi, • poznanie przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie niezbędnym do wykonywania pracy w zakładzie pracy i na określonym stanowisku pracy, a także związanych z pracą obowiązków i odpowiedzialności w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, • nabycie umiejętności wykonywania pracy w sposób bezpieczny dla siebie i innych osób, postępowania w sytuacjach awaryjnych oraz udzielenia pomocy osobie, która uległa wypadkowi. Ważne! Szkolenie BHP może być organizowane i prowadzone przez pracodawców lub, na ich zlecenie, przez jednostki organizacyjne prowadzące działalność szkoleniową w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. Pracodawca organizujący i prowadzący szkolenie oraz jednostka organizacyjna prowadząca działalność szkoleniową zapewniają: • programy poszczególnych rodzajów szkolenia opracowane dla określonych grup stanowisk, • programy szkolenia instruktorów w zakresie metod prowadzenia instruktażu – w przypadku prowadzenia takiego szkolenia, • wykładowców i instruktorów posiadających zasób wiedzy, doświadczenie zawodowe i przygotowanie dydaktyczne zapewniające właściwą realizację programów szkolenia, • odpowiednie warunki lokalowe do prowadzenia działalności szkoleniowej, • wyposażenie dydaktyczne niezbędne do właściwej realizacji programów szkolenia, • właściwy przebieg szkolenia oraz prowadzenie dokumentacji w postaci programów szkolenia, dzienników zajęć, protokołów przebiegu egzaminów i rejestru wydanych zaświadczeń. Obowiązki pracowników Zgodnie z art. 211 k.p. przestrzeganie przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy jest podstawowym obowiązkiem pracownika. W szczególności pracownik jest obowiązany: • znać przepisy i zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, brać udział w szkoleniu i instruktażu z tego zakresu oraz poddawać się wymaganym egzaminom sprawdzającym, • wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy oraz stosować się do wydawanych w tym zakresie poleceń i wskazówek przełożonych, • dbać o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu oraz o porządek i ład w miejscu pracy, • stosować środki ochrony zbiorowej, a także używać przydzielonych środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego, zgodnie z ich przeznaczeniem, • poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom lekarskim i stosować się do wskazań lekarskich, • niezwłocznie zawiadomić przełożonego o zauważonym w zakładzie pracy wypadku albo zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego oraz ostrzec współpracowników, a także inne osoby znajdujące się w rejonie zagrożenia, o grożącym im niebezpieczeństwie, • współdziałać z pracodawcą i przełożonymi w wypełnianiu obowiązków dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy. Ważne! Za nieprzestrzeganie przepisów BHP każdy pracownik szkoły, zarówno pedagogiczny, jak i niepedagogiczny, ponosi odpowiedzialność porządkową na podstawie art. 108 k.p. Zgodnie z tą regulacją wobec pracownika można zastosować karę upomnienia lub karę nagany. Za nieprzestrzeganie przez pracownika przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy lub przepisów przeciwpożarowych, opuszczenie pracy bez usprawiedliwienia, stawienie się do pracy w stanie nietrzeźwości lub spożywanie alkoholu w czasie pracy – pracodawca może również stosować karę pieniężną. Tego typu kara – zarówno za jedno przekroczenie, jak i za każdy dzień nieusprawiedliwionej nieobecności – nie może być wyższa od jednodniowego wynagrodzenia pracownika, a łącznie kary pieniężne nie mogą przewyższać 10. części wynagrodzenia przypadającego pracownikowi do wypłaty.