Rozwój emocjonalno-społeczny dziecka w procesie adaptacji Opracowała: Małgorzata Mirowska, absolwentka pedagogiki, edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej, zarzą-dzania oświatą, z ukończonym kursem teatralnym reżysera przedstawień dziecięcych, nauczycielka z 38-letnim stażem pracy z dziećmi w wieku od 3 do 10 lat, trenerka Polskiego Stowarzyszenia Pedagogów i Animatorów KLANZA, autorka książek i artykułów dla nauczycieli Rozwój emocji i umiejętności społecznych u dziecka wkraczającego w wiek przedszkolny są ze sobą ściśle powiązane. Wynika to z wielu przyczyn. Dziecko staje się członkiem nowej grupy społecznej, w skład której wchodzą inne dzieci oraz pracownicy przedszkola. Spotyka się ono nie tylko z własnymi silnymi emocjami, ale też z uczuciami innych osób. Jest to dla malucha spore wyzwanie. Aby temu podołać, musi on pozytywnie przejść przez proces adap-tacyjny, czyli odnaleźć własne miejsce w nowym środowisku społecznym. Budowanie relacji społecznych oraz panowanie nad emocjami to długotrwały proces. Dziecko, uczestnicząc w nim, wymaga często wsparcia osoby dorosłej. Normy rozwojowe dziecka w sferze emocjonalno-społecznej O ile dziecko, które kończy trzy lata, wydaje się pogodne i zrównoważone, potrafi bawić się wśród innych, jest nastawione na współpracę, słucha poleceń, a bliskim osobom okazuje wła-sne uczucia, o tyle w czasie, który wiąże się z adaptacją do nowego miejsca, może pojawić się zachwianie tej równowagi, w związku z którym możemy zaobserwować u dziecka objawy lęku, niespokojnego snu, czasem też agresji i buntu. W stosunku do dorosłych bywa ono za-borcze, nie chce się dzielić i ustępować, źle znosi rozłąkę z rodzicami. Negatywne stany emo-cjonalne objawiają się wybuchami złości i zazdrości, czasem nadmiernej płaczliwości, agresji fizycznej i słownej. Dziecko stale domaga się uwagi dorosłych, co w warunkach grupy przed-szkolnej może okazać się kłopotliwe. Należy zastanowić się, jakie powinny być oczekiwania nauczycieli w stosunku do dzieci trzy-letnich przebywających w grupie. odzwierciedlają to arkusze obserwacji trzylatków, w któ-rych wychowawcy zobowiązani są ocenić rozwój dziecka w sferze emocjonalno-społecznej. Pojawiają się więc hasła w rodzaju: „Dziecko zgodnie bawi się z innymi, grzecznie zwraca się do dorosłych i kolegów, wykonuje polecenia nauczyciela i przestrzega umów przyjętych w grupie dotyczących zasad zgodnej zabawy”. Oczekujemy również, że dziecko będzie po-godne, poinformuje nas o swoich potrzebach oraz spróbuje nazwać swoje emocje, takie jak: radość, smutek, złość. Proces adaptacji dotyczy wszystkich uczestników procesu opiekuńczo-wychowawczo-dydaktycznego realizowanego w przedszkolu, nie tylko dziecka (choć jego przede wszyst-kim), ale także jego rodziców i wychowawców. Czym jest adaptacja? Najprościej rzecz biorąc, adaptacja to przystosowanie naszego zachowania do wymogów sta-wianych przez środowisko, czyli – w omawianym tu kontekście – dostosowanie się dziecka do nowego otoczenia, oczekiwań nauczyciela, rodziców i kolegów, a także sposobu funkcjo-nowania placówki, czyli do nowego rytmu dnia, uczestnictwa w różnych zajęciach i zaba-wach, także grupowych. Przystosowanie to niesie za sobą różne konsekwencje – dziecko nie jest już w centrum zainteresowania, jak to miało miejsce w domu, musi nauczyć się dzielić uwagą dorosłych z całą grupą rówieśników. Trzylatek nie jest jeszcze stabilny emocjonalnie, nie radzi sobie z nadmiarem bodźców i zno-szeniem dłuższego wysiłku. Jest nieodporny na hałas, mało zaradny w wykonywaniu czynno-ści samoobsługowych. Nie posiada doświadczenia w zakresie funkcjonowania w grupie, nie zna warunków zaspakajania własnych potrzeb w nowym środowisku. W tym czasie w proce-sie jego rozwoju najważniejszą rolę odgrywa sfera emocjonalna. To ona steruje czynnościami poznawania i rozumienia relacji społecznych, uświadamiania sobie poczucia własnej odręb-ności oraz bezpieczeństwa. Małe dziecko nie potrafi jeszcze ukrywać czy tłumić swoich uczuć. Widać je wyraźnie w jego zachowaniu: gestach, mimice, krzyku, głośnym śmiechu i płaczu. Dziecko jest nie tylko im-pulsywne, skłonne do nagłego wyładowywania swoich emocji, ale także zmienne w swych uczuciach i nastrojach. Emocje szybko się rodzą, ale też równie szybko gasną. Często obser-wujemy u niego huśtawkę nastrojów zwaną też labilnością uczuciową. Maluch jest jeszcze – ogólnie rzecz ujmując – emocjonalnie niedojrzały. Z drugiej strony trzylatek zaczyna objawiać zainteresowanie innymi dziećmi, budując jednocześnie własną autonomię. Wejście w tym momencie do nowej grupy daje mu szansę na stymulację procesów rozwojowych. Wiemy już, że okres przedszkolny to bardzo znaczący moment w rozwoju dziecka – czas rozwoju intelektualnego, tworzenia się zrębów osobowości oraz zdobywania doświadczeń społecznych. Dlatego przystosowanie dziecka do warunków przedszkolnych ma szczególny wpływ na jego przyszłe relacje społeczne, na funkcjonowanie w życiu dorosłym. Aby proces adaptacji stymulował pozytywne zmiany rozwojowe dziecka, powinien być odpowiednio przygotowany. Wspieranie dziecka w procesie adaptacji W procesie adaptacji wsparcia dziecku udzielają z jednej strony jego rodzice, zarówno przed przyjściem dziecka do przedszkola, jak i w trakcie jego pobytu w nowym miejscu, z drugiej natomiast – nauczyciele, którzy organizują ten proces w placówce i mają ogromny wpływ na jego prawidłowy przebieg. Oczywista wydaje się zatem ścisła współpraca rodziny dziecka z wychowawcami. Mimo że głównym podmiotem procesu adaptacji jest dziecko, to za orga-nizację jego przebiegu dostosowaną do możliwości malucha odpowiadają dorośli. Proces adaptacji to czas, który powinien przynieść dziecku wiele korzyści. Człowiek z reguły dostosowuje się bez większych problemów do tego, co go wzbogaca i stymuluje jego rozwój. Maluch musi jednak rozumieć i zaakceptować sens wprowadzanej zmiany. Środowisko wy-chowawcze, jakie mu zorganizujemy, odegra kluczową rolę. Nauczyciele w grupie najmłodszej z pewnością wezmą pod uwagę nie tylko wrażliwość emo-cjonalną malucha, ale także jego indywidualne możliwości wynikające z dotychczasowych doświadczeń, nawyków i przyzwyczajeń. Wychowawcy powinni rozumieć, że na początku dziecko może mieć trudność z dostosowaniem się do nowych wymogów, zasad i ograniczeń. Dlatego wiedza na temat możliwości przystosowawczych dziecka, wynikających z jego wła-ściwości rozwojowych, jest nieodzowna zarówno w przypadku rodziców, jak i pedagogów. Dorośli zobowiązani są wspomóc dziecko w trudnych dla niego chwilach. Pracownicy przed-szkola powinni stworzyć w ramach procesu adaptacyjnego warunki, w których maluch będzie mógł zaspokoić własne potrzeby, poznać środowisko, nawiązać relacje z opiekunami i dziećmi oraz nauczyć się występowania w nowej roli, która wynika z przynależności do grupy. Podstawę prawidłowego oddziaływania pedagogicznego stanowi odpowiednie kształtowanie podmiotowość dziecka w relacji z nauczycielem. Dorosły powinien być otwarty na potrzeby malucha, wspierać jego zainteresowania. Wyrażaniu podmiotowości służy dziecku jego własna aktywność. Nauczyciele powinni więc stworzyć odpowiednie warunki materialne, czyli właściwie zaaranżowane wnętrze, wyposażone w dobrze dobrane i atrakcyjne pomoce oraz zabawki, udekorowane w taki sposób, aby stwarzało ciepły i rodzinny nastrój, a także warunki emocjonalne, na które składają się przede wszystkim: miła atmosfera, życzliwy stosunek do dziecka i rodziców oraz zapewnienie wychowankowi poczucia bezpieczeństwa, w tym także bezpieczeństwa psychicznego. Program adaptacyjny Wiedza i doświadczenie zdobyte podczas spotkań adaptacyjnych oraz budowa zaufania mię-dzy wszystkimi podmiotami procesu sprzyjają postawom empatycznym. Podjęte wspólnie działania stwarzają klimat życzliwości, wzajemnej pomocy i akceptacji. Program adaptacyjny jest skutecznym sposobem na uzyskanie takich efektów i przyczynia się znacząco do pozy-tywnego przebiegu procesu adaptacji w pierwszym roku pobytu malucha w przedszkolu. Po-winien on obejmować pierwszy rok pobytu dziecka i dotyczyć nie tylko malucha, ale także jego rodziny, nauczycieli oraz innych pracowników przedszkola, którzy mają codziennie bliski kontakt z dzieckiem. Podstawę programu stanowią spotkania z rodzicami i dziećmi, które powinny rozpocząć się jeszcze przed inauguracją roku szkolnego. Należy bowiem przygotować rodziców na to, z czym spotkają się ich dzieci w przedszkolu, a same dzieci – zapoznać z przedszkolem i opiekunami. Należy – przede wszystkim – działać tak, aby wszyscy zainteresowani chcieli rozpocząć wielką przygodę z przedszkolem, a jest to proces długotrwały. Drzwi otwarte Elementem, który otwiera program adaptacyjny, są dni otwarte, które organizuje się we wszystkich placówkach w okolicach marca. Wtedy rodzice dzieci po raz pierwszy zetkną się z przedszkolem, mając okazję nie tylko do obejrzenia wnętrza i otoczenia, ale także poznania nauczycieli i innych osób w trakcie ich pracy. Warto tego dnia pokazać gościom, jak można w miłej atmosferze zapewnić dzieciom poczucie bezpieczeństwa, stworzyć warunki do zaba-wy i zdobywania doświadczeń społecznych oraz – co szczególnie ważne – wywołać radość i uśmiech u maluchów. Spotkanie adaptacyjne Rodziców, którzy w wyniku procesu rekrutacji zdecydują się oddać swoje pociechy przed-szkolu pod opiekę, warto zaprosić na spotkanie adaptacyjne. Ma ono charakter zebrania in-formacyjnego: • podajemy wszelkie informacje dotyczące pobytu dzieci w placówce, związane np. z ramowym rozkładem dnia czy propozycjami różnych zajęć, • omawiamy z nimi realizowany w przedszkolu program wychowania przedszkolnego i podstawę programową, • informujemy ich o wyprawce dla malucha (pościel, piżamka, ubrania na zmianę, obu-wie zmienne itp.), • odpowiadamy cierpliwie na ich pytania, aż oswoją się z sytuacją związaną z pójściem ich dziecka do przedszkola. Zebranie to jest też dobrym momentem na to, aby pomóc rodzicom przygotować ich dzieci do przyjścia do placówki. Możemy – jako doświadczeni specjaliści – zaoferować rodzicom prak-tyczne wskazówki na temat tego, jak przygotować dziecko do przebywania w grupie i ułatwić mu w ten sposób proces adaptacji. Możemy również zachęcać rodziców do współpracy w celu łagodzenia trudnych emocji i lęku separacyjnego, który pojawi się u dzieci. Spotkania integracyjne Przez zabawę integracyjną można poznać oczekiwania rodziców w stosunku do nas i skon-frontować je z własnymi. Jest to też świetna okazja do tego, aby rodzice poznali się nawzajem. Żeby jednak rodzice obdarzyli nas zaufaniem, potrzebne będą kolejne spotkania. Niedługo po pierwszym spotkaniu warto zaprosić dzieci z rodzicami do placówki, przygotowując salę, w której będą one przebywały od rozpoczęcia roku szkolnego. Podczas spotkania warto pozostawić dzieciom i rodzicom swobodę oraz czas na obejrzenie sali, łazienki, szatni, zaba-wek i wystroju wnętrz, dyskretnie przemieszczając się między rodzicami i dziećmi, prowadząc z nimi krótkie rozmowy. Świetnym rozwiązaniem będzie pokazanie gościom przedszkolnego placu zabaw, który zazwyczaj stanowi dla dzieci dużą atrakcję. Mogą się na nim pobawić pod okiem rodziców. Kolejne spotkanie powinno mieć charakter typowo integracyjny, którego celem będzie wza-jemne poznanie się podczas zabawy, budowanie więzi i zaufania między wszystkimi uczest-nikami procesu edukacyjno-wychowawczego. W takim spotkaniu powinni wziąć udział wszyscy rodzice, nauczycielki i nauczycielki wspomagające oraz inne osoby, które będą się opiekować dziećmi w grupie. Wspólne zabawy to dobra okazja do przedstawienia się i po-wiedzenie o sobie tego, czym się interesujemy i co lubimy. Świetnie sprawdzają się elementy metody Klanzy lub inne zabawy integracyjne. Oczywiście należy pamiętać o tym, że tego rodzaju spotkanie – ze względu na ograniczone możliwości dzieci w zakresie koncentracji uwagi – nie może być zbyt długie, warto natomiast zadbać o atrakcyjność zabaw i miłą at-mosferę. Po serii spotkań można wysłać rodzicom (lub umieścić na stronie placówki) wszyst-kie podane informacje oraz wskazówki dla ułatwienia procesu adaptacji. Podsumowanie Wszystkie działania wymagają od nauczycieli dodatkowego wysiłku, który włożą w organi-zację i przeprowadzenie spotkań. Dzięki odpowiedniemu przygotowaniu dzieci i ich rodzice dużo łatwiej przejdą wstępny okres adaptacji, zwłaszcza że cały proces na tym się nie skończy. Będzie trwał przez pierwszy rok wspólnej przygody i obejmował wiele różnych działań, dzięki którym dzieci będą chętnie i z uśmiechem przychodziły do przedszkola, a rodzice zaufają kompetencjom i umiejętnościom opiekuńczym nauczycieli.