STAN PRAWNY NA 10 LUTEGO 2023 Odznaczenia państwowe i resortowe – obowiązki dyrektora szkoły Opracował: Marcin Majchrzak, prawnik, członek Okręgowej Izby Radców Prawnych w Warszawie, świadczy pomoc prawną w ramach własnej kancelarii, autor licznych opracowań i artykułów z zakresu tematyki kadrowo-płacowej, prawa związkowego oraz prawa oświatowego; zaktualizowała: Elżbieta Rzepecka-Roszak, dyrektor szkoły podstawowej, ekspert ds. awansu zawodowego oraz edukator ośrodka doskonalenia nauczycieli, laureatka Ogólnopolskiego Programu „Twórczy nauczyciel – Twórcza Edukacja” Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 16 października 1992 r. o orderach i odznaczeniach (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1031), • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1082 ze zm.), • Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 grudnia 2004 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania w sprawach o nadanie orderów i odznaczeń oraz wzorów odpowiednich dokumentów (Dz.U. z 2004 r. Nr 277 poz. 2743 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 20 września 2000 r. w sprawie szczegółowych zasad nadawania „Medalu Komisji Edukacji Narodowej”, trybu przedstawiania wniosków, wzoru medalu, trybu jego wręczania i sposobu noszenia (Dz.U. z 2000 r. Nr 99 poz. 1073 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 7 lipca 2015 r. w sprawie udzielania informacji o osobach oraz o podmiotach zbiorowych na podstawie danych zgromadzonych w Krajowym Rejestrze Karnym (Dz.U. z 2015 r. poz. 1025 ze zm.). Wykonywanie zawodu nauczyciela, uznawanego powszechnie za jeden z zawodów zaufania publicznego, mimo że wiąże się z ogromnym nakładem pracy oraz osobistego zaangażowania, nie znajduje często odzwierciedlenia w otrzymywanym wynagrodzeniu finansowym. Rekompensatą niskich zarobków ma być próba przynajmniej symbolicznego podkreślenia roli nauczyciela, przybierająca postać wręczanych wyróżnień, a w przypadkach najbardziej zaangażowanych osób – orderów oraz odznaczeń. Odznaczenia takie są świadectwem wysokiej jakości pracy świadczonej przez danego nauczyciela, umożliwiając mu osiągnięcie silniejszej pozycji na rynku pracy. Także szkoła zatrudniająca odznaczonego nauczyciela może wykorzystać ten fakt, podkreślając wysoką gwarancję jakości świadczonych usług edukacyjnych. Należy jednak mieć na uwadze, że procedura wnioskowania o przyznanie orderów oraz odznaczeń, nie tylko państwowych, ale także resortowych, jest bardzo sformalizowana, co często prowadzi do odrzucenia wniosku nie z powodu niedostatecznych zasług nauczyciela, ale z powodu niedopatrzeń formalnych. W niniejszym artykule omówiono informacje konieczne do prawidłowego złożenia wniosku o odznaczenia państwowe oraz resortowe. Odznaczenia państwowe Rodzaje nadawanych w Polsce orderów i odznaczeń państwowych zostały określone w Ustawie o orderach i odznaczeniach. Mogą one być nadawane z różnych powodów, począwszy od zasług wojennych, a skończywszy na medalu za długoletnie pożycie małżeńskie. Nie są to odznaczenia resortowe, co oznacza, że nie zostały przeznaczone wyłącznie dla osób związanych z oświatą, lecz dla ogółu obywateli wyróżniających się wybitnymi osiągnięciami, wśród których mogą się również znaleźć nauczyciele. Ważne! Odznaczenia najczęściej nadawane w związku z wykonywaniem zawodu nauczyciela: Order Odrodzenia Polski, Krzyż Zasługi i Medal za Długoletnią Służbę. Zapoznanie się z rodzajami odznaczeń jest o tyle istotne, że wnioskując w przyszłości o ich przyznanie, należy się liczyć z wyborem odpowiedniego orderu lub odznaczenia dla danego przypadku. Order Odrodzenia Polski – jest drugim, po Orderze Orła Białego, cywilnym odznaczeniem państwowym, przyznawanym za wybitne osiągnięcia w działalności państwowej i publicznej (w tym na polu edukacji i oświaty) podejmowane z pożytkiem dla kraju. W przypadku nauczycieli istnieje również prawdopodobieństwo jego przyznania za szczególne zasługi dla służby publicznej czy wybitne zasługi dla rozwoju współpracy z innymi państwami i narodami. Order dzieli się na pięć klas, przyznawanych w zależności od zasług odznaczonego: • klasa I – Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski, • klasa II – Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, • klasa III – Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski, • klasa IV – Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, • klasa V – Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski. Krzyż Zasługi – nagroda dla tych osób, które mogą poszczycić się zasługami dla państwa lub obywateli, spełniając czyny przekraczające zakres ich zwykłych obowiązków, przynoszące znaczną korzyść państwu lub obywatelom. Krzyż Zasługi może zostać nadany również za działalność publiczną, ofiarne niesienie pomocy oraz działalność charytatywną. Powyższe kryteria przyznawania odznaczenia, w dużym stopniu nieostre i niesprecyzowane, pozwalają na przyznanie Krzyża Zasługi w wielu hipotetycznych sytuacjach zawodowych nauczycieli. Odznaczenie to jest również zdecydowanie częściej przyznawane niż Order Odrodzenia Polski. W przypadku Krzyża Zasługi mamy do czynienia z jego trzema stopniami, mającymi zastosowanie w zależności od wagi zasług odznaczanego: • I stopień – Złoty Krzyż Zasługi, • II stopień – Srebrny Krzyż Zasługi, • III stopień – Brązowy Krzyż Zasługi. Należy mieć na uwadze, że istnieje możliwość dwukrotnego nadania Krzyża Zasługi tego samego stopnia tej samej osobie. Warto też podkreślić, że przed nadaniem Krzyża Zasługi wyższego stopnia niż obecnie posiadany przez odznaczonego muszą upłynąć co najmniej trzy lata od poprzedniego odznaczenia, jednakże możliwe są w tym zakresie wyjątkowe odstępstwa. Ostatnim rodzajem odznaczenia państwowego przyznawanego w związku z wykonywaniem zawodu nauczyciela jest Medal za Długoletnią Służbę. Już sama jego nazwa wskazuje, że głównym kryterium jego przyznania jest pełnienie przez nauczyciela długoletniej służby zawodowej. Dodatkowym kryterium jest konieczność wykonywania obowiązków w sposób wzorowy oraz wyjątkowo sumienny. Przepisy przewidują trzy stopnie medalu: • I stopień – Medal Złoty za Długoletnią Służbę, • II stopień – Medal Srebrny za Długoletnią Służbę, • III stopień – Medal Brązowy za Długoletnią Służbę. Wnioski o nadanie Medalu mogą być składane nie wcześniej niż: • po 30 latach pracy zawodowej osoby proponowanej do odznaczenia na I stopień, • po 20 latach pracy zawodowej osoby proponowanej do odznaczenia na II stopień, • po 10 latach pracy zawodowej osoby proponowanej do odznaczenia na III stopień. Ważne! Zgodnie z obecnymi przepisami wniosek o nadanie Medalu za Długoletnią Służbę osobie, która w danym roku nabywa prawo do emerytury, przedstawia się najpóźniej w dniu rozwiązania stosunku pracy z tą osobą. Procedura wnioskowania – rola dyrektora szkoły Procedura wnioskowania o przyznanie nauczycielowi odznaczenia państwowego może wydać się w pierwszej chwili niejednoznaczna. Co do zasady, zgodnie z art. 68 ust. 5 pkt 3 Ustawy prawo oświatowe, to do zadań dyrektora należy m.in. występowanie z wnioskami, po zasięgnięciu opinii rady pedagogicznej i rady szkoły, w sprawach odznaczeń dla nauczycieli oraz pozostałych pracowników. Jednakże, zgodnie z art. 2 ust. 2 i 3 Ustawy o orderach i odznaczeniach, ordery (w tym Order Odrodzenia Polski) nadawane są z inicjatywy Prezydenta RP bądź na wniosek Prezesa Rady Ministrów oraz Kapituły Orderów. Natomiast odznaczenia (w tym Krzyż Zasługi oraz Medal za Długoletnią Służbę) nadawane są z inicjatywy Prezydenta RP lub na wniosek: • Prezesa Rady Ministrów, • ministrów (w tym MEN), • kierowników urzędów centralnych oraz • wojewodów. Jak widać, w powyższej liście podmiotów uprawnionych do wnioskowania o order lub odznaczenie nie znajduje się dyrektor szkoły. Należy zatem uznać, że jego rola w powyższym zakresie jest czysto organizacyjna, ponieważ jako osoba będąca bezpośrednim przełożonym nauczycieli jest najlepiej zorientowany, który z nich zasługuje na odznaczenie. Tym samym jego inicjatywa w tym zakresie może polegać przede wszystkim na przedstawieniu niezbędnych dokumentów organowi, który ma faktyczne uprawnienie do wnioskowania o przyznanie orderu lub odznaczenia. Ważne! W praktyce jednak wykształciła się w tym zakresie procedura pośredniczenia w zbieraniu i przekazywaniu wniosków o odznaczenia nauczycieli przez właściwe kuratoria oświaty. Zasadą stało się obecnie, że dyrektor szkoły przesyła komplet dokumentów do właściwego kuratorium oświaty, które – po sprawdzeniu ich pod kątem formalnym – przesyła dokumenty z podlegających jego nadzorowi szkół i placówek podmiotowi będącemu formalnym wnioskodawcą, czyli do MEN-u. Rola kuratoriów oświaty jako pośredników w składaniu wniosków o przyznanie odznaczeń państwowych nie wynika wprost z obecnie obowiązujących przepisów – czyli z Rozporządzenia w sprawie szczegółowego trybu postępowania w sprawach o nadanie orderów i odznaczeń oraz wzorów odpowiednich dokumentów. Tego typu funkcję pełnią kuratoria, np. w przypadku składania wniosków o przyznanie nagrody MEN-u, ale w przypadku odznaczeń państwowych zabrakło analogicznego uregulowania. W celu wstępnego wyboru wniosków o odznaczenia kuratoria oświaty tworzą komisje ds. odznaczeń, które sprawdzają pod względem formalnym wnioski składane przez szkołę. Istotne jest, aby komisje te w ramach swojej działalności nie uchybiały powszechnie obowiązującym przepisom prawa w zakresie trybu wnioskowania o nadanie orderów i odznaczeń. Odnosi się to również do przepisu przewidującego ewentualny wymóg wyrażenia przez kuratora oświaty pozytywnej opinii w przedmiocie wniosku – w przypadku odznaczeń państwowych brak jest takiego zapisu, ale pojawia się on chociażby w przypadku procedury przyznawania nagrody MEN-u. Po sprawdzeniu wniosków pod kątem formalnym kuratoria oświaty przesyłają je formalnemu wnioskodawcy, czyli Ministerstwu Edukacji Narodowej (w przypadku Orderu Odrodzenia Polski formalnym wnioskodawcą jest Prezes RM, ale wnioski te przesyłane są za pośrednictwem MEN-u). Terminy przesyłania wniosków określają poszczególne kuratoria oświaty. Powyższa procedura powinna zapewnić, aby wnioski, które trafią ostatecznie do Kancelarii Prezydenta RP, spełniały wymogi przewidziane w Rozporządzeniu w sprawie szczegółowego trybu postępowania w sprawach o nadanie orderów i odznaczeń oraz wzorów odpowiednich dokumentów. Wypełnianie wniosku Poniżej znajduje się lista obowiązków związanych z prawidłowym wypełnieniem wniosku o odznaczenie, jakie spoczywają na dyrektorze do momentu przekazania wniosku do właściwego kuratora oświaty: • dla każdego nauczyciela wypełniany jest jeden egzemplarz wniosku stanowiącego aktualny załącznik nr 1 wzór wniosku o nadanie orderu lub odznaczenia – do Rozporządzenia w sprawie szczegółowego trybu postępowania w sprawach o nadanie orderów i odznaczeń oraz wzorów odpowiednich dokumentów. Zaleca się, aby wnioski nie były wypełniane pismem ręcznym, z uwagi na jego mniejszy stopień czytelności. Należy zwrócić szczególną uwagę na to, by nie wypełnić pól przeznaczonych dla formalnego wnioskodawcy – MEN-u bądź Prezesa Rady Ministrów. Chodzi zwłaszcza o pola nr 20–22. Nazwa klasy orderu lub odznaczenia musi być zgodna z tymi określonymi w Ustawie o orderach i odznaczeniach. Rubryka nr 13 dotyczy sytuacji, w której we wniosku o nadanie Orderu Odrodzenia Polski proponuje się osobę, która była posłem lub senatorem bądź też zajmowała kierownicze stanowiska państwowe (z wnioskiem można bowiem wystąpić dopiero po wygaśnięciu mandatu lub po zakończeniu sprawowania kierowniczej funkcji), jeżeli natomiast według posiadanych przez dyrektora informacji nauczyciel nie piastował takiej funkcji, we wniosku należy wpisać „nie”. W rubryce nr 14 należy podać stanowisko, bez konieczności podania przedmiotu nauczanego przez nauczyciela. W rubryce nr 15 podaje się wyłącznie ordery lub odznaczenia państwowe. Odznaczenia resortowe (w tym medal KEN) należy podać w rubryce nr 17. Trzeba pamiętać, że przez jednostkę organizacyjną sporządzającą wniosek należy rozumieć właściwą placówkę, natomiast przez organ uprawniony do występowania do Prezydenta RP z wnioskiem o nadanie orderu lub odznaczenia rozumie się MEN bądź Prezesa RM. Dużo uwagi należy także poświęcić przygotowaniu uzasadnienia. Z formalnych wymogów należy pamiętać, aby czcionka treści uzasadnienia nie była mniejsza niż 10 pkt, ponadto nie powinno wykraczać się poza ramy pola przeznaczonego na uzasadnienie we wniosku (nie powinno się dołączać dodatkowych stron, kartek itp. z dodatkowym uzasadnieniem). Treść uzasadnienia musi zawierać szczegółową informację o zasługach i osiągnięciach osoby, której dotyczy – w szczególności niezbędne jest wykazanie zasług po otrzymaniu ostatniego orderu lub odznaczenia. Uzasadnienie nie powinno być zbyt krótkie i ogólne, należy wskazywać konkretne dokonania nauczyciela z podaniem daty. W uzasadnieniu nie należy powtarzać danych zawartych w innych częściach wniosku (np. co do otrzymanych odznaczeń). Należy pamiętać, aby dokonania zawarte w uzasadnieniu były odpowiednie do klasy orderu lub odznaczenia, o który wnioskujemy. W przypadku Medali za Długoletnią Służbę należy dodatkowo podać ogólny staż pracy kandydata, a także wymienić jego szczególne zasługi w zakresie wykonywania obowiązków. W przypadku Krzyży Zasługi należy skoncentrować się na wykazaniu szczególnych zasług wykraczających poza obowiązki służbowe, • zgodnie z § 3 ust. 2 Rozporządzenia w sprawie szczegółowego trybu postępowania w sprawach o nadanie orderów i odznaczeń oraz wzorów odpowiednich dokumentów wnioskodawca przedstawia we wniosku o nadanie orderu lub odznaczenia informację o karalności osoby, której dotyczy wniosek. Wiąże się to z koniecznością skierowania przez MEN (bądź Prezesa RM) zapytania do Krajowego Rejestru Karnego o udzielenie informacji o osobie – stanowiącego załącznik nr 1 do Rozporządzenia w sprawie udzielania informacji o osobach oraz o podmiotach zbiorowych na podstawie danych zgromadzonych w Krajowym Rejestrze Karnym. Obowiązkiem dyrektora będzie jedynie wypełnienie wzoru zapytania o dane osobowe nauczyciela w polach 1–10, a także o PESEL. W polu nr 11 należy wpisać „art. 31a Ustawy z dnia 16 października 1992 r. o orderach i odznaczeniach (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1031)”. W polu nr 12 należy zaznaczyć „Kartoteka karna”. Bardzo ważne jest, aby dane osobowe wpisane w zapytaniu były identyczne z tymi, które zostały zawarte we wniosku o odznaczenie. Na zapytaniu dyrektor nie powinien wpisywać żadnych dat, nie powinno się również składać żadnych podpisów ani przybijać pieczęci – gdyż oficjalnie wniosek jest składany do KRK przez MEN bądź Prezesa RM. Zapytanie wypełnione w powyższy sposób należy dołączyć do wniosku przesyłanego do kuratorium oświaty, • kolejnym krokiem jest uzyskanie przez dyrektora od nauczycieli oświadczeń, na podstawie których udzielają oni zgody na przetwarzanie na dalszym etapie procedury swoich danych osobowych. Jest to konieczne np. w celu późniejszego opublikowania przez właściwe kuratorium oświaty na stronie internetowej danych osobowych nauczycieli, w przypadku których wnioski o odznaczenie zostały pozytywnie rozpatrzone, • kompletne wnioski osób, które mają zostać przedstawione do odznaczenia, muszą jeszcze zostać zaopiniowane przez radę pedagogiczną. Przepisy nie wymagają, aby do wniosku o odznaczenie konieczne było dołączanie np. protokołu z posiedzenia rady, na której opiniowano wnioski. W praktyce protokół może pozostać w szkolnym archiwum, natomiast dyrektor może poprzestać na wpisaniu w uzasadnieniu wniosku o odznaczenie, że został zaopiniowany przez radę pedagogiczną w określonym dniu (data opiniowania powinna być późniejsza niż data sporządzenia wniosku). Należy zauważyć, że do skutecznego złożenia wniosku o odznaczenie nie jest konieczne uzyskanie pozytywnej opinii co do danego wniosku, lecz wyłącznie podanie go samemu opiniowaniu (w art. 68 ust. 5 pkt 3 Ustawy Prawo oświatowe mowa jest wyłącznie o „zasięgnięciu opinii”). Oczywiście pozytywna opinia rady zwiększa prawdopodobieństwo przyznania odznaczenia nauczycielowi. Dyrektor nie powinien przesyłać do kuratorium wniosków o odznaczenie nauczycieli niezaopiniowanych przez radę pedagogiczną (np. gdy po zakończeniu posiedzenia rada dochodzi do przekonania, że na odznaczenie zasługuje jeszcze dodatkowa osoba), • następnie powyższe wnioski wraz z pismem przewodnim zawierającym imienną listę kandydatów do odznaczenia, wskazaniem stanowisk i proponowanych odznaczeń należy przekazać do właściwego kuratorium oświaty. Odznaczenia resortowe Zasady przyznawania nauczycielskiego odznaczenia resortowego – Medalu Komisji Edukacji Narodowej – zostały uregulowane w Rozporządzeniu w sprawie szczegółowych zasad nadawania „Medalu Komisji Edukacji Narodowej”, trybu przedstawiania wniosków, wzoru medalu, trybu jego wręczania i sposobu noszenia. Zgodnie z jego § 1 Medal KEN nadawany jest za szczególne zasługi dla oświaty i wychowania, w szczególności w zakresie działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej, twórczości dla dzieci i młodzieży oraz kształcenia i doskonalenia nauczycieli. Pełna lista osób, które mogą zostać nim wyróżnione, wśród których wymienia się nauczycieli legitymujących się co najmniej siedmioletnią wyróżniającą się działalnością dydaktyczną, została zawarta w § 1 Rozporządzenia. Medal może zostać nadany z własnej inicjatywy przez MEN bądź też na wniosek: • ministrów (kierowników urzędów centralnych), • rektorów szkół wyższych, • wojewodów, • organu sprawującego nadzór pedagogiczny, • organu prowadzącego szkołę, • władz statutowych organizacji społecznych lub stowarzyszeń prowadzących statutową działalność oświatowo-wychowawczą, • władz statutowych ogólnokrajowych organizacji związkowych, • kierowników placówek dyplomatycznych lub konsularnych Rzeczypospolitej Polskiej. Podobnie jak to było w przypadku odznaczeń państwowych, również i w przypadku medali KEN dyrektor nie został wymieniony wśród podmiotów, które mogą złożyć oficjalny wniosek o odznaczenie nauczyciela. Będzie on pełnił jedynie funkcję przygotowawczą, a także będzie zobowiązany do przedstawienia gotowych wniosków opinii rady pedagogicznej. W praktyce przygotowane przez dyrektora wnioski są następnie przesyłane do kuratorium oświaty celem ich weryfikacji i uzyskania pozytywnej opinii. Następnie wnioski są przesyłane z kuratoriów oświaty do MEN-u. Ważne! Termin przekazania wniosków o odznaczenia Medalem KEN wyznaczają odpowiednio poszczególne kuratoria oświaty. Jeżeli wnioskującym jest organ prowadzący szkołę, składane przez niego wnioski również będą wymagały wcześniejszego uzyskania pozytywnej opinii właściwego kuratora oświaty (§ 3 ust. 2 ww. Rozporządzenia). Wniosek o Medal Komisji Edukacji Narodowej Sporządzenie wniosku o Medal KEN przysparza nieco mniej problemów niż wniosek o odznaczenie państwowe, jednak tutaj też należy spełnić szczególne wymagania formalne, a także prawidłowo sporządzić uzasadnienie. Wzór wniosku o nadanie medalu KEN stanowi załącznik nr 2 do Rozporządzenia w sprawie szczegółowych zasad nadawania „Medalu Komisji Edukacji Narodowej”, trybu przedstawiania wniosków, wzoru medalu, trybu jego wręczania i sposobu noszenia. Obowiązkiem dyrektora będzie wypełnienie pól z danymi dotyczącymi osoby przedstawianej do odznaczenia oraz poświadczenie tych danych w polu nr 7. Do wniosku nie powinno dołączać się dodatkowych kartek, zawierających np. dodatkowe uzasadnienie wniosku. Nie należy wypełniać pola nr 9 – jest ono wypełniane przez organ przedstawiający formalnie wniosek do MEN-u, a więc np. przez organ sprawujący nadzór pedagogiczny bądź przez organ prowadzący. Uzasadnienie powinno zawierać konkretne osiągnięcia osoby przedstawionej do odznaczenia. Nie powinno być zbyt ogólne i koncentrować się na informacjach nieistotnych z punktu widzenia § 1 ww. Rozporządzenia. Warto również podać staż pracy osoby przedstawionej do odznaczenia, szczególnie gdy jest to jeden z warunków przyznania Medalu KEN. Wniosek powinno się sporządzić w jednym egzemplarzu – czasami można spotkać się z wymogami stawianymi przez kuratoria oświaty, zgodnie z którymi wniosek należy sporządzić w dwóch egzemplarzach, jednakże nie znajdują one oparcia w przepisach prawa. Ważne! W przeciwieństwie do wniosku o nadanie odznaczenia państwowego, przy sporządzaniu wniosku o medal KEN nie jest konieczne wypełnianie zapytania do KRK o udzielenie informacji o osobie. Opiniowanie wniosków o medale KEN przez radę pedagogiczną odbywa się analogicznie do opiniowania wniosków o odznaczenia państwowe. Prawidłowo wypełniony wniosek należy, wraz z oświadczeniem nauczyciela o zgodzie na przetwarzanie danych osobowych oraz z pismem przewodnim, wysłać do właściwego kuratorium oświaty.