STAN PRAWNY NA 3 STYCZNIA 2022 Kontrola aktualności badań lekarskich Opracował: Michał Łyszczarz, prawnik, główny specjalista w Wydziale Oświaty w Urzędzie Miasta w Dąbrowie Górniczej, współautor komentarza do Ustawy o systemie oświaty oraz szeregu publikacji z zakresu prawa oświatowego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1320 ze zm.), • Ustawa z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobie-ganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 2095 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów prze-widzianych w Kodeksie pracy (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 2067 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 10 grudnia 2018 r. w sprawie dokumentacji pracowniczej (Dz.U. z 2018 r. poz. 2369), • Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie zakresu prowadzenia przez pracodawców dokumentacji w sprawach związanych ze stosunkiem pracy oraz sposobu prowadzenia akt osobowych pracownika (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 894) – akt uchylony. Na stronie Najwyższej Izby Kontroli dostępne są wyniki kontroli z 15 czerwca 2017 r. prze-prowadzonej wspólnie z Państwową Inspekcją Pracy, której celem było sprawdzenie, czy sys-tem sprawdzający wywiązywanie się lekarzy medycyny pracy i pracodawców z obowiązku zapewnienia pracownikom badań profilaktycznych pozwalał na wykrywanie ewentualnych nieprawidłowości. Kontrola ta ujawniła, że brakowało w tym zakresie rozwiązań prawnych, co zwiększało ryzyko związane z niezapewnieniem pracownikom badań lekarskich adekwatnych do zagrożeń dla ich zdrowia i życia występujących w miejscu pracy. Taki stan rzeczy wynikał z faktu, że w myśl przepisów Kodeksu pracy pracodawca zobowiązany został do przechowywania w aktach pracownika orzeczenia wydanego na podstawie badań lekarskich, ale już nie kopii skierowania na badania, a to właśnie w tym dokumencie pracodawca podaje wszelkie informacje o występujących na stanowisku pracy czynnikach szkodliwych dla zdro-wia, aktualnych wynikach ich badań i pomiarów oraz warunkach uciążliwych, które umożli-wiają inspektorom pracy ich weryfikację. Kontrola pokazała, że: • w 55 proc. przypadków brakowało kopii skierowań na badania profilaktyczne, • 22 proc. skierowań zawierało niepełne informacje o zagrożeniach dla zdrowia i życia występujących na stanowiskach pracy (z czego 52 proc. zostało wystawione przez pracodawców zatrudniających do 20 pracowników), co w wielu przypadkach było wynikiem braku lub niepoprawnej oceny ryzyka zawodowego, w tym także nieziden-tyfikowania wszystkich zagrożeń wynikających z charakteru pracy i sposobu jej wy-konywania (blisko połowa pracodawców nierzetelnie sporządziła ocenę ryzyka zawo-dowego). Warto zwrócić uwagę, że na podstawie informacji, które zawiera skierowanie, lekarz dokonuje analizy czynników szkodliwych dla zdrowia i warunków uciążliwych występujących na stanowisku pracy, co z kolei wpływa na: • częstotliwość i zakres wykonywania badań profilaktycznych, • potrzebę konsultacji z lekarzami specjalistami, • konieczność wykonania dodatkowych badań diagnostycznych. W wyniku kontroli w wojewódzkich ośrodkach medycyny pracy stwierdzono, że do najczęst-szych nieprawidłowości należały: • wykonywanie badań bez skierowania lub na podstawie skierowania niezawierającego wymaganych informacji o zagrożeniach dla zdrowia i życia występujących na stano-wisku pracy, • zawężanie zakresu tych badań oraz nieprawidłowe wyznaczanie terminu kolejnych. Kontrola ta miała miejsce w czasie, gdy obowiązywało jeszcze Rozporządzenie MPiPS z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie zakresu prowadzenia przez pracodawców dokumentacji w spra-wach związanych ze stosunkiem pracy oraz sposobu prowadzenia akt osobowych pracownika. Akt ten – istotnie – nie wymagał przechowywania w dokumentacji pracowników skierowań na badania profilaktyczne. Obecnie obowiązuje już Rozporządzenie MRPiPS z dnia 10 grudnia 2018 r. w sprawie dokumentacji pracowniczej, stosownie do którego w aktach osobowych pracownika znajdować się powinny skierowania na badania lekarskie i orzeczenia lekarskie dotyczące wstępnych, okresowych i kontrolnych badań lekarskich, co jednoznacznie wskazuje, że wskazany przez NIK braku rozwiązań prawnych został skutecznie wypełniony. Zakres i częstotliwość przeprowadzanych badań Do nauczycieli i pracowników niepedagogicznych przedszkola stosuje się przepisy Rozporzą-dzenia MZiOS z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracow-ników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy. W myśl § 1 określa ono: • zakres wstępnych, okresowych i kontrolnych badań lekarskich pracowników, o których mowa w art. 229 § 1, 2 i 5 Kodeksu pracy, tryb ich przeprowadzania oraz sposób dokumentowania i kontroli tych badań, • częstotliwość wykonywania badań okresowych, • zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami, • tryb wydawania i przechowywania orzeczeń lekarskich: o o utracie przez pracownika zdolności do wykonywania dotychczasowej pracy (art. 43 pkt 2 Kodeksu pracy), o o konieczności przeniesienia pracownika do innej pracy ze względu na stwierdze-nie szkodliwego wpływu wykonywanej pracy na zdrowie pracownika (art. 55 § 1 Kodeksu pracy), o stwierdzających, że dana praca zagraża zdrowiu młodocianego (art. 201 § 2 Ko-deksu pracy), o o braku przeciwwskazań do wykonywania pracy na określonym stanowisku (art. 229 § 4 Kodeksu pracy), o stwierdzających u pracownika objawy wskazujące na powstawanie choroby zawo-dowej (art. 230 § 1 Kodeksu pracy), o stwierdzających niezdolność do wykonywania dotychczasowej pracy u pracowni-ka, który uległ wypadkowi przy pracy lub u którego stwierdzono chorobę zawo-dową, lecz nie zaliczono go do żadnej z grup inwalidów (art. 231 Kodeksu pracy); • dodatkowe wymagania kwalifikacyjne, jakie powinni spełniać lekarze przeprowadza-jący badania profilaktyczne oraz sprawujący profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami, niezbędną z uwagi na warunki pracy. Zakres i częstotliwość badań profilaktycznych określają wskazówki metodyczne w sprawie przeprowadzania badań profilaktycznych pracowników, stanowiące załącznik nr 1 do Rozpo-rządzenia. Lekarz przeprowadzający badanie profilaktyczne może poszerzyć jego zakres – w zależności od wskazań – o dodatkowe specjalistyczne badania konsultacyjne, w szczegól-ności: otolaryngologiczne, neurologiczne, okulistyczne, dermatologiczne, alergologiczne lub psychologiczne oraz badania dodatkowe, a także wyznaczyć krótszy termin następnego bada-nia, niż to określono we wskazówkach metodycznych, jeżeli stwierdzi, że jest to niezbędne dla prawidłowej oceny stanu zdrowia osoby przyjmowanej do pracy lub pracownika. Badanie profilaktyczne przeprowadza się na podstawie skierowania wydanego przez praco-dawcę. Skierowanie to powinno zawierać: • określenie rodzaju badania profilaktycznego, jakie ma być wykonane, • w przypadku osób przyjmowanych do pracy lub pracowników przenoszonych na inne stanowiska pracy – określenie stanowiska pracy, na którym osoba ta ma być zatrud-niona, w tym przypadku pracodawca może wskazać w skierowaniu dwa lub więcej stanowisk pracy, w kolejności odpowiadającej potrzebom zakładu, • w przypadku pracowników – określenie stanowiska pracy, na którym pracownik jest zatrudniony, • opis warunków pracy uwzględniający informacje o występowaniu na stanowisku lub stanowiskach pracy czynników niebezpiecznych, szkodliwych dla zdrowia lub czyn-ników uciążliwych i innych wynikających ze sposobu wykonywania pracy, z podaniem wielkości narażenia oraz aktualnych wyników badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, wykonanych na tych stanowiskach. Załącznik nr 1 do Rozporządzenia w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy wskazuje czynniki niebezpieczne, szkodliwe lub uciążliwe, z podziałem na: fizyczne, chemiczne, biologiczne i inne. W przy-padku pracowników przedszkola jako podstawowy czynnik zagrożenia, związany ze stanowi-skiem pracy, wymienia się hałas (czynnik fizyczny) i skierowanie powinno na ten właśnie czynnik wskazywać, co powoduje konieczność przeprowadzenia stosowanego badania obej-mującego badanie lekarskie, otoskopowe i akumetryczne, audiometrię tonalną (badanie prze-wodnictwa powietrznego dla częstotliwości 0,5–8 kHz) obligatoryjną przy hałasie o poziomie LExsh ≥ 80 dB. Rozporządzenie wskazuje też częstotliwość badań profilaktycznych dla tego czynnika – co roku przez pierwsze trzy lata narażenia, a następnie co trzy lata. Ważne! To lekarz medycyny pracy określa termin ważności badania, a wraz z nim termin przeprowa-dzenia badania kolejnego. Na stanowiskach pracowników przedszkola mogą też występować czynniki z grupy czwartej, czyli inne czynniki, jak np.: • obsługa monitorów ekranowych, która wymaga badania – co 5 lat – narządu wzroku, a dokładnie oceny ostrości widzenia, • stały i nadmierny wysiłek głosowy, który wymaga badania lekarskiego, oceny wydol-ności narządu głosu (np. za pomocą wskaźnika niepełnosprawności głosowej), a w przypadku wyniku wskazującego na zmiany patologiczne w narządzie głosu – konsultacji otolaryngologicznej lub foniatrycznej z wykonaniem (w zależności od wskazań) wideolaryngostroboskopii, przy czym pierwsze badanie okresowe powinno nastąpić po 12 miesiącach, a następne – co 3–5 lat. Rodzaje badań Regulacja art. 229 Kodeksu pracy przewiduje w stosunku do nauczycieli i pracowników nie-pedagogicznych konieczność przeprowadzenia badań wstępnych, okresowych i kontrolnych. Badaniom wstępnych podlegają osoby przyjmowane do pracy, a także pracownicy przenosze-ni na stanowiska pracy, na których występują czynniki szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe. Nie podlegają im natomiast osoby: • przyjmowane ponownie do pracy u tego samego pracodawcy na to samo stanowisko lub na stanowisko o takich samych warunkach pracy w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniego stosunku pracy z tym pracodawcą – co istotne, okres ten w czasie epidemii został wydłużony do 180 dni, zgodnie z art. 12a ust. 5 pkt 1 Ustawy z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobie-ganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych, • przyjmowane do pracy u innego pracodawcy na dane stanowisko w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniego stosunku pracy, jeżeli posiadają aktualne orzeczenie lekarskie stwierdzające brak przeciwwskazań do pracy w warunkach pracy opisanych w skierowaniu na badania lekarskie i pracodawca ten stwierdzi, że warunki te odpowiadają warunkom występującym na danym stanowisku pracy, z wyłączeniem osób przyjmowanych do wykonywania prac szczególnie niebezpiecznych – tutaj rów-nież na czas epidemii wskazany okres został wydłużony do 180 dni. W związku z upływem ważności badań okresowych przeprowadzane są one cyklicznie. Z kolei badania kontrolne przeprowadza się w przypadku niezdolności do pracy trwającej dłużej niż 30 dni, spowodowanej chorobą – wówczas pracownik podlega kontrolnym bada-niom lekarskim w celu ustalenia zdolności do wykonywania pracy na dotychczasowym sta-nowisku. Przekroczenie terminu ważności badania Zgodnie z art. 229 § 4 Kodeksu pracy pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku w warunkach pracy opisanych w skierowaniu na badania lekarskie. Przepis ten dotyczy każdego rodzaju badania, dlatego nie można dopuścić pracownika do pracy także bez badania wstępnego. Po przekroczeniu terminu ważności badania pracownik nie może zostać dopuszczony do pracy do momentu dostarczenia aktualnego orzeczenia. Dyrektor powinien wydać pracownikowi skierowanie w terminie umożliwiającym wykonanie przez niego badania przed upływem ważności badania poprzedniego. Jeżeli jednak pracownik przekroczy ów termin z własnej winy, ryzykuje zwolnienie dyscyplinarne. Pracodawca ma prawo potraktować takie postępowanie jako zawinioną przez pracownika utratę uprawnień, która jest podstawą do poniesienia odpowiedzialności dyscyplinarnej. Dlatego pracodawca musi ze swojej strony kontrolować: • wydanie skierowania w odpowiednim terminie, • umieszczenie jego kopii w aktach osobowych pracownika wraz z orzeczeniem lekar-skim, • dostarczenie przez pracownika w terminie orzeczenia. Taka kontrola ma charakter wewnętrzny. Dokonuje jej dyrektor w celu zapobieżenia ewentu-alnym nieprawidłowościom, które mogłyby zostać wykryte przez organy kontroli zewnętrznej, np. przez PIP. Pamiętać jednak należy, że nadal obowiązuje art. 12a ust. 1 Ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych, zgodnie z którym w przypadku ogłoszenia stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii, od dnia ogłoszenia danego stanu zawiesza się: • wykonywanie badań okresowych pracowników, którym podlegają na podstawie art. 229 § 2 zdanie pierwsze Kodeksu pracy, • wydawanie przez pracodawcę skierowań na badania okresowe na podstawie art. 229 § 4a Kodeksu pracy. Ważne! Dyrektor nie ma obecnie podstaw do wydawania skierowań na badania okresowe, niemniej badania wstępne i kontrolne nadal są wykonywane.