Poznaj mózg nastolatka Opracowała: Kinga Bartkowiak, absolwentka etnologii, copywriterka, blogerka. Miłośniczka zdrowego stylu życia, jogi i medytacji Nastolatki są postrzegane jako impulsywne, nieracjonalne i lubiące ryzyko. Za te cechy dorośli zwykle obwiniają burzę hormonalną, jednak tak naprawdę coraz więcej wskazuje na to, że zachowania typowe dla nastolatków są zdecydowanie bardziej związane z rozwojem mózgu niż z wydzielaniem hormonów. Okres dorastania to czas intensywnych przemian zachodzących w tym najbardziej skomplikowanym i fascynującym organie ludzkiego organizmu. Zanim przejdziemy do tego, jak nastoletni mózg wpływa na zachowanie młodych ludzi, warto zapoznać się z jego podstawową budową i funkcjami poszczególnych części mózgu. To niewątpliwie najważniejszy organ organizmu – jest rodzajem wewnętrznego komputera, dzięki któremu myślimy, czujemy, podejmujemy decyzje, planujemy czy odczuwamy sytość. Kilka słów o budowie mózgu Mózg można podzielić na pięć zasadniczych części: kresomózgowie, międzymózgowie, śródmózgowie oraz tyłomózgowie z rdzeniem przedłużonym. Kresomózgowie to największy fragment – ośrodek decyzyjny, który zarządza czynnościami umysłowymi i fizycznymi. Kresomózgowie obejmuje dwie półkule mózgu, których powierzchnię tworzą fałdy (zakręty). Potocznie to właśnie kresomózgowie utożsamiane jest z mózgiem, ponieważ stanowi ono jego najbardziej zewnętrzną część z charakterystycznymi płatami. Międzymózgowie to centrum koordynacji nerwowej i hormonalnej, śródmózgowie jest ośrodkiem wzrokowym, natomiast tyłomózgowie z rdzeniem przedłużonym są odpowiedzialne za czynności odruchowe oraz regulację funkcji życiowych. Uszkodzenie rdzenia przedłużonego niesie ze sobą poważne zagrożenie życia. O trzech mózgach w mózgu Mówi się, że w naszym mózgu istnieją tak naprawdę trzy mózgi: „mózg emocjonalny”, „mózg myślący” i „mózg magazynujący i wydobywający informacje”. Ten pierwszy, czyli „mózg emocjonalny”, to ciało migdałowate – część układu limbicznego. Po raz pierwszy zostało ono wyróżnione jako osobna struktura w XIX w., a jego nazwa została nadana ze względu na podobieństwo jego kształtu do migdałów (łac. amygdala). Ciało migdałowate bierze udział w procesach emocjonalnych. To ono nazywa emocje, a w szczególności strach, określa także, czy bodźce docierające do naszego organizmu są pozytywne, czy negatywne – dzieje się to znacznie szybciej, niż dokonywana jest racjonalna ocena ze strony mózgu. Związek ciała migdałowatego ze strachem objawia się tym, że często, kiedy coś zwróci uwagę amygdali, możemy odczuwać lęk, nawet nie do końca wiedząc, dlaczego tak się dzieje. Ta struktura nieustannie analizuje bowiem napływające informacje, a jeśli wykryje jakiekolwiek niebezpieczeństwo – wysyła ostrzeżenie. „Mózg myślący” to kora przedczołowa. Obejmuje część płata czołowego, która leży najbardziej z przodu i jest odpowiedzialna za liczne kompetencje, które cechują ludzi. Do najważniejszych umiejętności związanych z tym fragmentem mózgu należą: hamowanie reakcji, czyli powstrzymywanie się od działania, kontrola własnych emocji, koncentracja mimo pojawiających się dystraktorów, pamięć operacyjna, planowanie, inicjowanie oraz organizowanie działania. Kiedy ciało migdałowate aktywuje się i wysyła sygnał o możliwym zagrożeniu, kora przedczołowa – jako ta bardziej logiczna i racjonalna część mózgu – przegląda informacje napływające ze zmysłów oraz zmagazynowanych wspomnień, aby podjąć decyzję. Hipokamp – „mózg magazynujący i wydobywający informacje” – to nieduża struktura zlokalizowana w płacie skroniowym, która odpowiada głównie za pamięć. Hipokamp wytwarza i przechowuje krótko- i długotrwałe wspomnienia, takie jak lokalizacja rzeczy i miejsc związanych z różnymi osobami. W badaniach nad mózgami londyńskich taksówkarzy stwierdzono, że ich hipokampy wyraźnie zmieniają strukturę pod wpływem konieczności zapamiętywania skomplikowanej sieci ulic i tras Londynu. Z kolei uszkodzenia tej części mózgu mogą prowadzić do upośledzenia zdolności uczenia się. Czym się różni mózg nastolatka? Dlaczego młodzi ludzie funkcjonują inaczej niż dorośli? Czy mózg nastolatka jest pozbawiony którejś z ważnych struktur? Absolutnie nie! Z mózgiem nastolatków wszystko jest w porządku – jest on ukształtowany i ma wszystkie elementy potrzebne do życia oraz działania, nie wszystkie z nich zdążyły się jednak w pełni rozwinąć. I właśnie w tym tkwi cała tajemnica, nie zaś – a przynajmniej nie do końca – w burzy hormonów, jak powszechnie się uważa. Najważniejszą różnicą pomiędzy mózgiem dorosłego człowieka a nastolatka jest stopień rozwoju kory przedczołowej. O ile te głębsze, bardziej pierwotne struktury mózgu, odpowiedzialne chociażby za rozpoznawanie emocji, rozwijają się bardzo szybko, o tyle nasz „mózg myślący” potrzebuje na to o wiele więcej czasu. Szacuje się, że kora przedczołowa, która – przypomnijmy – jest odpowiedzialna za organizowanie, wnioskowanie czy planowanie, w pełni rozwija się dopiero ok. 23.–25. roku życia. Jest to zależne od środowiska, w którym dorastamy, stymulacji czy genów, aczkolwiek mniej więcej właśnie w tym okresie kora przedczołowa osiąga pełnię swoich możliwości. Pozbawieni tak ważnego elementu rozwoju mózgu nastolatkowie czasami zachowują się więc nielogicznie albo nieracjonalnie – nie mają oni bowiem tak dużej kontroli i zdolności hamowania reakcji czy powstrzymywania wyrażania emocji w nieadekwatnych sytuacjach jak swoi rodzice. Co wynika z tych różnic? To prawda, że wszyscy pod wpływem emocji popełniamy błędy, bez względu na rok urodzenia, jednak młodzieży zdarza się to o wiele częściej, co wynika ze specyficznego toku rozwoju mózgu. Kiedy nastolatek ocenia sytuację, robi to bardziej z perspektywy swoich emocji niż racjonalnej oceny. Nie pomaga fakt, że u młodszych osób ciało migdałowate, czyli „mózg emocjonalny”, może być nadaktywne. Dzieciom i młodzieży zdarzają się więc problemy z przygotowywaniem się do egzaminów, dotrzymywaniem zobowiązań, opanowywaniem złości czy radości, przewidywaniem konsekwencji. Cechy te szczególnie trudno zaakceptować rodzicom i nauczycielom, dlatego warto pamiętać, że wynikają one z kwestii biologicznych, nad którymi młody człowiek nie ma kontroli. Aby uniknąć późniejszego rozwoju mózgu na przestrzeni życia, ciąża ludzka musiałaby trwać aż 21 miesięcy. Mówi się, że nastolatek idzie spać z innym mózgiem niż ten, z którym budzi się kolejnego dnia – tak intensywne i dynamiczne są procesy nerwowe zachodzące w okresie dojrzewania. Zresztą sen nastolatków także bywa przedmiotem częstych rodzinnych czy szkolnych niesnasek. Młodzi ludzie zasypiają znacznie później niż przeciętny dorosły człowiek. Dla nich typowym chronotypem snu jest sowa. Dlaczego tak się dzieje? Wytłumaczenie stanowi dobowy rytm wydzielania melatoniny, czyli hormonu snu, który u dorosłego zaczyna wydzielać się ok. 21.00. U nastolatka natomiast ten cykl jest przesunięty o ok. 2–3 godziny i melatonina zaczyna wydzielać się u niego później. W konsekwencji, po pierwsze, ok. 23.00–24.00 nie odczuwa on jeszcze senności, a po drugie – obudzenie się o 6.00 i rozpoczęcie lekcji o 8.00 to dla niego duże wyzwanie. Nie wynika to z lenistwa czy świadomego wyboru – mózgi nastolatków po prostu różnią się od mózgów osób dorosłych. Koszty utrzymania funkcjonowania mózgu dziecka czy nastolatka są znacznie większe niż w przypadku osoby dorosłej. Młodzi ludzie mają wprawdzie więcej neuronów, ale nie oznacza to, że dzięki temu lepiej funkcjonują – wręcz przeciwnie, duża część tych neuronów z biegiem czasu umiera. Ważne jest jednak, aby pamiętać, że z perspektywy ewolucyjnej nie do końca racjonalne mózgi nastolatków są potrzebne. Młodzi ludzie cechują się bowiem dużą kreatywnością, poszukiwaniem nowości, społecznym zaangażowaniem i chęcią eksploracji. Oznacza to, że chętniej podejmują nieszablonowe działania – również takie, bez których wiele postępów w dziedzinie nauki nie byłoby możliwych, a wiele dzieł sztuki nie mogłoby powstać. Warto w tym miejscu przywołać hipokamp, który odpowiada za skłonności do poszukiwania nowych rozwiązań, a jednocześnie jest jedną ze struktur mózgu, które najszybciej się starzeją. Innymi słowy, im człowiek jest starszy, tym mniej reaguje na nowości. Podsumowanie Wewnętrzny świat nastolatka jest bardzo skomplikowany. Procesy zachodzące w mózgu młodego człowieka, które wynikają z naturalnego biologicznego zaprogramowania, odbywają się bez jego kontroli. Dlatego naszym uczniom zdarza się dłużej dąsać, powiedzieć coś, czego nie przemyśleli, złościć się bez wyraźnego powodu. Warto wziąć pod uwagę ograniczone zdolności nastolatków do planowania swoich działań oraz kontroli swoich emocji. Świadomość braku do końca rozwiniętej kory przedczołowej czy posiadania nadreaktywnego ciała migdałowatego pomaga lepiej zrozumieć postępowanie nastolatka. Bibliografia: • D. Kissen, A.D. Kendall, M. Ioffe, M. Lozano, Przeprogramuj swój mózg. Jak poradzić sobie z lękiem, paniką i zamartwianiem się dzięki technikom poznawczo-behawioralnym, neuronauce i uważności, Sopot 2021. • A. Kloskowska, Poznaj mózg nastolatka, by lepiej go zrozumieć, „Głos Pedagogiczny” 2021, nr 125. • A. Mierzyńska, Co siedzi w mózgu nastolatka?, https://uwb.edu.pl/nowosci/aktualnosci/co-siedzi-w-mozgu-nastolatka/b45af702 [dostęp: 20.12.2021]. • P. Wernicki, Niedojrzały jeszcze mózg nastolatka nie wie, co jest ważniejsze, https://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news%2C27423%2Cniedojrzaly-jeszcze-mozg-nastolatka-nie-wie-co-jest-wazniejsze.html [dostęp: 20.12.2021].