STAN PRAWNY NA 28 GRUDNIA 2021 Nauczycielskie świadczenia kompensacyjne Opracował: Marcin Majchrzak, prawnik, członek Okręgowej Izby Radców Prawnych w Warszawie, świadczy pomoc prawną w ramach własnej kancelarii, autor licznych opracowań i artykułów z zakresu tematyki kadrowo-płacowej, prawa związkowego oraz prawa oświatowego. Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 27 października 2017 r. o finansowaniu zadań oświatowych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1930), • Ustawa z dnia 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 128 ze zm.), • Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 291 ze zm.), • Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 423 ze zm.), • Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1924 ze zm.). Chociaż od pewnego czasu rozważany jest pomysł przywrócenia możliwości przechodzenia przez nauczycieli na emeryturę bez względu na wiek, to aktualnie nauczyciele, którzy planują wcześniejsze zakończenie kariery zawodowej, mogą skorzystać ze świadczeń kompensacyjnych. Są to świadczenia wypłacane na podobnych regułach co tzw. emerytury pomostowe w innych grupach zawodowych. Na jakich zasadach nauczyciele mogą korzystać ze świadczeń kompensacyjnych? Świadczenia kompensacyjne przyznawane są na podstawie Ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych. Zgodnie z art. 3 tej Ustawy prawo do świadczenia mają nauczyciele zatrudnieni w: • publicznych i niepublicznych przedszkolach, • publicznych i niepublicznych szkołach (z wyjątkiem niepublicznych szkół nieposiadających uprawnień szkoły publicznej i niepublicznych szkół artystycznych nieposiadających uprawnień publicznej szkoły artystycznej), • publicznych i niepublicznych placówkach kształcenia ustawicznego i następujących placówkach: a) młodzieżowych ośrodkach wychowawczych, b) młodzieżowych ośrodkach socjoterapii, c) specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych, d) specjalnych ośrodkach wychowawczych dla dzieci i młodzieży wymagających stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy i wychowania, e) ośrodkach rewalidacyjno-wychowawczych umożliwiających dzieciom i młodzieży upośledzonym umysłowo w stopniu głębokim oraz z niepełnosprawnościami sprzężonymi, z których jedną z niepełnosprawności jest niepełnosprawność intelektualna, realizację obowiązku rocznego przygotowania przedszkolnego, obowiązku szkolnego i obowiązku nauki, f) placówkach zapewniających opiekę i wychowanie uczniom w okresie pobierania nauki poza miejscem stałego zamieszkania. Powyższy katalog nauczycieli uprawnionych do świadczenia kompensacyjnego jest katalogiem zamkniętym, w rezultacie czego jeżeli nauczyciel jest zatrudniony w innym typie jednostki oświatowej (przykładowo – w poradni psychologiczno-pedagogicznej), nie będzie miał prawa do uzyskania świadczenia. Ważne! Przy obliczaniu okresu wykonywania pracy niezbędnego do uzyskania świadczenia pod uwagę bierze się wyłącznie okres zatrudnienia w ww. jednostkach oświaty. Jakie warunki trzeba spełnić w celu otrzymania świadczenia? Warunki, które musi spełnić nauczyciel planujący skorzystać z nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, zostały określone w art. 4 Ustawy. W skrócie zaliczamy do nich: • odpowiedni wiek, • odpowiedni okres składkowy i nieskładkowy, • obowiązek rozwiązania stosunku pracy. Odnośnie do wymaganego wieku warto zauważyć, że zgodnie z aktualnymi przepisami, w zależności od tego, kiedy planujemy skorzystać ze świadczenia, wymagany wiek będzie się nieco różnił. Zasadniczo osoby planujące skorzystanie ze świadczenia w kolejnych latach muszą liczyć się z tym, że będą mogły to uczynić w późniejszym wieku niż nauczyciele korzystający ze świadczenia obecnie. Analogicznie jak w przypadku wieku emerytalnego, kobiety mogą skorzystać ze świadczenia wcześniej niż mężczyźni. Wymóg wieku przedstawia poniższa tabela: Wiek uprawniający do otrzymania nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego Okres, w którym nauczyciel osiągnie wiek uprawniający do świadczenia kompensacyjnego 55 lat 2009–2014 55 lat – kobieta i 56 lat – mężczyzna 2015–2016 55 lat – kobieta i 57 lat – mężczyzna 2017–2018 55 lat w przypadku kobiet i 58 lat w przypadku mężczyzn 2019–2020 55 lat w przypadku kobiet i 59 lat w przypadku mężczyzn 2021–2022 55 lat w przypadku kobiet i 60 lat w przypadku mężczyzn 2023–2024 56 lat w przypadku kobiet i 61 lat w przypadku mężczyzn 2025–2026 57 lat w przypadku kobiet i 62 lata w przypadku mężczyzn 2027–2028 58 lat w przypadku kobiet i 63 lata w przypadku mężczyzn 2029–2030 59 lat w przypadku kobiet i 64 lata w przypadku mężczyzn 2031–2032 Kolejny wymóg dotyczy osiągnięcia okresu składkowego i nieskładkowego wynoszącego w sumie co najmniej 30 lat, z czego przynajmniej 20 lat powinno dotyczyć okresu realnego wykonywania pracy w zawodzie nauczyciela w wymiarze co najmniej 1/2 obowiązkowego wymiaru godzin. Trzeba podkreślić, że do czasu pracy w zawodzie nauczyciela można wliczyć wyłącznie czas pracy w ww. jednostkach oświaty. Jak wspomniano, chodzi tu o 20-letni okres faktycznego wykonywania pracy, w związku z czym nie będziemy do niego wliczać okresów: • niezdolności do pracy, za które wypłacono wynagrodzenie chorobowe, zasiłek chorobowy lub świadczenie rehabilitacyjne, • urlopu wychowawczego, • urlopu dla poratowania zdrowia, • pozostawania w stanie nieczynnym, • przebywania na urlopie udzielonym w związku z dalszym kształceniem się, • urlopu bezpłatnego. Okresy te będą natomiast podlegały wliczeniu do 30-letniego stażu jako okresy składkowe albo nieskładkowe. Odnośnie ustalania okresów składkowych i nieskładkowych należy posłużyć się regulacjami z art. 6 i 7 Ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Ostatni warunek przesądzający o możliwości nabycia prawa do świadczenia kompensacyjnego to konieczność rozwiązania stosunku pracy (przy czym uznaje się, że powinno do tego dojść z inicjatywy nauczyciela). Za spełnienie tego warunku przepisy uznają również rozwiązanie lub wygaśnięcie stosunku pracy nauczyciela w następujących okolicznościach: • art. 20 ust. 1 KN – całkowita lub częściowa likwidacja szkoły albo zmiana organizacyjna powodująca zmniejszenie liczby oddziałów w szkole lub zmiana planu nauczania uniemożliwiające dalsze zatrudnianie nauczyciela w pełnym wymiarze zajęć, • art. 20 ust. 5c KN – złożenie przez nauczyciela, w terminie do 30 dni od dnia doręczenia wypowiedzenia stosunku pracy z przyczyn określonych w art. 20 ust. 1 pkt 2 KN, pisemnego wniosku o przeniesienie w stan nieczynny i upływ 6-miesięcznego okresu, po którym następuje z mocy prawa wygaśnięcie stosunku pracy, • art. 20 ust. 7 KN – odmowa podjęcia pracy przez nauczyciela pozostającego w stanie nieczynnym w razie powstania możliwości podjęcia przez nauczyciela pracy w pełnym wymiarze zajęć na czas nieokreślony lub na okres, na który została zawarta umowa, w tej samej szkole, na tym samym lub innym stanowisku, pod warunkiem posiadania przez danego nauczyciela wymaganych kwalifikacji. Warto dodać, że warunek ten spełniali również nauczyciele, którzy w związku z reformą systemu oświaty (likwidacja gimnazjów) utracili miejsce pracy, a których stosunek pracy ustał odpowiednio na podstawie przepisów art. 225 ust. 1, 6, 7 i 10, art. 226 ust. 1 Ustawy Przepisy wprowadzające ustawę Prawo oświatowe. Wątpliwości interpretacyjne „rozwiązania stosunku pracy” W praktyce organów rentowych rozpatrujących wnioski nauczycieli o przyznanie świadczenia kompensacyjnego pojawiały się rozbieżności w zakresie tego, jak należy interpretować spełnienie warunku „rozwiązania stosunku pracy”. W rezultacie powstałych na tym tle sporów sądowych warto wskazać kilka istotnych rozstrzygnięć, pozwalających na lepsze zrozumienie tego warunku: • warunki do nabycia prawa do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego nie mogą zostać spełnione po utracie przez ubezpieczonego statusu nauczyciela; oznacza to zwłaszcza, że warunek osiągnięcia stosownego wieku musi zostać spełniony do dnia rozwiązania nauczycielskiego zatrudnienia, a nie po jego ustaniu (Wyrok SN z dnia 24 października 2017 r., II UK 458/16), • wyklucza możliwość nabycia świadczenia kompensacyjnego podjęcie przez nauczyciela, po rozwiązaniu stosunku pracy, innego zatrudnienia, gdy w dacie rozwiązania stosunku pracy nie osiągnął on wymaganego ustawą wieku; traci on wówczas wymagany Ustawą o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych status nauczyciela, a tylko spełnienie się łącznie wszystkich przesłanek koniecznych do nabycia świadczenia kompensacyjnego powoduje powstanie prawa do tego świadczenia (Wyrok SN z dnia 8 września 2015 r., I UK 468/14), • nauczyciel ubiegający się o przyznanie nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, który spełnia przesłanki wymienione w art. 4 ust. 1 pkt 1 i 2 Ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych, pozostający w kilku stosunkach pracy, aby nabyć prawo do tego świadczenia, zobligowany jest rozwiązać stosunek pracy wyłącznie z jednostkami wymienionymi w art. 2 pkt 1 tej Ustawy (Wyrok SN z dnia 8 września 2015 r., I UK 468/14), • jeżeli w dniu rozwiązania przez nauczyciela stosunku pracy z placówką, o której mowa w art. 2 pkt 1 Ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych, spełniał on warunki stażu pracy i wieku wynikające z art. 4 ust. 1 pkt 1 i 2 tej Ustawy, to dla nabycia prawa do świadczenia kompensacyjnego bez znaczenia jest pozostawanie przez tego nauczyciela równolegle w innym zatrudnieniu (Wyrok SN z dnia 8 września 2015 r., I UK 468/14), • warunek rozwiązania stosunku pracy wymagany do nabycia nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego (art. 4 ust. 1 pkt 3 Ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych) jest spełniony również w przypadku, gdy umowa o pracę rozwiązuje się z upływem czasu, na który była zawarta (dotyczy to nauczycieli zatrudnionych na podstawie umów o pracę na czas określony) – Uchwała składu siedmiu sędziów SN z dnia 27 kwietnia 2016 r. (III PZP 1/16). Na jakich zasadach należy złożyć wniosek o świadczenie? W dniu spełnienia ww. warunków nauczyciel nabywa prawo do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego. Jednak w przypadku pobierania zasiłku chorobowego lub świadczenia rehabilitacyjnego prawo do świadczenia powstaje z dniem zaprzestania pobierania tego zasiłku lub świadczenia (art. 7 Ustawy). Dodać należy, że wniosek o przyznanie świadczenia nie musi zostać złożony w tym samym roku, w którym uprawniony nauczyciel osiągnie wymagany prawem wiek. Możliwość jego złożenia istnieje również w późniejszym czasie, aż do osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego. Ważne! Zgodnie z obecnymi przepisami nauczyciele, którzy do końca 2032 r. nie osiągną wymaganego wieku (59 lat dla kobiet i 64 lata dla mężczyzn), nie będą mogli skorzystać ze świadczenia kompensacyjnego – natomiast będą oni mogli skorzystać wyłącznie z emerytury po ukończeniu powszechnego wieku emerytalnego (zakładając oczywiście, że do tego czasu przepisy nie ulegną zmianie). Warto pamiętać, że ZUS umożliwia skorzystanie ze świadczenia kompensacyjnego także tym nauczycielom, którzy wiek 55 lat osiągnęli jeszcze przed 2009 r. Stosowny wniosek o świadczenie (na druku ZUS ENSK) należy złożyć do właściwego ze względu na miejsce zamieszkania nauczyciela organu rentowego. Można to uczynić bezpośrednio lub też za pośrednictwem szkoły (art. 14 Ustawy). W przypadku nauczycieli zamieszkujących za granicą, wniosek składa się do organu rentowego właściwego ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania nauczyciela w Rzeczypospolitej Polskiej. Do wniosku powinno się dołączyć dokumenty niezbędne do ustalenia prawa do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego oraz jego wysokości: • kwestionariusz dotyczący okresów składkowych i nieskładkowych (druk ZUS Rp-6), • zaświadczenia pracodawców (świadectwa pracy) bądź inne dokumenty właściwych organów, urzędów czy organizacji – potwierdzające okresy składkowe i nieskładkowe w Polsce, • zaświadczenia pracodawców (świadectwa pracy) potwierdzające wykonywanie pracy w jednostkach oświatowych wymienionych w art. 2 pkt 1 Ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych. Złożony przez nauczyciela wniosek wszczyna postępowanie w ZUS-ie, w trakcie którego rozpatrzone zostanie, czy posiada on prawo do świadczenia, a także wydana zostanie stosowna decyzja. Od decyzji w sprawie świadczenia przysługuje odwołanie do sądu, na zasadach określonych w art. 83 Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Jaka jest wysokość świadczenia? Zgodnie z art. 5 ust. 1 Ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych świadczenie stanowi równowartość kwoty będącej wynikiem podzielenia podstawy obliczenia emerytury, ustalonej w sposób określony w art. 25 Ustawy o emeryturach i rentach z FUS, przez średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku 60 lat, ustalone według obowiązujących w dniu zgłoszenia wniosku o przyznanie świadczenia tablic średniego trwania życia, o których mowa w art. 26 Ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Jeżeli uprawniony jest członkiem otwartego funduszu emerytalnego, przy ustalaniu podstawy obliczenia emerytury, składki na ubezpieczenie emerytalne, zewidencjonowane na jego koncie w ZUS-ie, zwiększa się przez pomnożenie wskaźnikiem korygującym 19,52/12,22, stanowiącym stosunek pełnej wysokości składki na ubezpieczenie emerytalne do wysokości zewidencjonowanej na koncie ubezpieczonego w ZUS-ie. Co do zasady kwota świadczenia nie może być niższa niż kwota najniższej emerytury, natomiast samo świadczenie podlega waloryzacji na zasadach i w terminach przewidzianych dla waloryzacji świadczeń określonych w art. 88, art. 89 i art. 93 Ustawy o emeryturach i rentach z FUS. W praktyce, zgodnie z przedstawionymi w 2021 r. przez ZUS danymi, wysokość świadczenia kompensacyjnego przedstawiała się następująco: • do 1500 zł – 0,6 proc. pobieranych świadczeń, • 1500,01 zł–2000,00 ł – 8,8 proc. pobieranych świadczeń, • 2000,01 zł–2500,00 zł – 37,3 proc. pobieranych świadczeń, • 2500,01 zł–3000,00 zł – 36,4 proc. pobieranych świadczeń, • 3000,01 zł–3500,00 zł – 13 proc. pobieranych świadczeń, • 3500,01 zł–4000,00 zł – 3 proc. pobieranych świadczeń, • 4000,01 zł i więcej – 0,9 proc. pobieranych świadczeń. Świadczenie kompensacyjne powinno być wypłacane przez właściwą ze względu na miejsce zamieszkania uprawnionego jednostkę terenową ZUS-u. Świadczenie jest wypłacane za miesiąc kalendarzowy w terminach i na zasadach przewidzianych dla wypłaty emerytur określonych w art. 129, art. 130, art. 132–135 i art. 136b Ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Zgodnie z nimi: • świadczenie powinno być wypłacane, poczynając od dnia powstania do niego prawa, nie wcześniej jednak niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek, • świadczenie wypłaca się za miesiące kalendarzowe w dniu ustalonym w decyzji organu rentowego jako termin płatności świadczeń. Kwotę świadczenia za niepełny miesiąc ustala się, dzieląc kwotę świadczenia przez liczbę dni kalendarzowych w miesiącu, a otrzymaną kwotę mnoży się przez liczbę dni kalendarzowych, za które świadczenie przysługuje. W przypadku śmierci uprawnionego wstrzymanie wypłaty świadczenia następuje od miesiąca przypadającego po miesiącu, w którym zmarła osoba uprawniona (art. 16 Ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych). Ważne! W przypadku zbiegu prawa do świadczenia z prawem do renty, uposażenia w stanie spoczynku, zasiłku przedemerytalnego, świadczenia przedemerytalnego lub innego świadczenia o charakterze emerytalnym lub rentowym, ustalonym na podstawie odrębnych ustaw, przysługuje wyłącznie jedno z tych świadczeń – wyższe lub wybrane przez uprawnionego (art. 17 Ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych). W przypadku skorzystania z prawa do świadczenia nie przysługuje prawo do rekompensaty, o której mowa w Ustawie o emeryturach pomostowych. Czy świadczenie kompensacyjne może ulec zawieszeniu? Należy mieć na uwadze, że w przypadkach podjęcia pracy przez nauczyciela pobierającego świadczenie – może ono ulec zawieszeniu. Do jego zawieszenia bez względu na wysokość uzyskiwanego przychodu dojdzie wówczas, gdy uprawniony do świadczenia podejmie pracę w charakterze nauczyciela, wychowawcy lub innego pracownika pedagogicznego w jednostkach oświaty, o których mowa w art. 1 KN (art. 9 ust. 2 Ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych). W przypadku gdy uprawniony do świadczenia kompensacyjnego będzie uzyskiwał przychód z tytułu innej pracy (w tym w jednostkach oświaty, ale nie w charakterze nauczyciela, wychowawcy lub innego pracownika pedagogicznego) albo prowadzenia działalności oraz z pobieranych zasiłków (chorobowego, macierzyńskiego, opiekuńczego, wyrównawczego), świadczenia rehabilitacyjnego i wyrównawczego, dodatku wyrównawczego, a także wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy, wypłaconego na podstawie przepisów art. 92 Kodeksu pracy, świadczenie kompensacyjne będzie ulegało: • zawieszeniu – jeżeli przychód wynosi kwotę wyższą niż 130 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy ostatnio ogłoszonego przez Prezesa GUS-u (art. 9 ust. 2 Ustawy w zw. z art. 104 ust. 7 Ustawy o emeryturach i rentach z FUS), • zmniejszeniu – jeżeli przychód wynosi kwotę przekraczającą 70 proc. ww. przeciętnego wynagrodzenia, nie wyższą niż 130 proc. tego wynagrodzenia (art. 9 ust. 2 Ustawy w zw. z art. 104 ust. 8 Ustawy o emeryturach i rentach z FUS). Kiedy prawo do świadczenia ustaje? Świadczenie kompensacyjne, ze względu na swój charakter oraz rolę, jest pobierane przez nauczyciela jedynie do momentu nabycia prawa do emerytury. Tym samym, na podstawie art. 8 Ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych, świadczenie to ustaje z dniem: • poprzedzającym dzień nabycia prawa do emerytury, która jest ustalona decyzją organu rentowego lub innego organu emerytalno-rentowego, określonego w odrębnych przepisach, • poprzedzającym dzień osiągnięcia przez uprawnionego wieku: a) 60 lat – w przypadku kobiet, b) 65 lat – w przypadku mężczyzn – jeżeli uprawniony nie ma prawa do emerytury ustalonego decyzją organu rentowego lub innego organu emerytalno-rentowego, określonego w odrębnych przepisach. Prawo do świadczenia ustaje także z dniem śmierci uprawnionego. W takim przypadku świadczenie należne mu do dnia śmierci będzie wypłacane małżonkowi, dzieciom, z którymi prowadził wspólne gospodarstwo domowe, a w przypadku ich braku – małżonkowi i dzieciom, z którymi osoba ta nie prowadziła wspólnego gospodarstwa domowego, a w razie ich braku – innym członkom rodziny uprawnionym do renty rodzinnej lub na których utrzymaniu pozostawała ta osoba. Roszczenie o wypłatę świadczenia wygasa po upływie 12 miesięcy od dnia śmierci osoby, której świadczenie przysługiwało, chyba że przed upływem tego okresu zostanie zgłoszony wniosek o dalsze prowadzenie postępowania (art. 10 Ustawy).