Terapia ACT a wiek dojrzewania. Jak pomóc uczniom szukać własnych wartości? Opracowała: Kinga Bartkowiak, absolwentka etnologii, copywriterka, blogerka. Miłośniczka zdrowego stylu życia, jogi i medytacji Wartości są jak kompas, które prowadzą w stronę pełnego sensu i dobrego życia. To dzięki nim wiemy, co jest dla nas ważne i o co chcemy dbać na co dzień. Odkrycie i pielęgnowanie własnych wartości już w wieku nastoletnim daje młodemu człowiekowi szansę na świadome kształtowanie swojej teraźniejszości i przyszłości, w zgodzie ze sobą i tym, za czym chce w życiu podążać. Terapia akceptacji i zaangażowania może w tym pomóc. Terapia akceptacji i zaangażowania (acceptance and commitment therapy – ACT) to podejście terapeutyczne stworzone przez Stevena C. Hayesa, Kelly’ego G. Wilsona i Kirka Strosahla. Wywodzi się z trzeciej fali terapii poznawczo-behawioralnych i jest zaliczana do kontekstualnej nauki o zachowaniu. Akronim angielskiej nazwy – ACT – wymawiamy jako jedno słowo (akt), co w polskim tłumaczeniu oznacza „działaj” i nawiązuje do istotnego w tym podejściu podejmowania aktywności. Terapia akceptacji i zaangażowania nawiązuje również do nurtów humanistycznego oraz egzystencjalnego. Jednym z najważniejszych celów ACT jest zwiększenie elastyczności psychologicznej u osób poddających się terapii. Według Hayesa elastyczność psychologiczna to „zdolność do otwartego odczuwania i myślenia, własnowolnego uczestnictwa w doświadczaniu bieżącej chwili oraz kierowania się w życiu ku temu, co dla nas istotne – przy jednoczesnym budowaniu nawyków, które pozwalają nam żyć w zgodzie z własnymi aspiracjami i wyznawanymi przez nas wartościami”. Na tak rozumianą elastyczność składa się sześć procesów: • defuzja – spoglądanie na myśli z dystansu, • ja jako kontekst – spoglądanie na siebie z wielu perspektyw, • akceptacja – zgoda na to, że rzeczywistość jest, jaka jest, czasami bywa trudna, • obecność – bycie obecnym tu i teraz, • wartości – wybór ważnych dla nas kierunków, • zaangażowane działanie – podejmowanie działań wypływających z wartości. Terapia akceptacji i zaangażowania jest podejściem psychoterapeutycznym, ale również treningowym. Z jej elementów korzystają dietetycy, fizjoterapeuci czy nauczyciele. Ten model pomaga bowiem nie tylko w mierzeniu się z konkretnymi problemami, takimi jak przewlekły ból czy zaburzenia psychiczne, lecz także pozwala wieść życie, które jest zdrowsze i ma większy sens. Wartości w terapii akceptacji i zaangażowania Żeby zrozumieć, czym są wartości w terapii akceptacji i zaangażowania, warto posłużyć się metaforą, której używają praktycy ACT-u. Według nich wartości są jak kompas. Podczas podróży kompas pokazuje kierunek, wyznacza właściwy kurs i nie pozwala z niego zejść. Jeśli wyobrazimy sobie, że życie jest podróżą, to wartości będą pełniły dokładnie taką samą funkcję jak kompas. Posługujemy się nimi, żeby wybrać kierunek, w którym chcemy się udać – kierunek, który jest dla nas ważny. Wartości mogą kojarzyć się z celami, jednak nimi nie są. Podążając za wskazaniami kompasu, nie da się dojść do granicy wschodu, zachodu, południa lub północy. Tak samo podążanie za wartościami kieruje nas ku życiu pełnemu sensu, ale ta wędrówka nie ma swojego końca. Wartości nie da się osiągnąć tak jak celów, ponieważ są one niewyczerpywalne. Każdy z nas pragnie życia pełnego sensu. To właśnie wartości popychają nas w tym kierunku, ale po drodze możemy trafić również na przeszkody płynące ze świata zewnętrznego bądź wewnętrznego – naszych myśli i emocji. Terapia akceptacji i zaangażowania widzi te przeszkody jako coś naturalnego. Ich pojawienie się nie oznacza, że nie można nadal podążać za wartościami. Często wymaga to jednak przyjęcia akceptującej postawy i uczenia się dystansu do swoich myśli. Dodatkowo wartości nie są czymś sztywnym i niezmiennym. Ewoluują wraz z nami, są dynamiczne, często zależne od etapu w życiu i innych ważnych kontekstów. Model DNA-V DNA-V to model stworzony przez Louise Hayes i Josepha Ciarrochiego do pracy z dziećmi i młodzieżą. Powstał na podstawie założeń kontekstualnej nauki o zachowaniu, teorii ewolucji oraz terapii akceptacji i zaangażowania. Jego nazwa to skrótowiec z języka angielskiego nawiązujący do najważniejszych elementów-umiejętności wykorzystywanych w modelu: odkrywcy (discoverer), nawigatora (noticer) i administratora (advisor), które służą podejmowaniu działań zgodnych z wyznawanymi wartościami (values). Czym charakteryzują się poszczególne umiejętności ujęte w modelu? Administrator jest metaforą sposobu, w jaki używamy języka, aby zrozumieć świat. To rodzaj naszego wewnętrznego głosu czy monologu wewnętrznego, który mówi nam, aby zrozumieć przeszłość, planować przyszłość, kształtować przekonania oraz oceniać siebie. Nie musimy wszystkiego sprawdzać na bazie doświadczenia, za pomocą prób i błędów. Administrator przydaje się wtedy, gdy należy zdecydować, jak postąpić w danej sytuacji, ale nie oznacza to jednocześnie, że jego rady są zawsze pomocne. Zadaniem nastolatka jest nauczyć się, kiedy słuchać administratora i kiedy jego komunikaty są wspierające. Nawigator to proces, który pozwala nawiązać kontakt z uczuciami, ciałem i sygnałami fizycznymi płynącymi ze świata zewnętrznego. W umiejętność obserwacji jesteśmy wyposażeni już jako niemowlęta. Wówczas świat składa się dla nas z tego, co widzimy, słyszymy, smakujemy, wyczuwamy powonieniem i czego dotykamy. Z czasem być może trochę zapominamy o obserwacji, bo poznajemy język, który staje się naszym głównym narzędziem komunikacji. Prostym ćwiczeniem na uruchomienie nawigatora jest zauważenie swoich stóp w butach. Można poruszać palcami, żeby je poczuć i zauważyć, że one tam są. Z kolei odkrywca to część związana z eksplorowaniem i testowaniem świata. To właśnie ona próbuje nowych rzeczy i odkrywa świat metodą prób i błędów. Wykorzystujemy umiejętności odkrywcy, by poszerzać repertuar swoich zachowań, rozwijać mocne strony oraz szukać wartości. To bardzo ważne, by w młodych ludziach nie tłumić naturalnej chęci eksploracji ze strachu przed tym, że wybiorą niewłaściwą drogę, poniosą porażkę albo zrobią sobie krzywdę. Chodzi o to, by wspierać ich w okiełznaniu tej chęci, tak aby wybierali adaptacyjne i ważne dla siebie działania. Umiejętności administratora, nawigatora i odkrywcy mają wspierać działania zgodne z wartościami. Model DNA-V został stworzony po to, aby pomóc młodym ludziom doświadczać takiego życia, jakim chcieliby żyć, czyli życia zgodnie z ich wartościami, życia witalnego i pełnego sensu. Wartości znajdują się w centrum tego modelu i stają się wspomnianym już wcześniej kompasem, który nawet podczas napotykania przeszkód i zawirowań wskazuje drogę do tego, co ważne. Przykładowe ćwiczenia na klaryfikację wartości do pracy z nastolatkami Początkowo może być trudno zrozumieć, czym różnią się wartości od celów, dlatego przed rozpoczęciem konkretnych ćwiczeń na klaryfikację wartości (proces odkrywania i ustalania życiowych, ważnych wartości) można zacząć od kilku pytań umieszczonych w książce Trudny czas dojrzewania autorstwa wspomnianych już Louise Hayes i Josepha Ciarrochiego. Brzmią one następująco: • Jakie chcę mieć życie? • Po co mam się tego uczyć? • Na czym mi w tej chwili zależy? • Jaką osobą chcę być? Ćwiczenie 1. Macham różdżką i żadne bolesne myśli, uczucia ani wspomnienia na mają na ciebie wpływu. Co być zrobił ze swoim życiem? Co byś zaczął robić, a co byś przestał robić? Co robiłbyś częściej, a co rzadziej? Co robiłbyś inaczej? Gdybyśmy oglądali cię na nagraniu wideo, jakie twoje zachowania i słowa dowiodłyby, że czary zadziałały? Ćwiczenie pochodzi z książki Zrozumieć ACT. Terapia akceptacji i zaangażowania w praktyce Russa Harrisa. Ćwiczenie 2. Weź kartkę i kredki. Na kartce narysuj ogród, w którym każda roślina (drzewo, krzak, kwiat itd.) będzie symbolizowało jedną twoją wartość. Zastanów się, ile ta wartość zajmuje w twoim życiu miejsca, czy jest pielęgnowana, czy może brakuje jej uwagi i czasu. Niech to, jak ta wartość manifestuje się w twoim życiu, będzie odzwierciedlone na kartce. Oto przykładowa lista wartości: przyjaciele, rodzina, zdrowie, nauka, akceptacja, przygoda, asertywność, troska, wnoszenie wkładu, kreatywność, uczciwość, życzliwość, zabawa, wdzięczność, miłość, szacunek, samorozwój, duchowość, życzliwość, szczerość, środowisko naturalne, sztuka i ekspresja twórcza, życie obywatelskie. Książki, które warto przeczytać, chcąc pracować z młodzieżą w duchu ACT: ● Idź własną drogą. Jak żyć w zgodzie ze sobą i realizować marzenia dzięki technikom terapii ACT, Joseph Ciarrochi, Louise Hayes, ● W pułapce myśli – dla nastolatków. Jak skutecznie poradzić sobie z depresją, stresem i lękiem, Ann Bailey, Joseph Ciarrochi, Louise Hayes, ● Trudny czas dojrzewania. Jak pomóc nastolatkom radzić sobie z emocjami, osiągać cele i budować więzi, stosując terapię akceptacji i zaangażowania oraz psychologię pozytywną, Joseph Ciarrochi, Louise Hayes. Podsumowanie Umiejętności wpływające z modelu DNA-V pozwalają młodym ludziom na przyglądanie się swoim myślom i emocjom oraz działanie w zgodzie ze sobą w ważnych dla siebie obszarach. Dzięki temu mogą oni wieść życie witalne, uważne oraz wyrażające ich potrzeby. Wartości w tym pomagają – są drogowskazami, a podążanie za nimi wspiera w podejmowaniu zdrowych decyzji i wypracowywaniu adaptacyjnych strategii radzenia sobie z trudnościami i przeszkodami w życiu. Bibliografia: • J. Ciarrochi, L. Hayes, Idź własną drogą. Jak żyć w zgodzie ze sobą i realizować marzenia dzięki technikom terapii ACT, Sopot 2021. • J. Ciarrochi, L. Hayes, Trudny czas dojrzewania. Jak pomóc nastolatkom radzić sobie z emocjami, osiągać cele i budować więzi, stosując terapię akceptacji i zaangażowania oraz psychologię pozytywną, Sopot 2019. • S.C. Hayes, Umysł wyzwolony. Zakończ wewnętrzną walkę i żyj w zgodzie ze sobą, Sopot 2020. • H. Russ, Zrozumieć ACT. Terapia akceptacji i zaangażowania w praktyce, Sopot 2019.