STAN PRAWNY NA 13 GRUDNIA 2021 Praca o szczególnym charakterze a rozszerzone uprawnienia emerytalne nauczycieli Opracował: Michał Łyszczarz, prawnik, główny specjalista w Wydziale Oświaty w Urzędzie Miasta w Dąbrowie Górniczej, współautor komentarza do Ustawy o systemie oświaty oraz szeregu publikacji z zakresu prawa oświatowego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1762), • Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1924 ze zm.), • Ustawa z dnia 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 128 ze zm.), • Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 291 ze zm.), • Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 423 ze zm.). Emerytura bez względu na wiek Szczególne uprawnienia emerytalne nauczyciela obejmują prawo do emerytury bez względu na wiek, prawo do świadczeń kompensacyjnych oraz – w niektórych przypadkach – prawo do emerytur pomostowych. Celem Ustawy z dnia 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadcze-niach kompensacyjnych było złagodzenie skutków uchylenia art. 88 Karty nauczyciela, regu-lującego zasady przyznawania nauczycielom prawa do emerytury bez względu na wiek. Prze-pis ten nadal obowiązuje, ale ze względu na przyjęte w nim rozwiązania prawne nie zwiększy się już krąg osób, które mogą z tego prawa skorzystać. Przyznaje on prawo do przejścia – po rozwiązaniu na własny wniosek stosunku pracy – na wcześniejszą emeryturę tym nauczycielom, którzy mają 30-letni okres zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze, oraz tym nauczycielom szkół, placó-wek, zakładów specjalnych oraz zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich, którzy mają 25-letni okres zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy o szczególnym charakterze w szkolnictwie specjalnym. Właśnie w tym kontekście pojawia się istotny przepis art. 86 KN, zgodnie z którym nauczyciel jest pracownikiem wykonującym pracę o szczególnym charakterze. Prawo do emerytury bez względu na wiek zostało jednak uzależnione od daty urodzenia nau-czyciela. Według art. 88 ust. 2a KN nauczyciele urodzeni po 31 grudnia 1948 r. a przed 1 stycznia 1969 r. zachowują to prawo, jeżeli: • spełnili warunki dotyczące okresów zatrudnienia w ciągu 10 lat od dnia wejścia w ży-cie Ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, czyli do 31 grudnia 2008 r., • nie przystąpili do otwartego funduszu emerytalnego albo złożyli wniosek o przekaza-nie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za po-średnictwem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, na dochody budżetu państwa. Nauczyciele są więc szczególną grupą zawodową, której uprawnienia emerytalne zostały względem innych grup rozszerzone. Podkreślić przy tym należy, że jest to wyłącznie prawo. Nauczyciel może też – po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego – skorzystać z emerytury na zasadach ogólnych. Świadczenia kompensacyjne Dla nauczycieli, którzy nie spełnili warunków niezbędnych do nabycia prawa do emerytury bez względu na wiek, ustawodawca przygotował świadczenie kompensacyjne. Istnieją trzy warunki uzyskania świadczenia kompensacyjnego. Przysługuje ono nauczycielom, którzy: • osiągnęli odpowiedni wiek – obecnie jest to 55 lat w przypadku kobiet i 59 lat w przy-padku mężczyzn, przy czym w kolejnych latach wiek będzie ulegał podwyższeniu: o 55 lat w przypadku kobiet i 60 lat w przypadku mężczyzn – w latach 2023–2024, o 56 lat w przypadku kobiet i 61 lat w przypadku mężczyzn – w latach 2025–2026, o 57 lat w przypadku kobiet i 62 lata w przypadku mężczyzn – w latach 2027–2028, o 58 lat w przypadku kobiet i 63 lata w przypadku mężczyzn – w latach 2029–2030, o 59 lat w przypadku kobiet i 64 lata w przypadku mężczyzn – w latach 2031–2032; • mają okres składkowy i nieskładkowy (w rozumieniu Ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych) wynoszący 30 lat, w tym 20 lat wykonywania pracy w jednostkach systemu oświaty wskazanych przez Ustawę, w wymiarze co naj-mniej 1/2 obowiązkowego wymiaru zajęć, • rozwiązali na swój wniosek stosunek pracy. Powszechny wiek emerytalny Powszechny wiek emerytalny wskazuje art. 24 ust. 1 Ustawy o emeryturach i rentach z Fun-duszu Ubezpieczeń Społecznych, w myśl którego ubezpieczonym urodzonym po 31 grudnia 1948 r. przysługuje emerytura po osiągnięciu wieku emerytalnego wynoszącego co najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mężczyzn. Stosownie do art. 24a Ustawy emeryturę przyznaje się z urzędu zamiast renty z tytułu nie-zdolności do pracy osobie, która osiągnęła wiek uprawniający do tej emerytury oraz podlegała ubezpieczeniu społecznemu albo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym. Podstawę obliczenia emerytury dla ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 r. (art. 25 ust. 1 Ustawy) stanowi kwota składek na ubezpieczenie emerytalne, z uwzględnieniem walo-ryzacji składek zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego do końca miesiąca poprze-dzającego miesiąc, od którego przysługuje wypłata emerytury, zwaloryzowanego kapitału początkowego określonego w art. 173–175 oraz kwot środków zewidencjonowanych na sub-koncie, o którym mowa w art. 40a Ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpie-czeń społecznych. Emerytura pomostowa W kwestii prawa do emerytury pomostowej, należy odwołać się do regulacji art. 24 ust. 2 Ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, zgodnie którym dla ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 r., zatrudnionych w szczególnych warun-kach lub szczególnym charakterze, z wyjątkiem ubezpieczonych mających prawo do emery-tury na warunkach określonych w art. 32, 33, 39, 40, 46, 50, 50a i 50e, 184 oraz w art. 88 Ustawy, o której mowa w art. 150, zostaną ustanowione emerytury pomostowe. Przywołany art. 88 to oczywiście przepis Karty nauczyciela, ustanawiający prawo do emerytury bez względu na wiek. Emerytury pomostowe przysługują więc co do zasady tym nauczycielom, którzy nie mają uprawnień do nauczycielskiej emerytury bez względu na wiek. Obok nauczycielskiego świad-czenia kompensacyjnego stanowią one rozszerzenie prawa do świadczenia emerytalnego przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego, ale w żadnym wypadku nie mogą zostać uznane za prawo o charakterze powszechnym. Ustawa o emeryturach pomostowych ogranicza bowiem krąg nauczycieli, których pracę uznaje się za pracę wykonywaną w szczególnych charakterze. Zgodnie z art. 4 prawo do takiej emerytury przysługuje pracownikowi, który spełnia łącznie następujące przesłanki: • urodził się po 31 grudnia 1948 r., • jego okres pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wynosi co najmniej 15 lat, • osiągnął wiek wynoszący co najmniej 55 lat dla kobiet i co najmniej 60 lat dla męż-czyzn, • ma okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i co najmniej 25 lat dla mężczyzn, • przed 1 stycznia 1999 r. wykonywał prace w szczególnych warunkach lub prace o szczególnym charakterze w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 Ustawy o emeryturach pomo-stowych lub art. 32 i art. 33 Ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, • po 31 grudnia 2008 r. wykonywał pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 Ustawy o emeryturach pomostowych, • nastąpiło z nim rozwiązanie stosunku pracy. Praca w szczególnych warunkach a praca o szczególnym charakterze Pracę związaną z czynnikami ryzyka, które z wiekiem mogą z dużym prawdopodobieństwem spowodować trwałe uszkodzenie zdrowia, wykonywaną w szczególnych warunkach środowi-ska pracy, determinowanych siłami natury lub procesami technologicznymi, które mimo za-stosowania środków profilaktyki technicznej, organizacyjnej i medycznej stawiają przed pra-cownikami wymagania przekraczające poziom ich możliwości ograniczony w wyniku procesu starzenia się jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego, w stopniu utrudniającym ich pracę na dotychczasowym stanowisku – nazywa się pracą w szczególnych warunkach. Poję-cie to nie jest jednak tożsame z pojęciem pracy o szczególnym charakterze będącej pracą wymagającą szczególnej odpowiedzialności oraz szczególnej sprawności psychofizycznej, której możliwość należytego wykonywania w sposób niezagrażający bezpieczeństwu pu-blicznemu, w tym zdrowiu lub życiu innych osób, zmniejsza się przed osiągnięciem wieku emerytalnego na skutek pogorszenia sprawności psychofizycznej związanego z procesem starzenia się. Wykaz prac w szczególnych warunkach znajduje się w załączniku nr 1 do Usta-wy o emeryturach pomostowych i nie wymienia on w żadnym punkcie pracy nauczycieli. Na-tomiast wykaz prac o szczególnym charakterze stanowi załącznik nr 2 do Ustawy i w przeci-wieństwie do wykazu poprzedniego w pkt 21 wymienia pracę nauczycieli, wychowawców i innych pracowników pedagogicznych zatrudnionych w: • młodzieżowych ośrodkach wychowawczych, • młodzieżowych ośrodkach socjoterapii, • ośrodkach szkolno-wychowawczych, schroniskach dla nieletnich oraz • zakładach poprawczych zgodnie z przepisami Ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich. Z emerytury pomostowej może więc skorzystać jedynie wąski krąg nauczycieli wymienionych w tym załączniku.