Przestymulowane dziecko – znak naszych czasów Opracowała: Aleksandra Batura-Mańka, psycholog, nauczyciel wychowania przedszkolnego, filolog polski, trener Sensoplastyki© pierwszego stopnia, absolwentka Psychodynamicznego Studium Psychoterapii i Socjoterapii Młodzieży Współczesny, coraz popularniejszy trend „im więcej, tym lepiej” nie pozostaje bez wpływu na rozwój najmłodszych. Rodzice prześcigają się w stwarzaniu dzieciom okazji do stymulacji. Niestety takie działania mogą spowodować pojawienie się u dzieci stanu przestymulowania i psychofizycznego obciążenia. Wrażliwość na bodźce W obecnych czasach panuje przekonanie, że aby dziecko mogło prawidłowo się rozwijać, należy zapewnić mu do tego jak najlepsze warunki. Jest to oczywiście ważna kwestia i bardzo prawidłowe myślenie każdego opiekuna. Mózg dziecka bywa jednak zalewany ogromną ilością informacji i jest narażony na działanie wielu różnorodnych, nakładających się na siebie bodźców. W takiej sytuacji nie jest w stanie poradzić sobie z ich prawidłowym przetworzeniem i zaczyna się bronić. Trzeba zaznaczyć, że każdy człowiek bez względu na wiek posiada pewien określony stopień wrażliwości na bodźce. Niektóre osoby cechują się bardzo dużą wrażliwością – ich drogi sensoryczne są bardzo otwarte i wszelkiego rodzaju doznania zmysłowe mogą przedostawać się do ich mózgu w zbyt dużej ilości. Tacy ludzie mogą być wystawiani na długie działanie wielu bodźców, a skutki ich oddziaływania będą odczuwać po dłuższym czasie. Z kolei osoby, których kanały sensoryczne są przymknięte i nie są w stanie dostatecznie się otworzyć, w efekcie czego do mózgu dostaje się zbyt mała liczba bodźców, cechują się niedowrażliwością, czyli deprywacją sensoryczną. Takie osoby charakteryzują się szybką męczliwością nawet pod wpływem niewielkiej liczby bodźców odbieranych przez ich organizm. Każdy z nas czasami miewa chwile, że musi pobyć sam, wyłączyć radio, zamknąć się w pokoju i ograniczyć kontakt ze wszystkimi i wszystkim. To nic innego jak reakcja obronna naszego mózgu, który czuje się przeciążony i próbuje odseparować się od otaczających wrażeń zmysłowych. Oczywiście zmęczenie organizmu nie wynika tylko z przestymulowania bodźcami zmysłowymi – wpływają na nie również bodźce o charakterze emocjonalnym, np. kłótnia, silny stres czy intensywne przeżywanie określonej sytuacji. Niemowlę Kiedy dziecko przychodzi na świat, jego układ nerwowy jest bardzo wrażliwy na wszelkiego rodzaju bodźce płynące z zewnątrz i dlatego bardzo łatwo o przestymulowanie. Rodzice często wprowadzają do otoczenia dziecka zbyt wiele głośnych zabawek, które wydają rozmaite dźwięki i migają światłem o różnym natężeniu. Dorośli bardzo często wychodzą również z założenia, że sprzęty, takie jak chodzik czy minitablet, mają „pomagać” w zdobywaniu kamieni milowych w rozwoju. Warto zadać sobie jednak pytanie, czy te wszystkie gadżety rzeczywiście są potrzebne. Egzystowanie w takim środowisku może stanowić zbyt duże obciążenie dla układu nerwowego niemowlaka. Należy zatem obserwować jego zachowanie, by w porę zareagować oraz ograniczyć dopływ szkodliwych bodźców. Przestymulowane niemowlę zachowuje się w sposób niespokojny, jest rozdrażnione, często bywa płaczliwe. Mogą pojawić się u niego strach przez różnymi rzeczami lub osobami oraz krzyk, który stanowi podstawową reakcję na rozmaite zdarzenia. Bardzo często przestymulowane niemowlęta odcinają się od otaczających je bodźców, zapadając w mocny sen. Dzięki temu organizm chroni sam siebie przed pojawieniem się dodatkowych negatywnych skutków. Ważne Generalnie zalecane jest, by dzieci do trzeciego roku życia nie miały kontaktu z ekranami urządzeń elektronicznych. Niestety w praktyce okazuje się, że urządzenia mobilne są udostępniane coraz młodszym dzieciom. Ma to oczywiście negatywny wpływ na rozwój mózgu, który w pierwszym roku życia rozwija się najbardziej intensywnie. Tego typu zabawki przeciążają organizm dziecka ze względu na liczbę docierających do niego bodźców. Przedszkolak Dziecko w wieku przedszkolnym każdego dnia ma kontakt z wieloma rodzajami bodźców. Bardzo często placówki – oprócz realizacji zajęć dydaktycznych oraz opiekuńczo- -wychowawczych – oferują mnóstwo zajęć dodatkowych, w których maluch uczestniczy, ponieważ i tak przebywa w tym czasie w przedszkolu. Po całym dniu spędzonym w placówce rodzice zabierają ponadto swoją pociechę na zajęcia dodatkowe. To wszystko powoduje, że dziecko wraca do domu wieczorem i jest zbyt zmęczone, by podjąć inne aktywności. Jego organizm odcina się od otoczenia i przedszkolak bardzo szybko zasypia. Jeśli dodamy do tego codzienny hałas, na jaki narażone jest dziecko przebywające w grupie przedszkolnej, oraz wystawienie na różnorodne bodźce o charakterze wzrokowym oraz ruchowym, bardzo łatwo o przestymulowanie tak młodego organizmu. Jak zatem może objawiać się przestymulowanie u dziecka w wieku przedszkolnym? Taki maluch może charakteryzować się: • brakiem koncentracji – dziecko ma trudność ze skupieniem uwagi, doprowadzeniem zadania do końca, skupieniem się na tym, co mówi do niego druga osoba, • zmęczeniem – dziecko może być senne, ziewać, patrzeć w jeden punkt, nie reagować na zwracanie mu uwagi i mówienie do niego; u przestymulowanego przedszkolaka daje się też zauważyć fizyczne oznaki zmęczenia, jak sińce pod oczami czy spowolnione reakcje, • nadpobudliwością – dziecko jest pobudzone ruchowo, nie potrafi się zatrzymać, usiąść i odpocząć, jest zniecierpliwione, popędza wszystkich wokół, preferuje głośne i dynamiczne zabawy, • agresją – u dziecka pojawiają się zachowania agresywne przejawiające się w formie bicia drugiej osoby, krzyczenia na nią, szarpania itp., • wycofaniem i biernością – dziecko nie jest zainteresowane tym, co się dzieje wokół niego, nic nie potrafi go zaciekawić, • obojętnością – przedszkolak nie wykazuje żadnej reakcji na otoczenie, cechują go stagnacja i marazm, nic go nie cieszy ani nie smuci, nie interesuje go środowisko, w jakim się znajduje, • lękliwością – wszystko wokół wywołuje w dziecku lęk oraz niepokój, maluch boi się głośnych dźwięków, • trudnością ze snem – dziecko ma problem z zaśnięciem, budzi się w nocy bez przyczyny lub trudno je rano dobudzić, • zmniejszeniem poczucia bezpieczeństwa – dziecko może odczuwać strach, lęk przed rozstaniem z opiekunem, • odczuciem ogólnego zagubienia – dziecko może mieć poczucie chaosu i wykazywać trudności z codziennym poukładaniem i zorganizowaniem dnia, • nadmiernym skupianiem się na swojej emocjonalności – co będzie rzutować na przyswajanie wiedzy i rozwijanie umiejętności poznawczych. Trudno jednoznacznie stwierdzić, jak organizm danego przedszkolaka zareaguje na nadmiar bodźców. Zależy to na pewno od stopnia wrażliwości dziecka na wrażenia zmysłowe, czasu wystawienia na bodźce, ich intensywności, wieku dziecka, jego temperamentu i od wielu innych czynników indywidualnych. Dziecko szkolne W przypadku dziecka w wieku szkolnym w sytuacji przestymulowania mogą pojawić się te same skutki co u przedszkolaka. Niestety dziecko szkolne obarczone jest większą liczbą obowiązków niż to uczęszczające do przedszkola. Plan lekcji w szkole często nie jest regularny, za to cechuje się przeładowaniem nauczanych treści. Dodatkowo uczeń po powrocie do domu często poświęca dużo czasu na pracę domową, a następnie spędza kolejne godziny przy komputerze lub tablecie. Do tego całościowego obrazu można dodać stres związany z wiekiem dorastania, nieuregulowaną gospodarką hormonalną, a także napięcie związane z koniecznością spełniania oczekiwań rodziców. Przyczyny przebodźcowania Dziecko, u którego występuję przestymulowanie, jest narażone na ekspozycję na zbyt wiele bodźców zmysłowych. Jego układ nerwowy jest zalewany zbyt wieloma informacjami naraz, które płyną z zewnątrz, i nie jest w stanie poradzić sobie z ich przetworzeniem. Przyczyn przestymulowania jest wiele. Do najczęstszych należy zbyt duża liczba zajęć, jakimi obarczone jest dziecko. Oprócz obowiązkowego czasu, który dziecko spędza w przedszkolu czy szkole, rodzice zapewniają swoim pociechom wiele dodatkowych aktywności. Moda na zajęcia rozwijające uzdolnienia czy zainteresowania jest ogromna. Można odnieść wrażenie, że duża część dorosłych wychodzi z założenia, że w im większej liczbie zajęć będzie uczestniczyć dziecko, tym stanie się mądrzejsze. Niestety nic bardziej mylnego. Zbyt wiele tego rodzaju aktywności będzie powodowało przestymulowanie. Dzieci będą zbyt zmęczone, aby z zainteresowaniem uczestniczyć w dodatkowych zajęciach, a stopień przyswajania nowych wiadomości będzie niewielki. Kolejnym elementem negatywnie wpływającym na liczbę bodźców, które docierają do mózgu, jest czas, jaki dzieci w różnym wieku spędzają przed ekranami rozmaitych urządzeń elektronicznych. Jak już wspomniano, w dzisiejszych czasach nawet niemowlęta są narażone na przebywanie obok włączonych smartfonów czy komputerów. Niebieskie światło emitowane przez ekrany może powodować zwiększenie pobudzenia dziecka; to samo dotyczy zresztą oglądanych w nadmiernej ilości bajek. Podczas korzystania z rozmaitych urządzeń elektronicznych mózg dziecka jest narażony na ekspozycję na wiele impulsów naraz o różnym natężeniu. Wśród innych przyczyn przestymulowania na pewno warto wymienić przebywanie w hałasie oraz ekspozycję na bodźce wzrokowe, świetlne, które nadmiernie obciążają układ nerwowy. Nadpobudliwość i ADHD Istnieje hipoteza, że mózg, który jest permanentnie narażony na działanie różnego rodzaju bodźców, może się od nich uzależnić. Jeśli do tego dojdzie, organizm będzie poszukiwał i domagał się nowych doznań, a gdy ich nie znajdzie, zrobi wszystko, aby wprowadzić się w stan nadmiernego pobudzenia. Dlatego u dzieci narażonych na ciągłe działanie różnorodnych bodźców łatwo o wystąpienie nadpobudliwości oraz zespołu nadpobudliwości z deficytem uwagi, czyli ADHD. Oprócz tego dzieci z ADHD często mają wysoki próg pobudzenia, w związku z czym będą aktywnie pobudzać swój układ nerwowy przy użyciu mocnych i wyrazistych bodźców. Warto zatem ograniczyć dopływ wrażeń zmysłowych i kontrolować zachowanie dziecka po styczności z wieloma bodźcami. Ma to ogromne znaczenie – zwłaszcza w sytuacji, gdy dziecko ma stwierdzone nadpobudliwość lub ADHD. Co można zrobić, gdy zauważymy u dziecka objawy przestymulowania? Przede wszystkim należy obiektywnie ocenić liczbę zajęć, w których uczestniczy dziecko, i zastanowić się, czy na pewno wszystkie są mu potrzebne. Ważne jest, aby zajęcia były dostosowane pod względem rodzaju i czasu ich trwania do wieku dziecka. Zbyt długie przebywanie na zajęciach może powodować zmęczenie i utratę zainteresowań. Warto też obserwować dziecko i zwrócić uwagę na to, jak zachowuje się po odbytych zajęciach. Wybierając ofertę zajęć dodatkowych dla dziecka – zwłaszcza w wieku przedszkolnym – warto sprawdzić, czy zawierają one elementy relaksacyjne i wyciszające. Jeśli takowych nie ma, trzeba pamiętać o odpoczynku każdorazowo po odbytych ćwiczeniach. Sen i relaksacja są bardzo ważne w przypadku przestymulowania oraz z punktu widzenia prawidłowego rozwoju. Ważne, by aktywność przedszkolaka była powiązana z zaplanowanym odpoczynkiem i regularnym snem. Kolejnym istotnym elementem w przypadku przestymulowania jest zadbanie o dietę dziecka, która powinna być bogata w magnez. Dzięki temu organizm będzie bardziej przygotowany na bodźce związane ze stresem. Z punktu widzenia przeciążenia sensorycznego ważne jest również trzymanie się określonego rytmu dnia. Daje to dziecku poczucie bezpieczeństwa, a rodzic zyskuje dzięki temu pewnego rodzaju kontrolę nad jego aktywnością i wiedzę na temat ewentualnych bodźców, z jakimi dziecko ma kontakt każdego dnia. Podsumowanie Należy podkreślić, że kontrola bodźców, z którymi dziecko ma styczność, nie może polegać na całkowitym odcięciu od nich. Aby prawidłowo się rozwijać, dziecko powinno mieć do czynienia z wieloma bodźcami, ale należy zadbać o ich różnorodność oraz ilość. Inną ważną kwestią jest rodzaj przebodźcowania, którego doświadczają w obecnych czasach dzieci. Jak wskazują badania, współcześnie występuje u nich nadmierne przestymulowanie prawej półkuli mózgu kosztem lewej, co skutkuje nadmiernym rozwojem funkcji, za które odpowiedzialna jest właśnie prawa część mózgu. Dotyczy to przede wszystkim zapamiętywania przez dziecko kolorów, obrazów, piosenek itp. Wskutek zbyt częstego używania urządzeń elektronicznych dzieci łatwo przyswajają taki rodzaj wiedzy. Niestety prowadzi to do pojawienia się u nich trudności w zakresie rozwoju mowy, koncentracji na określonym zadaniu, dokonywania analizy i syntezy, a także kategoryzowania czy pracy ze schematami, czyli umiejętności, za które odpowiada lewa półkula mózgu. Stymulacja funkcji poznawczych jest bardzo ważna w rozwoju każdego dziecka, ale trzeba pamiętać, że nie jest ona najważniejsza. Istnieje wiele innych aspektów rozwojowych, które są równie istotne, np. rozwój emocjonalny czy społeczny. Lawina bodźców z zewnątrz z pewnością będzie działać destrukcyjnie na układ nerwowy oraz rozwój różnych sfer życia, bez względu na wiek dziecka. Bibliografia: • L. Biel, Integracja sensoryczna. Skuteczne strategie w terapii dzieci i nastolatków, Kraków 2015. • A. Kordzińska-Grabowska, Za dużo na małej głowie… dziecko przestymulowane w przedszkolu, „Wychowanie w Przedszkolu” 2014, nr 11. • A. Stein, Dziecko z bliska, Warszawa 2019.