STAN PRAWNY NA 28 PAŹDZIERNIKA 2021 Propozycje zmian w wynagrodzeniach i pensum nauczycieli Opracował: Michał Łyszczarz, prawnik, główny specjalista w Wydziale Oświaty w Urzędzie Miasta w Dąbrowie Górniczej, współautor komentarza do Ustawy o systemie oświaty oraz szeregu publikacji z zakresu prawa oświatowego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1762). Wprowadzenie wynagrodzenia przeciętnego 21 września 2021 r. MEiN przedstawił propozycję zmian dotyczących wynagrodzeń i pensum nauczycieli. Pierwsza z nich ma dotyczyć wprowadzenia przeciętnego wynagrodzenia nau-czycieli zamiast wynagrodzenia średniego, które jest uregulowane obecnym stanem prawnym. Chodzi o przepis art. 30 ust. 3 KN, zgodnie z którym średnie wynagrodzenie nauczycieli sta-nowi dla: • nauczyciela stażysty – 100 proc., • nauczyciela kontraktowego – 111 proc., • nauczyciela mianowanego – 144 proc., • nauczyciela dyplomowanego – 184 proc. – kwoty bazowej, określanej dla nauczycieli corocznie w ustawie budżetowej. Istotny dla obecnej regulacji płacowej jest też przepis art. 30a KN, stosownie do którego w przypadku nieosiągnięcia w roku podlegającym analizie wysokości średnich wynagrodzeń, o których mowa w art. 30 ust. 3 KN, organ prowadzący przedszkole, będący jednostką samo-rządu terytorialnego, ustala kwotę różnicy między wydatkami poniesionymi na wynagrodze-nia nauczycieli w danym roku a iloczynem średniorocznej liczby etatów nauczycieli na po-szczególnych stopniach awansu zawodowego oraz średnich wynagrodzeń nauczycieli, o któ-rych mowa w art. 30 ust. 3 KN, ustalonych w danym roku. Kwota różnicy dzielona jest między nauczycieli zatrudnionych i pobierających wynagrodzenie w roku, dla którego ustalono kwotę różnicy w przedszkolach prowadzonych przez jednostkę samorządu terytorialnego, i wypłacana w terminie do 31 stycznia roku kalendarzowego następującego po roku, dla którego wyliczono kwotę różnicy, w formie jednorazowego dodatku uzupełniającego. Innymi słowy, zgodnie z obecnymi przepisami, jeżeli średnie wynagrodzenie nauczycieli nie zostanie w danej jednostce samorządu terytorialnego osiągnięte, wówczas jednostka ta ma obowiązek wypłacić dodatek uzupełniający, który potocznie nazywany jest nauczycielską „czternastką”. Propozycja zmian zakłada natomiast, aby zamiast ustalenia średniego wyna-grodzenia nauczycieli obowiązywało pojęcie przeciętnego wynagrodzenia, mające wynosić dla: • nauczyciela bez stopnia awansu zawodowego – 140 proc., • nauczyciela mianowanego – 181 proc., • nauczyciela dyplomowanego – 223 proc. kwoty bazowej. Co ciekawe, założenia te także posługują się pojęciem kwoty bazowej, uznać zatem można, że w tym wypadku również chodzi o kwotę bazową ustalaną corocznie w ustawie budżetowej. Jeżeli tak, to pojawia się pytanie o różnicę pomiędzy pojęciami wynagrodzenia przeciętnego i wynagrodzenia średniego. Na pierwszy rzut oka widać, że nie będzie ustalane wynagrodze-nie przeciętne dla nauczyciela stażysty i kontraktowego. Obecnie Karta nauczyciela w art. 9a ust. ustala cztery stopnie awansu zawodowego (stażysta, kontraktowy, mianowany i dyplomowany). Nauczyciel zatrudniony po raz pierwszy w przed-szkolu zostaje stażystą. Odbywa staż wymagany do uzyskania awansu na stopień nauczyciela kontraktowego. Wyjątek stanowią tu sytuacje, w których nauczyciela zatrudnia się w celu zastępstwa lub z potrzeb wynikających z organizacji nauczania, gdy zawiera się umowę na czas określony. Jednak nawet taka umowa, jeżeli jest zawierana od początku roku szkolnego, nie wyklucza w każdym przypadku rozpoczęcia stażu. Zmiany w Karcie zakładają redukcję stopni awansu do dwóch (mianowany i dyplomowany), w związku z czym przez pierwszy okres pracy, który ma obejmować cztery lata, nauczyciel nie będzie miał żadnego stopnia awansu zawodowego. Ponadto zakłada się rezygnację z dodatku uzupełniającego, czyli nauczycielskiej „czternastki”, z czym wiąże się kolejna wątpliwość. Mechanizm ten w założeniu stanowi zabezpieczenie wymuszające stosowanie w samorządach odpowiedniego poziomu wynagrodzeń nauczycieli. W jaki sposób miałby zostać zagwarantowany odpowiedni poziom wynagrodzenia każdego nauczyciela, jeżeli taki mechanizm bezpieczeństwa zostanie usunięty? W propozycji MEiN-u czytamy, że zamiast dodatku uzupełniającego powstaną dodatkowe mechanizmy ułatwiające osiąganie przez nauczycieli wysokości przeciętnego wynagrodzenia przez zwiększenie w nim udziału wynagrodzenia zasadniczego. Ministerstwo zakłada, że minimalne stawki wynagro-dzenia zasadniczego dla nauczycieli na poszczególnych stopniach awansu zawodowego będą ustalone jako określony procent ich przeciętnego wynagrodzenia. Minimalne stawki nie będą regulowane w drodze rozporządzenia lecz będą wynikały wyłącznie z ustawy. Każdorazowy wzrost przeciętnego wynagrodzenia nauczycieli będzie powodował automatycznie wzrost (o taki sam procent) minimalnych stawek wynagrodzenia zasadniczego. Mechanizmem, który ma zagwarantować odpowiedni poziom wynagrodzeń, będzie ujęte w ustawie zobowiązanie jednostek samorządu terytorialnego do przyjmowania regulaminów wynagradzania nie rzadziej niż raz na trzy lata. Ponadto Regionalne Izby Obrachunkowe mają korzystać z uprawnień kontrolnych służących do badania, czy w danej jednostce samorządu osiągana jest wysokość przeciętnego wynagrodzenia nauczyciela. Propozycja zakłada oczywiście znaczny wzrost wynagrodzeń, stawki przeciętnego wynagro-dzenia nauczycieli mają bowiem wynosić dla: • nauczyciela nieposiadającego stopnia awansu zawodowego – 4950 zł, • nauczyciela mianowanego – 6400 zł, • nauczyciela dyplomowanego – 7890 zł. Z kolei minimalne stawki wynagrodzenia zasadniczego w przypadku nauczycieli posiadają-cych tytuł zawodowy magistra mają wynosić dla: • nauczyciela nieposiadającego stopnia awansu zawodowego – 81 proc., • nauczyciela mianowanego – 71 proc., • nauczyciela dyplomowanego – 65 proc., – przeciętnego wynagrodzenia nauczycieli. Minimalne stawki wynagrodzenia zasadniczego nauczycieli posiadających tytuł magistra i przygotowanie pedagogiczne będą wynosiły odpowiednio dla: • nauczyciela bez stopnia awansu zawodowego – 4010 zł, • nauczyciela mianowanego – 4540 zł, • nauczyciela dyplomowanego – 5130 zł. Wynagrodzenie zasadnicze ma zostać uzależnione od: • poziomu wykształcenia – nastąpi ograniczenie grup zaszeregowania według poziomu wykształcenia z trzech do dwóch: I grupa – nauczyciele posiadający wykształcenie wyższe magisterskie i przygotowanie pedagogiczne, II grupa – pozostali nauczyciele, • etapu rozwoju zawodowego nauczyciela – nastąpi wzrost wynagrodzenia zasadnicze-go w związku z uzyskaniem stopnia nauczyciela mianowanego oraz stopnia nauczy-ciela dyplomowanego. Minimalne stawki dodatków do wynagrodzenia będą określone kwotowo w drodze rozporzą-dzenia. Stawki dodatków będzie określał organ prowadzący, z tym zastrzeżeniem, że stawki te nie będą mogą być niższe od stawek minimalnych. Propozycja ministerstwa zakłada także kilka innych zmian dotyczących wynagrodzeń: • wprowadzenie dodatku z tytułu posiadania stopnia specjalizacji zawodowej (dwie stawki dodatku w zależności od tego, czy nauczyciel posiada jeden, czy więcej stopni specjalizacji zawodowej), • ustalenie wysokości dodatku wiejskiego w stałej kwocie (300 zł), niezależnie od po-siadanego stopnia awansu zawodowego (obecnie jest to procent od wynagrodzenia za-sadniczego na poszczególnych stopniach awansu), • przesunięcie środków wypłacanych dotychczas na świadczenia „na start” przy jedno-czesnym zwiększeniu wynagrodzenia nauczycieli rozpoczynających pracę w zawodzie. Pojawiające się w pierwszym punkcie pojęcie „specjalizacji zawodowej” wyjaśnia, dlaczego przeciętne wynagrodzenie będzie ustalane dla nauczycieli bez stopnia awansu, nauczycieli mianowanych i dyplomowanych. MEiN zakłada, że awansem zawodowym będą objęci nau-czyciele posiadający kwalifikacje do prowadzenia zajęć, zatrudnieni zgodnie z kwalifikacjami, w wymiarze co najmniej połowy obowiązkowego wymiaru zajęć. Po czteroletnim okresie wprowadzenia do zawodu oraz zdaniu obowiązkowego egzaminu składającego się z części praktycznej i teoretycznej nauczyciel będzie otrzymywał stopień nauczyciela mianowanego. O stopień nauczyciela dyplomowanego będzie mógł ubiegać się po przepracowaniu co najmniej sześciu lat jako nauczyciel mianowany oraz po uzyskaniu akceptacji komisji kwalifikacyjnej. Nauczyciel dyplomowany będzie miał szansę uzyskania dwóch specjalizacji. Planowane są do wyboru cztery specjalizacje w zakresie: • dydaktyczno-metodycznym, • opiekuńczo-wychowawczym, • zarządzania i organizacji, • nadzoru i efektów kształcenia. Pierwsza z nich (pierwszy stopień specjalizacji) ma być uzyskiwana w ciągu pięciu lat po uzyskaniu stopnia nauczyciela dyplomowanego. Do jej uzyskania mają prowadzić m.in.: • ukończone studia podyplomowe, • sprawowanie funkcji kierowniczych, egzaminatora OKE, doradcy metodycznego itd., • ukończony kurs kwalifikacyjny. Druga specjalizacja (drugi stopień specjalizacji) ma być uzyskiwana w ciągu pięciu lat od uzyskania stopnia pierwszego. Zdobycie specjalizacji będzie uwzględnione w składnikach wynagrodzenia nauczyciela, które mają obejmować: • wynagrodzenie zasadnicze, • dodatek za wysługę lat, • wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe i doraźnych zastępstw, • wynagrodzenie za pełnienie powierzonych funkcji (ewentualne rozszerzenie funkcji uprawniających do dodatku), • dodatek za specjalizacje zawodowe, • dodatek za warunki pracy, • dodatek motywacyjny, • inne składniki wynikające ze stosunku pracy – nagrody (w tym nagrody jubileuszowe i nagrody za osiągnięcia dydaktyczno-wychowawcze), odprawy, dodatkowe wynagro-dzenie roczne, dodatek za pracę w porze nocnej). MEiN zakłada, że propozycje wejdą w życie 1 września 2022 r., i prognozuje następujący wzrost wynagrodzeń: • obecnie pensja zasadnicza nauczyciela stażysty wynosi 2949 zł – od 1 września 2022 r. wzrośnie ona o 1061 zł i będzie wynosiła 4010 zł, • nauczyciel kontraktowy otrzymuje obecnie 3034 zł wynagrodzenia zasadniczego – od 1 września 2022 r. wzrośnie ono o 976 zł i będzie wynosiło 4010 zł, • nauczyciel mianowany otrzymuje obecnie 3445 zł wynagrodzenia zasadniczego – od 1 września 2022 r. wzrośnie ono o 1095 zł i będzie wynosiło 4540 zł. • nauczyciel dyplomowany otrzymuje obecnie 4046 zł wynagrodzenia zasadniczego – od 1 września 2022 r. wzrośnie ono o 1084 zł i będzie wynosiło 5130 zł. Zmiany w pensum Wzrost wynagrodzeń zakłada zmianę wymiaru godzin tablicowych, a przynajmniej zmiana ta ma objąć znaczną część nauczycieli. MEiN planuje podwyższenie tygodniowego obowiązko-wego wymiaru godzin zajęć nauczycieli o cztery godziny, z wyjątkiem nauczycieli wychowa-nia przedszkolnego, których pensum (w zależności od wieku dzieci) wynosi obecnie 22 lub 25 godzin. Dostępność nauczyciela Obecne regulacje Karty nauczyciela nakazują ewidencjonowanie wyłącznie godzin pracy wy-konywanych w ramach pensum. Nauczyciel zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy pracuje przez 40 godzin w tygodniu, ale jedynie godziny pensum, stanowiące część tęgo wy-miaru, ewidencjonowane są w dziennikach zajęć. W efekcie trudno ustalić, ile czasu faktycz-nie spędza nauczyciel w przedszkolu podczas spotkań z rodzicami, na zebraniach rady peda-gogicznej czy na zajęciach dodatkowych. Propozycje MEiN zakładają doprecyzowanie sposobu rozliczania czasu pracy przez wprowa-dzenie limitów czasu dostępności nauczycieli w przedszkolach (poza pensum), zróżnicowa-nych ze względu na wielkość tygodniowego obowiązkowego wymiaru zajęć. Do godzin do-stępności wliczane będą m.in.: spotkania z rodzicami, czas na indywidualne rozmowy z ro-dzicami, wycieczki, doraźne zajęcia i aktywności związane np. z przygotowaniem akademii, wolontariatem, organizacją i opieką nad dziećmi podczas zabaw, rady pedagogiczne. Nowością będzie rejestrowanie na bieżąco (np. wraz z rozliczaniem godzin ponadwymiaro-wych) zajęć i czynności realizowane w ramach dostępności nauczyciela w przedszkolu i roz-liczanie ich np. w okresach rocznych w indywidualnej karcie ewidencji czasu pracy. W tej kwestii należy jednak poczynić istotne zastrzeżenie. W propozycjach MEiN-u czytamy: „nau-czyciel tablicowy zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy (z wyjątkiem nauczycieli przedszkoli) zobowiązany będzie do bycia dostępnym w szkole w wymiarze ośmiu godzin tygodniowo”. Trudno w tej chwili rozstrzygnąć, dlaczego wyłączono z tego zapisu nauczycieli przedszkoli. Można by uznać, że nie będą oni zobowiązani do przebywania w przedszkolu osiem godzin dziennie, co nie wydaje się w pełni zrozumiałe, ponieważ obecnie nauczyciel przedszkola, w ramach pięciodniowego tygodnia pracy, ma obowiązek poświęcić dokładnie tyle czasu na pracę, która obejmuje pensum i pozostałe zajęcia w przedszkolu. Pozostaje w tym zakresie czekać na dodatkowe wyjaśnienia ministerstwa. Ocena nauczyciela Karta nauczyciela nie określa przypadków obowiązkowej oceny pracy nauczyciela. Propozy-cja zakłada pod tym względem zmianę – ocena będzie obowiązkowa przed uzyskaniem każ-dego stopnia awansu zawodowego oraz stopnia specjalizacji zawodowej, a także przy ubiega-niu się o pełnienie określonych funkcji. Natomiast w rozporządzeniu określone zostaną szczegółowe kryteria oceny pracy nauczyciela, odnoszące się do kryteriów głównych wska-zanych w ustawie. Stanowisko organizacji związkowych Przedstawione wyżej propozycje zmian w nauczycielskiej pragmatyce służbowej spotkały się z krytyką związków zawodowych. Krajowa Sekcja Oświaty i Wychowania NSZZ „Solidar-ność”, WZZ „Forum – Oświata” i Związek Nauczycielstwa Polskiego odrzuciły propozycje MEiN-u. Ponadto organizacje związkowe zażądały powiązania wysokości minimalnych sta-wek wynagrodzeń zasadniczych nauczycieli z przeciętnym wynagrodzeniem w gospodarce narodowej oraz przywrócenia nauczycielom uprawnień do emerytur na zasadach określonych w art. 88 KN. Obecnie żaden nowy nauczyciel nie nabędzie prawa do emerytury bez względu na wiek, po-nieważ regulacja ta faktycznie przestała obowiązywać. Została zastąpiona prawem do nau-czycielskiego świadczenia kompensacyjnego. Przywrócenie działania regulacji art. 88 KN dałoby prawo do korzystania z emerytury na korzystniejszych zasadach niż obecne. Z kolei powiązanie wynagrodzenia zasadniczego z wynagrodzeniem przeciętnym w gospodarce na-rodowej oznaczałoby automatyczny wzrost wynagrodzeń nauczycieli wraz ze wzrostem śred-niego, statystycznego wynagrodzenia i bez wątpienia byłoby korzystniejszym rozwiązaniem dla pedagogów niż przyjęcie wynagrodzenia przeciętnego. Zarówno żądania dotyczące emerytur, jak i wynagrodzeń są jednak na tyle daleko idące, że mogą być nie do zaakceptowania przez stronę rządową, pociągałyby bowiem za sobą znaczne obciążenia budżetowe. Tymczasem obecne propozycje podwyżek wynagrodzeń są możliwe z uwagi na fakt, że wraz z nimi ma iść zwiększenie wymiaru godzin pensum nauczycieli (z wyjątkiem nauczycieli przedszkoli). W systemie edukacji tę samą liczbę godzin dydaktycz-nych będzie mogła odpracowywać mniejsza liczba nauczycieli, co już samo w sobie będzie źródłem oszczędności w etatach, a tym samym pojawią się środki na proponowane podwyżki.