Realizacja indywidualnych potrzeb dziecka Opracowała: Jagna Niepokólczycka-Gac, pedagog, socjoterapeuta, wieloletni kurator społeczny sądu rodzinnego i dla nieletnich Centralny układ nerwowy dziecka w wieku przedszkolnym jest bardzo plastyczny, a jego umysł bardzo chłonny. Dzięki temu możliwość kompensacji deficytów – zarówno tych wrodzonych, jak i nabytych we wczesnym okresie rozwoju – na tym etapie jest ogromna. Zrezygnowanie z działań naprawczych powoduje nieodwracalne szkody, które uniemożliwiają maluchowi dalszy prawidłowy rozwój. Podejmowanie działań, których celem jest zaspokojenie indywidualnych potrzeb wychowanków, powinno być więc priorytetem w pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym. Indywidualne potrzeby dziecka są uwarunkowane czynnikami biologicznymi oraz społecznymi. Ich przedmiot został również uwzględniony w przepisach polskiego prawa. Jako szczególne powody, dla których dziecko powinno zostać objęte indywidualizacją podejmowanych w przedszkolu działań, Rozporządzenie w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach wymienia: • niepełnosprawność, w tym: o niedosłyszenie, o niedowidzenie, o problemy w poruszaniu się, w tym afazję, o niepełnosprawność intelektualną, o autyzm, w tym zespół Aspergera, o niepełnosprawność sprzężoną; • specyficzne trudności w uczeniu się, • zaburzenia w komunikacji językowej, • choroby przewlekłe. Za nie mniej ważne czynniki determinujące rozwój dziecka prawodawca uznaje okoliczności społeczne, w jakich rozwija się maluch, wskazując na: • sytuację kryzysową lub traumatyczną, • sytuację wynikającą z niepowodzeń edukacyjnych, • wynik zaniedbań środowiskowych związanych z sytuacją bytową dziecka i jego rodziny, sposobem spędzania czasu wolnego i kontaktami środowiskowymi, • trudności adaptacyjne związane z różnicami kulturowymi, ze zmianą środowiska edukacyjnego, w tym związane z wcześniejszym kształceniem za granicą. Poza dziećmi, które wymagają wsparcia ze względu na posiadane deficyty, w przepisach prawnych zwraca się również szczególną uwagę na dzieci wykazujące się wyjątkowymi uzdolnieniami. Prawodawca uznaje bowiem, że wzmacnianie i rozwijanie wrodzonych predyspozycji pozwoli tym dzieciom na osiąganie w przyszłości ponadprzeciętnych sukcesów. Realizacja indywidualnych potrzeb w przedszkolu Możliwość zaspokajania indywidualnych potrzeb dzieci w przedszkolu jest wyjątkowo duża. Wychowankowie przebywają w placówce pod specjalistyczną opieką nauczycieli przez wiele godzin w ciągu dnia, dlatego mogą być wspierani zarówno podczas zajęć grupowych, które są przeznaczone dla wszystkich dzieci, w czasie zabaw dowolnych, jak i w trakcie specjalistycznych zajęć indywidualnych nakierowanych na kompensowanie deficytów. Zgodnie z prawem wszystkie dzieci w przedszkolu powinny być wspierane podczas bieżącej pracy. Jeżeli działania pomocowe wymagają bardziej złożonych procedur, ich koordynacją zajmują się dyrektor przedszkola lub osoba, która została przez niego oddelegowana do wykonania tego zadania. Dyrektor (lub wyznaczony pracownik) przygotowuje dla rodzica pisemną informację o sposobie wsparcia. Powinna ona zawierać informacje na temat sposobów wsparcia, wymiaru oraz czasu jego realizacji. Podobnie prawo traktuje indywidualne potrzeby dziecka, które posiada opinię psychologiczno-pedagogiczną, a także dzieci, których deficyty wynikają z przewlekłej choroby. Ustawodawca zakłada natomiast stanowczo bardziej złożone działania w stosunku do dzieci posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego. Indywidualizacja podejmowanych działań odbywa się na podstawie indywidualnego programu edukacyjno-terapeutycznego. Musi on zostać opracowany przez zespół utworzony w tym celu przez dyrektora przedszkola. W skład zespołu wchodzą nauczyciele, specjaliści pracujący z dzieckiem oraz jego rodzice. Podstawowym zadaniem zespołu jest przeprowadzenie wielospecjalistycznej oceny poziomu funkcjonowania przedszkolaka. Na jej podstawie powstaje program, w którym nakreśla się plan indywidualnych działań zmierzających do poprawy funkcjonowania dziecka. Indywidualny program edukacyjno- -terapeutyczny powinien zostać opracowany do 30 września lub w ciągu 30 dni od otrzymania orzeczenia. Deficyty społeczne Aby dziecko mogło się prawidłowo rozwijać, konieczne jest przede wszystkim zaspokojenie jego potrzeb fizjologicznych. Z tego względu wszystkie dzieci przebywające w przedszkolu mają zapewnione trzy lub cztery pełnowartościowe posiłki – śniadanie, ewentualnie drugie śniadanie, obiad oraz podwieczorek, które pokrywają 75–80 proc. dziennego zapotrzebowania na energię i składniki odżywcze. Niestety są dzieci, dla których jest to jedyne pożywienie, jakie otrzymują w ciągu dnia, a w dni wolne często są pozbawione nawet tego. Po weekendzie i świętach takie maluchy przychodzą do przedszkola wygłodzone. Zdarza się, że dzieci są przyprowadzane do placówki w ubraniu niedostosowanym do pory roku i panujących na zewnątrz warunków atmosferycznych. Odzież niektórych przedszkolaków bywa brudna i nieświeża. Innym problemem, z jakim borykają się dzieci, jest również senność – jej powodem mogą być brak odpowiednich warunków do odpoczynku w domu, brak własnego łóżka lub trwające do późna w nocy libacje dorosłych. Częstymi przyczynami powyższych problemów są ubóstwo rodziców, brak odpowiednich kompetencji opiekuńczych lub wysoki stopień demoralizacji osób zajmujących się dzieckiem. Podstawą działań pomocowych w takiej sytuacji jest rozmowa z rodzicami, która pozwoli na ustalenie przyczyn problemów. W wielu przypadkach umożliwia ona nie tylko ocenę powodów trudności, lecz także ich rozwiązanie. Jeżeli jednak przyczyny przerastają możliwości i zasoby pracowników przedszkola, rozwiązaniem może okazać się nawiązanie współpracy z miejscowym ośrodkiem pomocy społecznej. Jego pracownicy pomogą ustalić w wywiadzie środowiskowym rzeczywiste przyczyny zaniedbań i w zależności od nich odpowiednio zareagują. Poza środkami materialnymi w gestii kierownika ośrodka pomocy społecznej pozostaje przydzielenie rodzinie asystenta, którego zadaniem jest wspieranie jej m.in. w jej problemach opiekuńczo-wychowawczych. Do prawidłowego rozwoju każde dziecko potrzebuje ponadto zapewnienia poczucia bezpieczeństwa. Jego istotnym elementem jest świadomość, iż rodzice niezależnie od sytuacji odbiorą je z przedszkola. Niestety czasem zdarza się, że rodzice spóźniają się, przychodząc po dziecko już po zamknięciu placówki. Jeżeli taka sytuacja się powtarza, konieczna jest interwencja dyrektora przedszkola. Rozmowa z rodzicami powinna wyjaśnić przyczyny takiego stanu rzeczy, będzie również stanowić okazję do omówienia konsekwencji, jakie będzie musiało wyciągnąć przedszkole, jeżeli sytuacja będzie się powtarzać. Innym czynnikiem mającym bezpośredni wpływ na poczucie bezpieczeństwa dziecka jest zgłaszający się po nie rodzic, którego zachowanie wskazuje na spożycie alkoholu lub innej substancji psychoaktywnej. Niezależnie od wyjaśnień ze strony rodzica w takiej sytuacji pracownicy przedszkola nie mogą wydać mu dziecka. Wychowawca lub dyrektor mają obowiązek powiadomić o konieczności odebrania przedszkolaka z placówki inną, wskazaną przez rodzica osobę. Jeżeli pomimo starań nie uda się do niej dotrzeć, konieczne jest powiadomienie o sytuacji dziecka pracownika socjalnego oraz policji – podmioty te zdecydują o dalszych losach malucha. Potrzeby emocjonalne Ważnym elementem rozwoju, który wzmacnia potencjał dziecka, jest poczucie własnej wartości. Służy temu indywidualizacja wymagań stawianych przed przedszkolakiem. Powinny być one adekwatne do jego możliwości – zarówno fizycznych, jak i intelektualnych, uwzględniać jego jednostkowe predyspozycje oraz ograniczenia. Wsparcie musi opierać się przede wszystkim na wzmocnieniach pozytywnych, a ich podstawę powinna stanowić pochwała – wyrażana wprost do dziecka lub w jego obecności do dorosłych, pracowników przedszkola lub rodziców. Wskazane jest, aby miała ona charakter opisowy i składała się z opisu sytuacji, w jakiej znalazło się dziecko, naszych własnych odczuć, jakie towarzyszą nam w związku z jego zachowaniem lub efektem pracy, oraz posumowania, np. „Widzę klocki w pudełku, książki i pluszaki na półkach. Przyjemnie jest przebywać w takiej sali, to się nazywa naprawdę dobra robota, możesz być z siebie dumny”. Jednocześnie należy pamiętać, aby chwaląc dziecko, nie stosować zawoalowanej krytyki. Przykładem komunikatu zawierającego taką krytykę jest dodanie do treści pochwały zdania: „Szkoda, że wczoraj tak ładnie nie posprzątałeś”. Bezwzględnie powinno się unikać takich komunikatów. Wzmocnieniu pożądanych postaw czy zachowań mogą służyć również informacje zwrotne, które mają charakter pozawerbalny. Należy do nich aprobata wyrażana poprzez uśmiech, przybicie „piątki”, uniesiony kciuk czy znak zwycięstwa. Oczywiście dzieci szczególnie lubią otrzymywać nagrody rzeczowe – w tym charakterze dobrze sprawdzą się kolorowanki, naklejki i pieczątki. Ważne jest, aby dostrzegać u dziecka nawet najdrobniejsze sukcesy, które z czasem przeradzają się w rzeczywiste osiągnięcia na miarę jego indywidualnych możliwości. Potrzeby intelektualne Okres wychowania przedszkolnego to idealny czas na kompensowanie wszelkich deficytów intelektualnych dziecka. Ich przyczyny mogą mieć charakter biologiczny, wrodzony lub nabyty we wczesnym dzieciństwie, np. mogły powstać w wyniku przebytych chorób lub urazów. Niejednokrotnie zdarza się, że deficyty mają swoje źródło w zaniedbaniach pedagogicznych. Jeśli dziecko nie jest wystarczająco stymulowane, posiadane przez nie umiejętności i jego wiedza o otaczającym świecie są niedostateczne. Podstawą pracy, której celem jest wyrównanie takich deficytów, jest indywidualizacja procesu dydaktycznego podczas aktywności grupowych. Dobrym rozwiązaniem jest posadzenie dziecka obok siebie na czas zajęć. Dzięki temu nauczyciel może zwracać na przedszkolaka szczególną uwagę, a przez to kontrolować jego postępy, wzmacniać koncentrację uwagi i zachęcać do aktywnego udziału w zajęciach. Pracując z dziećmi przy stolikach, np. podczas prac plastycznych lub konstrukcyjnych, można usadzać je zgodnie z poziomem ich kompetencji. Wówczas nauczyciel ma możliwość zwracania szczególnej uwagi na stolik, przy którym siedzą dzieci wymagające wsparcia. Innym rozwiązaniem jest usadzenie przy jednym stoliku podopiecznych o różnym potencjale. Wtedy dzieci mające mniejsze umiejętności mają okazję przyglądać się pracy swoich koleżanek i kolegów i uczyć się poprzez naśladowanie. Dla dzieci bardziej uzdolnionych taka sytuacja może służyć kreowaniu zachowań wspierających wobec mniej zdolnych rówieśników. Dzięki odpowiedniemu wzmocnieniu ze strony nauczyciela szczególnie uzdolnieni wychowankowie będą czuli satysfakcję z zachowań prospołecznych. Praca w grupach o zróżnicowanych możliwościach może również służyć podejmowaniu działań o charakterze zespołowym, ucząc tym samym wykorzystywania indywidualnych uzdolnień i predyspozycji poszczególnych członków zespołu. Ważnym elementem indywidualizacji procesu kształcenia jest praca z dzieckiem podczas zabaw dowolnych. Zabawy tematyczne mogą służyć zarówno obserwacji przedszkolaka, jak i kształtowaniu oraz doskonaleniu jego umiejętności społecznych – takich jak odgrywanie ról grupowych, komunikowanie się, asertywność, rozwiązywanie sytuacji trudnych i konfliktowych, wyrażanie i odraczanie trudnych emocji. Czas przeznaczony na zabawy dowolne warto wykorzystać na działania o charakterze intelektualnym. Służyć temu mogą zabawy konstrukcyjne, różnego rodzaju układanki czy puzzle dobierane zgodnie z indywidualnymi możliwościami dziecka. Ten etap dnia przedszkolnego można również wykorzystać na podnoszenie kompetencji komunikacyjnych, np. poprzez opowiadanie ilustracji lub słuchanie przez dzieci opowiadań nauczyciela. Warto też pamiętać o zabawach, które wspierają aparat mowy. Wykorzystanie w nich przedmiotów, które są atrakcyjne z punktu widzenia przedszkolaków, np. wiatraczków, motywuje do takich zajęć zwłaszcza te dzieci, które mają problemy z wymową i dla których ćwiczenia kształtujące artykulację są dodatkowo utrudnione. Niezastąpiony w pracy indywidualnej jest czas spędzany na powietrzu. Służy on głównie podnoszeniu sprawności psychomotorycznej przedszkolaków. Inicjowane przez nauczyciela zabawy z wykorzystaniem sprzętów umożliwiają m.in. wspinanie się, zabawy na równoważni, skakanie, ćwiczenie celności w rzucaniu i łapaniu. Dzięki aktywności fizycznej wzmacniany jest tonus mięśniowy dziecka, poprawia się koordynacja psychoruchowa oraz rozwija motoryka wielka. Atrakcyjność zabaw na powietrzu potęguje wykorzystanie dodatkowych elementów – np. piłek, skakanek, gumy do skakania czy kręgli. Czas spędzany poza przedszkolnymi murami może służyć też kształtowaniu spostrzegawczości oraz rozwijaniu analizatora wzrokowego i słuchowego. Idealnie sprawdzi się przy tym zabawa polegająca na wyszukiwaniu w otoczeniu wskazanych przez nauczyciela przedmiotów oraz identyfikowaniu towarzyszących spacerowi dźwięków. Zabawy ruchowe powinny być inicjowane również w sali. Na szczególną uwagę zasługują zabawy przy muzyce, które zwiększają koordynację psychoruchową. Są one ważne także ze względu na kompetencje emocjonalne, ponieważ pozwalają na wyrażanie emocji oraz ułatwiają ośmielenie dzieci wycofanych. Podsumowanie Dla dzieci wymagających w przedszkolu szczególnego wsparcia, w przypadku których działania podejmowane podczas bieżącej pracy okazują się niewystarczające, powinny odbywać się zajęcia specjalistyczne. Prowadzący takie zajęcia nie powinni jednak ograniczać się wyłącznie do indywidualnych spotkań z podopiecznymi. Ważne jest przede wszystkim to, aby wskazywali oni nauczycielom sposoby, które umożliwią im realizację ćwiczeń odpowiadających na indywidualne potrzeby dzieci podczas pracy z całą grupą przedszkolną. Podstawa prawna: • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1280).