Origami. Papierowa terapia pedagogiczna Opracował: Łukasz Fogel, nauczyciel edukacji elementarnej z terapią. Wychowawca świetlicy szkolnej w Szkole Podstawowej nr 1 im. T. Działyńskiego w Kórniku. Tata Maksymiliana, Antoniego i Zosi. Najważniejsze dla niego jest codziennie uśmiechnięte, szczęśliwe dziecko wspierane poprzez zajęcia edukacyjne, kreatywne i relaksacyjne W dzisiejszych czasach, w dobie wysoko rozwiniętej techniki cyfrowej XXI w., wychowawcom, opiekunom, nauczycielom i rodzicom coraz trudniej jest konkurować z „wypełniaczami czasu”, jakimi są smartfony, tablety czy laptopy, które zajmują już stałe miejsce w procesie wychowawczym i opiekuńczym dzieci w wieku wczesnoszkolnym. Na potwierdzenie przytoczmy mały wycinek z polskich danych statystycznych: 95 proc. Polaków ma w domach telewizory i komputery, co czwarta rodzina ma ich kilka, a co trzecie dziecko ma telewizor lub komputer w swoim pokoju. Problem szklanych ekranów Coraz większa liczba bodźców płynących z urządzeń elektronicznych do rozwijających się mózgów małych użytkowników wcale nie napawa optymizmem. Dlatego specjaliści biją na alarm. Urządzenia emitujące niebieskie światło szturmem wdarły się w codzienność człowieka, obficie wypełniając czas dzieciom w młodszym i starszym wieku. Powoduje to wiele nieprawidłowości rozwojowych: • nadpobudliwość i trudności z koncentracją – bardzo szybki potok obrazów (często po kilka w jednej sekundzie) uszkadza zdolność skupiania uwagi; bombardowane dźwiękiem i szybko zmieniającymi się obrazami mózgi nie są w stanie nadążyć za akcją z linearnym myśleniem, są natomiast poddane ciągłej, potężnej stymulacji sensorycznej i emocjonalnej, • brak umiejętności językowych, ponieważ głównym narzędziem mediów elektronicznych jest obraz, nie słowo, • brak umiejętności myślenia i rozwiązywania problemów – język i zdolność koncentracji to główne narzędzia myślenia, • zanik wyobraźni – dziecku trudno konkurować ze sztabami dorosłych grafików opracowujących animacje do filmów lub gier komputerowych, więc rezygnuje z tworzenia własnych obrazów i wyobrażeń, • nieumiejętność przewidywania konsekwencji – w telewizji i grach ważne jest tu i teraz, • lenistwo umysłowe, nawyk biernej i bezkrytycznej konsumpcji produktów kultury masowej, • niecierpliwość, potrzebę ciągłej zewnętrznej stymulacji i rozrywki, szybkie popadanie w nudę, • ograniczenie kontaktów z rówieśnikami, pogorszenie stosunków z członkami rodziny, • obniżenie umiejętności społecznych i wskaźników inteligencji emocjonalnej, • brak czasu i chęci na inne zajęcia (sport, czytanie, własną twórczość, rozmowy itd.), • zaburzenia w rozwoju fizycznym, • lęki i fobie, pesymizm, niepokój, nieufność, • wady wzroku, wady postawy, otyłość, • chroniczne zmęczenie. Nie ulega więc wątpliwości, że nadmiar godzin spędzonych przed ekranem i wybór nieodpowiednich programów zakłócają rozwój dziecka we wszystkich sferach – fizycznej, psychicznej, intelektualnej oraz w niezwykle istotnym obszarze prospołecznym. Rozwój uczniów w wieku wczesnoszkolnym Młodszy wiek szkolny charakteryzuje się radykalnymi zmianami w sytuacji życiowej dziecka, które rozpoczyna naukę w szkole. Podejmuje ono stałe obowiązki, a to, jak się z nich wywiązuje, podlega ocenie. W tym czasie zwiększa się samodzielność dziecka, a relacje społeczne stają się bardziej rozbudowane i złożone. Dziecko zaczyna przynależeć do różnych środowisk w szkole oraz poza nią. Obowiązują w nich odmienne normy współżycia i konieczność podjęcia różnych ról. Najważniejsze cechy tego okresu rozwojowego: • rozwój fizyczny jest powolny, ale stały, zmiany nie są tak spektakularne, obserwuje się doskonalenie i wzrost szybkości i precyzji ruchów, występuje wówczas mniej chorób, • czynności umysłowe charakteryzuje odwracalność, wzrasta zdolność do logicznego zapamiętywania materiału oraz wykorzystywania innych efektywnych strategii zapamiętywania, dla bogacenia zasobu wiedzy znaczenie ma opanowanie mowy pisanej, a także wzrost świadomości językowej, • dziecko potrafi już kontrolować swoje reakcje emocjonalne, • w relacjach społecznych zauważa się coraz mniej związków o charakterze przywiązaniowym do rodziców, zmienia się natomiast liczba i jakość relacji z rówieśnikami, coraz powszechniejsza staje się przyjaźń, która jest bardziej stała i trwa dłużej; na ten etap życia dziecka przypada kulminacja w zakresie segregacji płciowej podczas zabaw grupowych. Rozwój dziecka jest niezwykle skomplikowany i składa się z wielu drobnych, ale istotnych procesów tworzących całokształt toku dorastania. Uczniowie najmłodszych klas są szczególnie narażeni na negatywny wpływ nowoczesnych technologii i pozornie dobroczynnych wynalazków XXI w., w wychowaniu i opiece nad dziećmi coraz częściej poszukuje się więc alternatyw, które przeciwstawiałyby się nowoczesnym formom spędzania wolnego czasu przed ekranami komputerów i smartfonów. W tym celu sięga się po stare, nieco zapomniane metody usprawniające psychospołeczne funkcjonowanie. Jedną z takich propozycji może być technika origami. Historia origami w pigułce Na słowo „origami” składają się dwa japońskie znaki: ori, czyli składać lub zginać, oraz kami – papier. Sztuka składania odpowiednich papierowych form sięga VI w., mając swoje korzenie w starożytnych Chinach. Początkowo papier był drogi i technikę tę wykorzystywano tylko przy obrzędach religijnych, zwłaszcza grzebiąc zmarłych (miało to zapobiegać plądrowaniu grobowców w poszukiwaniu cennej wówczas ceramiki). Dzięki mnichom podróżującym do Japonii sztuka ta rozwinęła się następnie w tym kraju. W 1797 r. w Japonii powstał pierwszy podręcznik origami, w którym pokazano 49 sposobów składania żurawia japońskiego. W XVIII w. składanki z papieru spełniały już funkcje użytkowe. Pojawiały się m.in. żurawie, żaby, karpie, cykady o znaczeniu symbolicznym, a także lalki i postacie ze sztuk teatralnych. Na zamożnych dworach wykorzystywano je jako formę zaproszenia na uczty. W Europie origami pojawiło się najpierw w Hiszpanii, a później bardzo szybko rozprzestrzeniło się również na inne kraje. Do grona wczesnych eksperymentatorów ze sztuką składania papieru zalicza się samego Leonarda da Vinci. Origami na dobre podbiło jednak świat dopiero dzięki pracy Akiry Yoshizawy, który jako pierwszy w latach 50. XX w. zaczął tworzyć własne, oryginalne kompozycje, podnosząc tę technikę do rangi prawdziwej sztuki. Do jego najbardziej znanych prac należą chińskie znaki zodiaku. Papierowa terapia pedagogiczna Jednym ze sposobów na wspieranie rozwoju dziecka i niwelowanie deficytów rozwojowych może być wykorzystanie magii płynącej ze sztuki składania papieru. Zwolennikiem tej metody był także niemiecki pedagog i twórca wychowania humanistycznego Friedrich Fröbel, który na początku XIX w. próbował stosować ją jako formę wsparcia w nabywaniu rozmaitych umiejętności przez dzieci. Obecnie sztuka origami przeżywa swój renesans dzięki środkowi masowego przekazu, jakim jest internet. Bez trudu można w nim znaleźć łatwe wskazówki, jak składać papier, co pozwala na uatrakcyjnienie oferty zajęć i zaproponowanie uczniom alternatywy dla dotychczasowych zajęć plastyczno-technicznych. Dawna filozofia Wschodu zawarta w sztuce składania papieru – ucząca cierpliwości, opanowania, dążenia do osiągnięcia wyznaczonego celu – znów zyskuje popularność. Na własnych zajęciach wyciszałem tą techniką wszystkie nadpobudliwe dzieci, a złożony przez nie model natychmiast stawał się nie tylko nową zabawką, lecz także żywym dowodem na osiągnięcie nowych zdolności, którymi dziecko chwaliło się zaraz po powrocie ze szkoły wszystkim członkom rodziny. Muszę przyznać, że w mojej 11-letniej karierze pedagogicznej nigdy nie spotkałem dziecka nadpobudliwego, które nie polubiłoby origami. Zaobserwowałem też, że sztuka składania papieru nigdy nie była przyczyną przeciążenia zaburzonych młodych organizmów zmagających się z deficytami uwagi, hiperaktywnością, impulsywnością itp. Podczas pracy z papierowymi modelami takie dzieci miały możliwość „wyłączenia” choć na trochę swoich przypadłości neurorozwojowych, zyskując tym samym możliwość „złapania oddechu” podczas pobytu w szkole, który w wielu przypadkach był dla nich trudny i wiązał się z dużym obciążeniem. Zalety origami Zabawa origami jest dla każdego dziecka doświadczeniem polisensorycznym. Tworzenie papierowej figury obejmuje mówienie, patrzenie, słuchanie, obserwowanie, dotykanie i wykonywanie czynności związanych z motoryką małą. Podczas uczenia się i odwzorowywania określonych kształtów uczestnik zabawy ma okazję doskonalić swoje umiejętności poznawcze – m.in. pamięć sekwencyjną, koordynację wzrokowo-ruchową, percepcję przestrzenną i symetryczną oraz sprawności w zakresie motoryki małej. Ta niepozorna, zdawałoby się, technika pozytywnie wpływa też na kształtowanie umiejętności logicznego myślenia, koncentracji i skupiania się na szczegółach. Dzięki origami dzieci odkrywają w sobie nieprawdopodobne pokłady cierpliwości, ciekawości i determinacji, aby osiągnąć cel, jakim jest złożenie wyznaczonej figury. Tworzenie figur z instruktażem w formie wierszyka lub bajania (zwłaszcza w przypadku młodszych dzieci) dodatkowo zachęca młodych adeptów sztuki origami do wzięcia udziału w tej wielozmysłowej przygodzie. Wielką atrakcję stanowi również składanie figury „niespodzianki” – dopiero po złożeniu uczniowie poznają jej ostateczny kształt i to, co przedstawia. Precyzyjne składanie papieru origami to także doskonały trening myślenia przyczynowo- -skutkowego, które później przydaje się w nauce matematyki albo programowania. Podczas tworzenia origami dziecko próbuje nowych kombinacji, uczy się, jak poszczególne etapy wpływają na końcowy efekt. Odtwarzając kolejne kroki składania papieru, ćwiczy koncentrację i pamięć oraz w przyjemny sposób uczy się porządkowania etapów skomplikowanego procesu. Jak widać, „zwyczajne” origami kształci mnóstwo cennych umiejętności! Trudności dziecka w uczeniu się często powodują, że nie potrafi ono trafnie zinterpretować tego, co widzi i słyszy, oraz łączyć informacji z różnych części mózgu (współpraca dwóch półkul). Tego typu bariery mogą być przyczyną problemów w szkole, w szczególności z językiem mówionym i pisanym, koordynacją ruchową, koncentracją i samoopanowaniem, a także zdolnościami matematycznymi (liczeniem, myśleniem logicznym). Zmagając się z powierzonymi zadaniami, które sprawiają im wiele problemów, uczniowie szybko rezygnują i porzucają wyznaczony cel. Chcieliby bowiem ujrzeć natychmiastowy efekt swoich działań, ale nie zawsze jest to możliwe. Zupełnie inaczej jest w przypadku techniki origami. Pomimo tego, że niektóre sekwencje mogą wydawać się trudne, instrukcja jest z reguły na tyle przystępna i czytelna dla dzieci (również tych ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi), że są one w stanie osiągnąć zamierzony cel. Ważną cechą, która wymaga podkreślenia, jest różnica w stosunku do innych prac plastyczno-technicznych wymagających sporego wyposażenia plastycznego. W przypadku origami do wykonania przedmiotu potrzeba jedynie papieru i dobrych chęci – a efekt jest natychmiastowy i gwarantowany. Jeżeli uczeń popełni błąd, możliwe są błyskawiczna korekta lub rozpoczęcie sekwencji składania od zera. Technika ta pozwala zwłaszcza dzieciom mającym trudności w nauce (z obniżoną samooceną oraz zaburzoną motywacją do działania) bardzo szybko zyskać poczucie sprawstwa, a tym samym nabrać wiary we własne możliwości. Często jedna próba zakończona sukcesem (zdobyciem nowej umiejętności) staje się skutecznym motorem do dalszego aktywnego działania i zdobywania nowych doświadczeń. Na tym właśnie polega cała magia sztuki składania origami. Dzięki tym „papierowym czarom” dziecko ma możliwość popełniania i poprawiania swoich błędów oraz podejmowania ryzyka, by móc osiągnąć jeszcze więcej. Poza tym nietuzinkowe zdolności, takie jak umiejętność tworzenia misternych papierowych modeli, są niemałym powodem do dumy i pozytywnego wyróżnienia się w grupie rówieśniczej. W łatwy sposób prowadzi to do zbudowania czy umocnienia poczucia własnej wartości, która u dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi często bywa znacznie obniżona. Podsumowanie Ogromną zaletą origami jest to, że krótka praca daje natychmiastowy, szybki efekt. To bardzo pożądane w dzisiejszych czasach – szybkim XXI w. Polecam więc każdemu ten sposób spędzania czasu i w szkole, i w domu. Nie poznałem innych zajęć plastyczno-technicznych o tak holistycznym działaniu terapeutycznym, z tak prostymi zasadami i niewielkimi wymaganiami, jeśli chodzi o zaplecze techniczne. Od dawna wiadomo, że to, co najprostsze i nieskomplikowane, jest zarówno efektowne, jak i efektywne. I taka jest właśnie zabawa z origami. Bibliografia: • A. Birch, Psychologia rozwojowa w zarysie. Od niemowlęctwa do dorosłości, Warszawa 2012. • K. Krocz, Jak podnieść poczucie własnej wartości, https://portal.abczdrowie.pl/jak-podniesc-poczucie-wlasnej-wartosci [dostęp: 20.09.2021]. • A. Matczak, Zarys psychologii rozwoju, Warszawa 2003. • E. Olszewska, 18 powodów, dlaczego długie oglądanie telewizji i granie w gry komputerowe nie służy dzieciom, https://dziecisawazne.pl/18-powodow-dlaczego-dlugie-ogladanie-telewizji-granie-gry-komputerowe-sluzy-dieciom/ [dostęp: 20.09.2021]. • J. Poszwa, Origami dla początkujących, https://sp1.edukacja.kety.pl/pliki/swietlica_online/Origami.pdf [dostęp: 20.09.2021]. • T. Smołka, Historia origami, http://www.pto.art.pl/historia-origami [dostęp: 20.09.2021].