Rodzina dysfunkcyjna. Jak ją wspierać? Opracowała: Elżbieta Gofron, certyfikowany Edukator Pozytywnej Dyscypliny z akredytacją Positive Discipline Association, absolwentka Nauk o Rodzinie, pedagog resocjalizacyjny, pracuje na co dzień w organizacji pozarządowej działającej na rzecz dzieci i rodzin Trudności ucznia w szkole często odzwierciedlają jego sposoby funkcjonowania w rodzinie. Dziecko jest ogniwem systemu rodzinnego, co w dużym stopniu determinuje jego aktualne mechanizmy reagowania i radzenia sobie z wyzwaniami, a także buduje jego przyszłe przekonania o sobie i innych. Dlatego tak istotne wydaje się minimalizowanie skutków negatywnego wpływu dysfunkcji rodziny na rozwój młodego człowieka. Wsparcie dzieci z rodzin wieloproblemowych to jedno z kluczowych wyzwań nie tylko szkoły, lecz także publicznych oraz specjalistycznych poradni psychologiczno-pedagogicznych. O wpływie rodziny dysfunkcyjnej na rozwój osobowości napisano wiele artykułów. Ze względu na charakter tego opracowania zostaną w nim zaakcentowane tylko najważniejsze obszary, w których dziecko może potrzebować wsparcia specjalistów z poradni psychologiczno-pedagogicznej, placówek oświatowych oraz instytucji pomocowych. Szerokie spektrum dysfunkcji Daria Becker-Pestka i Małgorzata Dubis w swoich badaniach dotyczących wpływu rodziny dysfunkcyjnej na życie nastolatków wymieniają liczne zjawiska występujące w rodzinie, które są określane jako patologiczne. Należą do nich: alkoholizm, przemoc, rozpad rodziny, narkomania czy bieda, ale także zjawiska typowe dla aktualnej rzeczywistości społecznej, np. eurosieroctwo, nadmiernie wymagająca postawa rodziców względem dziecka czy niewydolność ekonomiczna. Co istotne, badaczki zwracają uwagę na występowanie zjawisk patologii ukrytej. Wskazują tym samym problemy występujące w rodzinach ekonomicznie wydolnych, żyjących na wysokim poziomie materialnym i społecznym, które wypełniają przypisane rodzinie zadania i pozornie funkcjonują prawidłowo. Kluczowa jest w tym przypadku zbyt wymagająca postawa rodziców wobec dzieci – tacy opiekunowie nadmiernie koncentrują się na realizacji celów związanych z nauką i osiągnięciami sportowymi swoich pociech. W efekcie potrzeby materialne i edukacyjne uczniów zostają wprawdzie zaspokojone, ale są oni pozbawieni możliwości bycia dziećmi „tu i teraz”. Można zatem pokusić się o stwierdzenie, że rodzina dysfunkcyjna to pojęcie wielowymiarowe. Dziecko żyjące w takim systemie sygnalizuje istniejące nieprawidłowości na różne sposoby. Środowisko rodzinne z może z jednej strony nie zaspokajać jego potrzeb bądź nie realizować zadań istotnych z punktu widzenia prawidłowego rozwoju dziecka, z drugiej zaś poprzez niewłaściwie stawiane granice lub ich brak znacząco wpływać na sposób budowania więzi rodzinnych i społecznych. Bagaż trudności W katalogu najważniejszych nieprawidłowości występujących w rodzinach z dysfunkcjami znajdują się zaprzeczanie istniejącym problemom, brak zgody na wyrażanie swoich uczuć i podejmowanie dialogu skoncentrowanego na rozwiązaniach, nadmierna kontrola, nieadekwatne role oraz niewłaściwie stawiane granice. Ogromnym obciążeniem jest także atmosfera panująca w domu, która nie sprzyja zaspokojeniu najbardziej podstawowych potrzeb emocjonalnych dziecka, w tym poczucia bezpieczeństwa i przynależności. Brak systemu spójnych metod wychowawczych i jasnych oczekiwań względem dziecka powoduje chaos i znacząco utrudnia internalizację akceptowalnych społecznie wartości. Taki sposób funkcjonowania rodziny ma istotny wpływ na sposób adaptacji dziecka w środowisku rówieśniczym, determinuje jego relacje z dorosłymi, a nierzadko modeluje również styl działania w dorosłym życiu. Studium modelowania Szkoła to najczęściej drugie po rodzinie środowisko rozwoju społecznego dziecka – stanowi ona nie tylko przestrzeń edukacji czy opieki, lecz także miejsce wychowywania, a szczególnie aktywnego wspierania rozwoju kompetencji społecznych. To w niej dzieci uczą się prawidłowego funkcjonowania w grupie, budują relacje z nauczycielami i rówieśnikami czy odkrywają swoje pasje. Przyjęcie przez placówkę oświatową odpowiedniej strategii wsparcia dziecka pochodzącego z rodziny dysfunkcyjnej może mieć ogromny wpływ na łagodzenie niepożądanych skutków dorastania w niewydolnym wychowawczo środowisku. W szkole, podobnie jak w rodzinie, dochodzi do modelowania określonych zachowań – dziecko uczy się w niej poprzez obserwację i naśladowanie. Proces ten może być pedagogicznie efektywny, jeżeli „modelem” do obserwacji będzie nauczyciel, który jest świadomie zaangażowany i na bieżąco reaguje na konkretne sytuacje społeczne, a uczeń rozumie jego zachowanie i jest przekonany o jego skuteczności. Niebagatelne znaczenie ma relacja pełna zaufania – uczeń odwzorowuje prawidłowe wzorce, jeśli obserwuje je u ważnej dla niego osoby. Wykształcenie w uczniach postaw adaptacyjnych wymaga spełnienia przez pedagoga określonych zasad. Nauczyciel powinien: 1) umiejętnie dawać przykład i przestrzegać ustalonych zasad, być konsekwentny w działaniu, 2) właściwie i skutecznie reagować na problemy ucznia, 3) tworzyć w przestrzeni szkoły i klasy bezpieczne środowisko poprzez zaznaczenie granic norm i postępowania, ustalenie oraz egzekwowanie oczekiwań i otoczenie wsparciem zwłaszcza słabszych uczniów. W modelowaniu konieczne są uprzejma stanowczość, cierpliwość, a także okazywanie wsparcia. Ten rodzaj opartej na zaufaniu relacji między uczniem a pedagogiem może zapobiec eskalacji niepożądanych zachowań. Zachowania nieadekwatne mają silną tendencję do powracania, dlatego poprawa zapewne nie nastąpi od razu, ale przy konsekwentnym modelowaniu właściwych postaw szanse na osiągnięcie pozytywnego efektu zdecydowanie rosną. Typologia rodzin dysfunkcyjnych Szkoła jest przestrzenią stworzoną przede wszystkim w celu edukowania. Umożliwia ona uczniom zdobywanie kolejnych doświadczeń rozwojowych, nie mniej istotne są jednak jej inne zadania – rozpoznawanie przez wychowawców zagrożeń i diagnoza potrzeb ucznia w aspekcie rodzinnym i społecznym. Gdy rozwój dziecka jest zagrożony, do obowiązków placówki oświatowej należą podejmowanie działań chroniących przed pogłębianiem się procesu emocjonalnej i społecznej dysfunkcji oraz zapobieganie niedostosowaniu i wykluczeniu społecznemu. Zachowanie dziecka może być powiązane z rodzajem nieprawidłowości występujących w rodzinie. W związku z tym można rozróżnić dwa typy rodzin, których specyfika rzutuje na rodzaj występujących zaburzeń w zachowaniu: rodziny z problemami emocjonalno- -relacyjnymi oraz te, które mierzą się z problemami ekonomiczno-społecznymi. W sidłach emocji Rodziny pierwszego typu charakteryzują słabe lub zaburzone więzi emocjonalne. Opiekunowie nie poświęcają dziecku uwagi, są skoncentrowani swoim konflikcie, wzajemnie podważają swój autorytet, nie mają spójnego systemu wychowania i nie stanowią dla dziecka prawidłowego modelu do naśladowania. Nawet pojedyncze nieprawidłowości występujące w systemie rodzinnym mogą wywołać zachowania nieadekwatne i nieakceptowalne w społeczności szkolnej, a często także trudności edukacyjne. Problemy dzieci z rodzin o niewłaściwych wzorcach emocjonalnych sprowadzają się najczęściej do trudności o charakterze emocjonalnym – niepewności siebie, lęku, agresji, nadmiernej koncentracji na sobie czy przekraczaniu granic. W cieniu potrzeb W rodzinach dotkniętych problemami społeczno-ekonomicznymi również występują deficyty w życiu emocjonalnym, jednak dodatkową determinantą codziennego funkcjonowania są niezaspokojone potrzeby materialne. Czynniki, które niekorzystnie wpływają na kondycję dzieci wychowywanych w takich rodzinach, to m.in. ubóstwo, niski poziom wykształcenia rodziców, bezrobocie, nałogi, nieprawidłowe wzorce funkcjonowania społecznego, przemoc, agresja, trudne warunki mieszkaniowe czy niepełne realizowanie ról rodzicielskich. W takich przypadkach współpraca z rodziną często koncentruje się na niewywiązywaniu się przez dziecko z roli ucznia oraz na jego trudnościach w relacjach społecznych spowodowanych odróżnianiem się od rówieśników zachowaniem czy wyglądem. Często dodatkową komplikacją jest utrudniony kontakt z opiekunami. W przeciwieństwie do poradni czy innych ośrodków specjalistycznych przestrzeń szkoły jest miejscem, w którym dziecko przebywa obligatoryjnie, a więc co do zasady jej pracownicy mogą obserwować ucznia na co dzień. Tym samym w razie potrzeby są zobowiązani do uruchomienia odpowiednich form pomocy chroniących i rozwijających potencjał podopiecznego. Praca zarówno z rodziną z deficytami emocjonalnymi, jak i ekonomicznymi wymaga sformułowania określonych celów w pracy z dzieckiem, które będą prowadziły do przeciwdziałania narastaniu problemów społecznych. Warto zatem przyjrzeć się specyfice oddziaływań, jakie mogą zaproponować specjaliści z placówki oświatowej. Między lękiem a agresją Trudne reakcje i zachowania dzieci na terenie szkoły – oprócz tego, że są osadzone w kontekście rodzinnym – są zależne od wielu czynników, m.in. od temperamentu dziecka, jego poziomu intelektualnego, pozycji wśród rówieśników, doświadczeń w poprzednich instytucjach, postawy szkoły czy strategii postępowania osób dorosłych. Nieakceptowalne z punktu widzenia ogólnie przyjętych zasad zachowanie dziecka może stanowić formę wyrażania określonych problemów emocjonalnych. Świadczą o tym: • powtarzalność zachowań mimo braku odczuwanych korzyści, • nieadekwatność zachowania do sytuacji, • sztywność, niezmienność zachowania, • silne pobudzenie emocjonalne. Objawy występujące u dzieci z trudnościami emocjonalnymi można podzielić na te, które łączą się bezpośrednio z przeżywaniem lęku, oraz na świadczące o nieumiejętności kontrolowania emocji. W pierwszym przypadku uczniowie mierzą się z nadmierną lękowością, trudnościami w kontaktach z rówieśnikami, nieśmiałością, unikaniem zabierania głosu na forum klasy, pracą na lekcjach poniżej swoich możliwości. Dzieci z problemami w regulacji uczuć uciekają się do różnych form agresji, walczą o uwagę, nie przestrzegają reguł i norm obowiązujących na terenie szkoły czy w klasie, bywają napastliwe. Pedagodzy wobec wyzwań emocjonalnych swoich uczniów Mimo że szkoła nie jest w stanie całkowicie rozwiązać problemów emocjonalnych uczniów, zwłaszcza gdy ich źródłem jest środowisko rodzinne, poprzez zaangażowanie nauczycieli może stać się miejscem, w którym dziecko będzie miało możliwość bezpiecznego rozładowania napięcia, nabywania umiejętności społecznych, które pomogą mu w przyszłym życiu, i skompensowania niektórych niezaspokojonych w domu potrzeb. W tym celu potrzebna jest szczególna wrażliwość wychowawców, którzy opracują odpowiednią strategię działania, biorąc przy tym pod uwagę wymienione niżej elementy. 1. Zwrócenie uwagi na przyczyny zachowań odbiegających od normy Wychowawca klasy to pierwsze ogniwo pomocy i od jego umiejętności diagnozowania trudności zależy często jakość wsparcia udzielanego w szkole. Konsultacje wychowawcy z psychologiem i pedagogiem szkolnym niejednokrotnie stanowią punkt wyjścia do stworzenia dalszego planu działania. Zainteresowanie nauczycieli przyczynami zachowań uczniów może prowadzić do realnej pomocy, jeśli ich uwaga będzie skupiona na zbudowaniu relacji opartej na życzliwym kontakcie z dzieckiem i rodzicami. Kluczowe jest okazanie zrozumienia i wsparcia zamiast koncentrowania się w pierwszej kolejności na zmianie nieprawidłowego zachowania. O efektywności podejmowanej współpracy często przesądzają odpowiednie kompetencje interpersonalne pedagoga, który z empatią i troską, a jednocześnie w sposób nienarzucający się rozmawia z uczniem i jego rodzicami o sprawach, które niejednokrotnie okazują się bardzo intymne i trudne. 2. Dostosowanie wymagań szkolnych do możliwości percepcyjnych dziecka Nauczyciele mogą działać, opierając się na zaleceniach zawartych w opinii poradni psychologiczno-pedagogicznych. Najczęściej dotyczą one różnych form pomocy dla dzieci dyslektycznych, a także ze zdiagnozowanym ADHD czy zespołem Aspergera. Rzadziej formułowane są zalecenia do postępowania z dziećmi mającymi trudności emocjonalne – w takich przypadkach najczęściej sam nauczyciel wspólnie z psychologiem i pedagogiem szkolnym opracowują adekwatną do potrzeb dziecka formułę egzekwowania wiedzy i zasady funkcjonowania ucznia na terenie szkoły. Danie dziecku możliwości czasowego sprawdzania wiedzy tylko w formie pisemnej lub w formie indywidualnego kontaktu z nauczycielem może być punktem zwrotnym dla dzieci lękowych czy z objawami nerwicy. Uczniowie o wyraźnie podwyższonym poziomie napięcia emocjonalnego lub ci, którzy mierzą się z zaległościami szkolnymi, mają znacznie większe szanse na sukces, jeśli mogą zaliczać materiał w sposób ustalony z nauczycielem. Taka metoda wyjścia naprzeciw potrzebom dziecka może nie tylko osłabić objawy napięcia i pomóc uczniowi nadrobić zaległości, lecz także zachęcić go do podejmowania dalszych wysiłków. 3. Jasne sformułowanie systemu zasad i nagród za ich przestrzeganie Wspomniane ustalenia mogą stać się elementem kontraktu z nauczycielem, dzięki któremu uczeń będzie mógł zwiększyć swoją odpowiedzialność za zachowanie i wyniki edukacyjne, a jednocześnie poczuje się ważny, wartościowy i akceptowany, co może w pewnym stopniu kompensować jego trudne doświadczenia życiowe. Precyzyjne określenie zasad oraz konsekwencji i nagród to istotne dopełnienie kontraktu, które pozwoli dziecku na uczenie się przestrzegania granic i ustalania adekwatnych celów. Taka metoda stymulowania zachowania ucznia w szkole jest wprawdzie przedsięwzięciem czasochłonnym i wymagającym negocjacji, stanowi ona jednak bardzo efektywne narzędzie wpływu, wychowania i współpracy uczniów z nauczycielem. 4. Aranżowanie sytuacji, w których dzieci z zaburzeniami zachowania mogą rozwijać swój potencjał Inwestycja w rozwijanie pozytywnych stron dziecka nie tylko zwiększa jego wiedzę i umiejętności, lecz także umożliwia mu rozwijanie relacji z innymi ludźmi. Ponadto pozwala ona dziecku na podtrzymywanie dobrego zdania o sobie i budowanie wiary we własne możliwości. To podstawowe czynniki ułatwiające przezwyciężanie zarówno emocjonalnych, jak i życiowych trudności. Jedną z metod rozwijania potencjału dziecka jest celowe przydzielanie mu różnych funkcji, które może ono pełnić na terenie szkoły lub klasy (takich jak organizator, pomocnik, ekspert czy przewodniczący). Rozwijane w ten sposób poczucie sprawstwa, towarzysząca działaniu uwaga ze strony innych i samorealizacja w działaniu to siły, które pozwalają dziecku na pozbycie się negatywnej etykiety nadawanej przez otoczenie skupione na specyficznych trudnościach wynikających z niedostosowania. Ważnym obszarem, w który należałoby zaangażować dzieci z rodzin dysfunkcyjnych, jest udział we wszystkich dodatkowych inicjatywach wychowawczych – uczestniczenie w wycieczkach, zawodach sportowych, organizowaniu wystaw, urządzaniu kącików przedmiotowych, dyskotekach, dzieleniu się zabawkami czy wspólnych zdjęciach. Uruchamianie tego typu działań może zahamować proces pogłębiającej się dysproporcji pomiędzy funkcjonowaniem dzieci wychowywanych w optymalnych warunkach i tych pochodzących z rodzin dysfunkcyjnych. Jest to szczególnie istotne z uwagi na fakt, że jedną z przyczyn rozwoju procesu niedostosowania społecznego jest poczucie izolacji i nieprzystawania do obowiązującego wzorca rówieśniczego. Każde działanie niwelujące różnice może więc hamować ten proces. 5. Zindywidualizowana współpraca z rodzicami na terenie szkoły Kontakt szkoły z rodzicami często sprowadza się do obowiązkowych zebrań i wiadomości w dzienniku elektronicznym lub przekazywania informacji o wykroczeniach i wywieraniu nacisku na opiekunów, aby wpłynęli na dziecko i skłonili je do zmiany zachowania. Taki styl pracy powoduje, że uczniowie często są dodatkowo obciążani emocjonalnie – bywają nadmiernie bądź nieadekwatnie karani lub stają się sojusznikami rodziców w walce z nauczycielami. Tymczasem najskuteczniejszymi formami współpracy nauczyciela z rodzicami dzieci sprawiających trudności powinny być wspólna narada i pomoc w znalezieniu przyczyn problemów oraz zmotywowanie rodziców do skorzystania z odpowiedniego wsparcia. Kluczowe wydaje się nawiązanie bezpiecznego i nieoceniającego kontaktu, co wiąże się z zauważaniem i częstym przekazywaniem rodzicom pozytywnych informacji o dziecku, nawet jeśli dotyczą one rzeczy bardzo drobnych. 6. Szeroka oferta pomocy psychologiczno-pedagogicznej w szkole Ważnym ogniwem pomocy ze strony szkoły jest działanie zespołu psychologiczno- -pedagogicznego, aczkolwiek należy pamiętać, że ze względu na wielość zadań nie zawsze może się on w pełni skoncentrować się na wspieraniu ucznia. Trudności w tym zakresie bywają też związane z niejasnym podziałem kompetencji pomiędzy rolami zawodowymi w szkołach i w poradniach psychologiczno-pedagogicznych, brakiem możliwości stałego monitorowania pracy indywidualnej z dzieckiem czy angażowaniem pedagogów w zastępstwa za nauczycieli. Istotnym zadaniem, które pozwala na zaopiekowanie się dziećmi z rodzin dysfunkcyjnych, jest prowadzenie zajęć treningowych czy socjoterapeutycznych podnoszących kompetencje społeczne uczniów. Często są one prowadzone przez specjalistów pracujących w szkole; ponadto dyrektorzy mają możliwość zlecania zadań związanych z organizacją takich zajęć instytucjom zewnętrznym, w tym organizacjom pożytku publicznego, które realizują tego typu działania. 7. Zespoły interdyscyplinarne Dobrą i coraz częściej stosowaną praktyką jest zaangażowanie psychologów i pedagogów szkolnych w organizację zespołów interdyscyplinarnych. Ich zadaniem jest opracowywanie wspólnie z nauczycielami i pracownikami instytucji pomocowych (pracownikami socjalnymi, asystentami rodziny, kuratorami, pracownikami placówek wsparcia dziennego i poradni psychologiczno-pedagogicznej) planów wychowawczo-korekcyjnych dla uczniów pochodzących z rodzin z trudnościami emocjonalnymi oraz ekonomicznymi, a szczególnie tych z problemem przemocy domowej. Spotkania zespołów powinny odbywać się regularnie i służyć zrozumieniu zależności przyczynowo-skutkowych, jakie zachodzą w życiu rodziny, postawieniu wspólnej diagnozy, a następnie wypracowaniu strategii zaradczych. Ustalenia poczynione przez zespół muszą zostać przedstawione i przedyskutowane z członkami rodziny, ponieważ tylko w ten sposób będą oni mieli poczucie podmiotowości i wpływu na własne życie. Praca tego typu zespołów – w przeciwieństwie do wielu pojedynczych działań różnych służb i instytucji, w tym szkoły – jest nastawiona przede wszystkim na usuwanie przyczyn problemów, a nie tylko ich objawów, takich jak słabe oceny czy niewłaściwe zachowanie dziecka w szkole. Rola poradni psychologiczno-pedagogicznej Instytucją pomocową dla rodziny dysfunkcyjnej czy patologicznej, w której wychowują się dzieci, jest poradnia psychologiczno-pedagogiczna. Podstawowym zadaniem tej placówki jest udzielanie wsparcia dzieciom i ich rodzicom przez zapewnienie diagnozy i bezpośredniej pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Pomoc ta może przybierać różne formy – zarówno indywidualne, jak i grupowe. Obejmuje ona uczniów, a poprzez wsparcie merytoryczne pośrednio także kadry placówki oświatowej oraz opiekunów prawnych. O tym, jakie są kierunki działania poradni, mówi jedna z analiz sprawozdań opisowych z pracy publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych. Wśród najczęściej wymienianych form pomocy udzielanej przez poradnie nauczycielom oraz specjalistom zatrudnionym w szkołach znalazły się m.in. porady i konsultacje, szkolenia, wykłady, prelekcje, mediacje i negocjacje, warsztaty, treningi, zajęcia adaptacyjno-integracyjne, superwizje, dni otwarte oraz udział w radach pedagogicznych. Głównymi problemami wymagającymi pomocy w formie porad i konsultacji są sprawy dydaktyczne oraz wychowawcze. W pierwszej kategorii mieszczą się pomoc w pracy z dziećmi i młodzieżą z trudnościami w nauce, organizacja pomocy psychologiczno- -pedagogicznej w szkole, organizacja kształcenia specjalnego, nauczania indywidualnego oraz zajęć rewalidacyjnych, a także pomoc w doborze ćwiczeń w związku z zajęciami korekcyjno-kompensacyjnymi. W kwestiach wychowawczych pracownicy poradni koncentrują się na problemach wychowawczych, w tym związanych z relacjami w rodzinie, komunikacją społeczną, zaburzeniami rozwojowymi, problemami psychiatrycznymi, agresją, adaptacją i myślami samobójczymi. Obok wsparcia merytorycznego adresowanego do pracowników szkół ważnym odbiorcą pomocy udzielanej przez pracowników poradni są rodzice. Mogą oni korzystać z następujących form pomocy: • doradztwa w zakresie metod wychowania, • indywidualnych spotkań terapeutycznych, • terapii rodzin, • zajęć warsztatowych dla rodziców, • porad indywidualnych, • spotkań z rodzicami zgłaszającymi się z problemami w sytuacjach kryzysowych niewydolności wychowawczej, • indywidualnych zajęć instruktażowo-edukacyjnych dla rodziców dzieci dyslektycznych, • grupowego wsparcia dla rodziców dzieci niepełnosprawnych, • terapii grupowej, • treningu umiejętności wychowawczych. Dużą popularnością wśród rodziców cieszy się program „Szkoła dla rodziców i wychowawców”, który jest stworzony z myślą o doskonaleniu umiejętności niezbędnych do odpowiedzialnego wychowania. Służy pomocą nie tylko tym, którzy dobrze radzą sobie w roli rodzica, lecz także osobom doświadczającym trudności wychowawczych. Zajęcia warsztatowe obejmują m.in. rozpoznawanie własnych uczuć, potrzeb i ograniczeń, ćwiczenie umiejętności aktywnego, wspierającego słuchania, nawiązywanie efektywnej współpracy z dzieckiem czy modyfikowanie niepożądanych zachowań bez stosowania przemocy. Udział w cyklu siedmiu spotkań opartych na uznanej we współczesnej psychologii i pedagogice metodzie autorstwa Adele Faber i Elaine Mazlish – Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały, jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły – to z jednej strony szansa na poznanie adekwatnych i skutecznych metod wychowawczych, z drugiej zaś możliwość wymiany doświadczeń i uzyskania wsparcia ze strony osób mierzących się z podobnymi trudnościami. Bibliografia: • D. Becker-Pestka, M. Dubis, S. Różyńska, Rodzina dysfunkcyjna i patologiczna w przestrzeni życiowej młodych dorastających, Wrocław 2018. • L. Muraszkiewicz, Dzieci z rodzin dysfunkcyjnych w szkole, https://salusprodomo.pl/blog/dzieci-rodzin-dysfunkcyjnych/ [dostęp: 10.10.2021]. • U. Olesińska, Pośrednie i bezpośrednie formy wspierania wychowawczej funkcji szkoły przez poradnie psychologiczno-pedagogiczne na podstawie danych statystycznych SIO, https://www.ore.edu.pl/materialy-do-pobrania/page/196/?Q2lQVUVOVFYxb3hZVzFzYW1KNU9UQk5SRVUwVG5wUk0xbDNQVDFpZFE9PWN0Qg=%3D&start=60 [dostęp: 10.10.2021]. • U. Tyluś, Szkoła wobec uczniów z rodzin dysfunkcyjnych – problemy i wyzwania, „Przegląd Pedagogiczny” 2019, nr 2.