Rozwój fizyczny przedszkolaka – arkusze obserwacji Opracowała: Małgorzata Mirowska, absolwentka pedagogiki, edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej, zarzą-dzania oświatą, z ukończonym kursem teatralnym reżysera przedstawień dziecięcych, nauczycielka z 38-letnim stażem pracy z dziećmi w wieku od 3 do 10 lat, trenerka Polskiego Stowarzyszenia Pedagogów i Animatorów KLANZA, autorka książek i artykułów dla nauczycieli Dziecko w wieku przedszkolnym wkracza w nowe środowisko – już nie tylko dom rodzinny, ale też inne osoby i instytucje mają wpływ na jego rozwój. Świat dziecka obejmuje nowe ob-szary, w których porusza się ono coraz bardziej samodzielnie. W tym czasie dochodzi do wie-lu zmian, zarówno w obszarze rozwoju fizycznego, na skutek podejmowanych przez dziecko działań, jak i w sferach rozwoju poznawczego, emocjonalnego, społecznego i komunikacyj-nego. Zmiany te pozwalają dziecku zdobywać i porządkować wiedzę o świecie oraz myśleć o nim w sposób coraz bardziej złożony i kreatywny. Rozwój fizyczny Rozwój fizyczny jest procesem, który prowadzi do dojrzałości organizmu. Najbardziej inten-sywnym pod tym względem etapem są pierwsze trzy lata życia dziecka. Wraz ze stopniowym przyrostem ciała zachodzą też inne zmiany – od nauki poruszania się w przestrzeni do swo-bodnego przemieszczania się i precyzyjnego używania przedmiotów. W okresie przedszkol-nym ciało dziecka rośnie rocznie ok. 8 cm i przybiera na wadze ok. 3 kg. Rozwój sprawności fizycznej dotyczy zarówno obszaru motoryki dużej, czyli gotowości do poruszania się w przestrzeni w różnorodny sposób – obserwujemy, że przedszkolak biega, skacze, wspina się, tańczy, jeździ na rowerze i hulajnodze, posługuje się gestem i mimiką ciała, jak obszaru motoryki małej – pojawia się gotowość do posługiwania się przedmiotami, od dużych do coraz mniejszych, wymagających precyzji ruchu oraz sprawności dłoni. Dziecko uczy się rzucać piłką i łapać ją, zbierać i przekładać małe przedmioty, konstruuje budowle z różnych klocków, manipuluje nimi, używa mozaiki, puzzli, różnego rodzaju układanek, rysuje, wykonuje prace plastyczne z wykorzystaniem wszelkich materiałów, wycina. Przyrost tych umiejętności jest stopniowy, dlatego warto przyjrzeć się normom rozwojowym, żeby wiedzieć, jak powinien funkcjonować przedszkolak w poszczególnych latach swojego pobytu w przedszkolu. W literaturze przedmiotu można znaleźć rozmaite wykazy norm, ale tylko niektóre mają istotne znaczenie w pracy nauczyciela. Znając normy rozwojowe, wiemy, czego oczekiwać od naszych maluchów i pod jakim kątem obserwować ich postępy. Zakładając, że większość dzieci spełnia normy rozwojowe, pamiętajmy również, że każde z nich ma własne tempo rozwoju. Wnikliwa obserwacja pozwoli z czasem zidentyfikować ewentualne zaburzenia. Dziecko trzyletnie Normy rozwojowe (umiejętności kluczowe) Dzieci w wieku od trzech do czterech lat zachowują jeszcze typ budowy ciała małego dziecka. Posiadają stosunkowo dużą głowę, długi tułów, krótkie koń¬czyny, słabe i mało wydolne stopy oraz niepełne jeszcze uformowa¬nie naturalnych krzywizn kręgosłupa. W zakresie motoryki dużej: trzylatek sprawnie chodzi, pokonuje schody (krokiem naprze-miennym w górę, a często dostawnym w dół), biega, przekraczając niewielkie przeszkody, skacze obunóż, chodzi na palcach, pokonując niewielkie odległości, toczy, rzuca, kopie piłkę, uczy się jeździć na trzykołowym rowerku i korzystać z dostosowanych do wieku urządzeń na placu zabaw. W zakresie motoryki małej: trzylatek samodzielnie się rozbiera, pije z kubka, przelewa wodę, składa kartkę papieru na pół, trzyma narzędzie do rysowania i rysuje formy okrągłe (koła, słoneczka) oraz kreski pionowe i poziome, nawleka na sznurek duże korale, próbuje wycinać, układa proste puzzle i inne układanki, w których trzeba dopasować kształt przedmiotów do otworów, manipuluje klockami i łączy je. Niektórzy autorzy idą dalej, używając określenia „kryteria sukcesu”. Nazywają w ten sposób poziom umiejętności, do którego dążymy, a który osiągnie trzylatek samodzielnie oraz wsku-tek naszych działań wspomagających jego rozwój. Takie standardy rozwoju dla trzylatków przewidują, że dziecko: rzuca piłką znad głowy, schodzi ze schodów, stawiając nogi naprze-miennie, podskakuje na jednej nodze, chwyta piłkę, nawleka korale na sznurek, drze papier przeciwnym ruchem rąk, rysuje głowonogi, buduje wieże, mosty itp., formuje określone kształty z plasteliny itd. Ważne! Jakkolwiek nie nazwiemy norm, standardów czy kryteriów sukcesu w odniesieniu do rozwoju dziecka, uczmy się czytać krytycznie i samodzielnie wybierać te normy, które staną się wy-znacznikami naszych obserwacji postępów dzieci. Arkusze obserwacji Normy rozwojowe służą nauczycielowi do tworzenia kart obserwacji dziecka, w których od-notowuje on poziom rozwoju danej cechy. W różnych arkuszach przewijają się podobnie, tj. w sposób uogólniony sformułowane umiejętności dziecka w określonym wieku. Biorąc pod uwagę wyżej przytoczone normy, w arkuszach pojawią się odpowiednio: dziecko rozbiera i ubiera się samodzielnie, samo spożywa posiłki, chętnie bierze udział w zabawach ruchowych, wykonuje proste ćwiczenia, np. podskoki, wykonuje prace plastyczne, prawidłowo trzyma narzędzie do rysowania i prawidłowo koloruje, porusza się przy muzyce itp. Można korzystać z gotowych arkuszy obserwacji, które oferują różne programy wychowania przedszkolnego i – często – wydawnictwa edukacyjne. Warto też próbować stworzyć taki arkusz samodzielnie, oparty na rozsądnych normach rozwojowych i własnych obserwacjach dzieci. Dziecko czteroletnie Normy rozwojowe (umiejętności kluczowe) Warto przede wszystkim zwracać uwagę na doskonalenie pewnych umiejętności i ich stop-niowe poszerzanie w stosunku do norm właściwych dla trzylatka. W zakresie motoryki dużej: czterolatek chodzi, poruszając naprzemiennie nogami i rękoma, bez pomocy pokonuje schody ruchem naprzemiennym, wspina się na drabinki i sprawnie jeź-dzi na trzykołowym rowerku, przeskakuje obunóż przez płaską przeszkodę, potrafi już pod-skoczyć na jednej nodze oraz iść po linii, sprawnie biega, rytmicznie podskakuje obunóż i próbuje skoków naprzemiennych, rzuca piłkę i łapie ją z niewielkiej odległości, uczy się utrzymywać równowagę, przechodząc po małej równoważni lub ławeczce. W zakresie motoryki małej: czterolatek kopiuje koło, krzyżyk, kwadrat, rysuje człowieka z głową i kończynami, ubiera i rozbiera się samodzielnie pod nadzorem osoby dorosłej, pra-widłowo trzyma kredkę, rysuje kwadraty i domki, buduje wieżę, potrafi rozwinąć cukierek z papierka i otworzyć pudełko po zapałkach, odkręca słoik i otwiera drzwi, przecina pasek papieru, lepi z plasteliny (kulka, wężyk, ślimak). W standardach określających kryteria sukcesu pojawiają się ponadto: słucha, rozumie i reaguje na polecenia nauczycielek w trakcie zabaw ruchowych, ustawia się w gromadce, rozsypce, kole, rzędzie, parach, poprawnie wykonuje podskoki, zeskoki, przeskoki, zachowuje równo-wagę przy chodzie po ławeczce, wspina się na drabinki, potrafi samo huśtać się na huśtawce. Z punktu widzenia pracy z grupą umiejętności te są bardzo istotne, dlatego warto obserwować postępy, jakie robią dzieci w tej sferze. Arkusze obserwacji Podobnie jak w przypadku trzylatków – arkusze przygotowujemy samodzielnie lub korzysta-my z gotowych propozycji. Powinny znaleźć się w nich uogólnione umiejętności, których poziom badamy: dziecko rozbiera i ubiera się samodzielnie, samodzielnie spożywa posiłki, chętnie uczestniczy w zabawach ruchowych, sprawnie wykonuje proste ćwiczenia ruchowe (np. rzut piłką), chętnie bawi się na świeżym powietrzu, prawidłowo trzyma narzędzia do rysowania, posługuje się jedną ręką podczas rysowania, z zaangażowaniem wykonuje prace plastyczne, prawidłowo koloruje, wycina nożyczkami (wykonuje zadania wymagające koor-dynacji wzrokowo-ruchowej), rytmicznie porusza się przy muzyce. Porównując aktualne arkusze z tymi z poprzedniego roku, z łatwością dostrzeżemy różnice. Warto zwrócić uwagę na pojawienie się terminu „koordynacja wzrokowo-ruchowa”, której rozwijanie jest niezbędne dla przygotowania dziecka do działań edukacyjnych. Dziecko pięcioletnie Normy rozwojowe (umiejętności kluczowe) Wiek od pięciu do siedmiu lat charaktery¬zuje się znacznym postępem w rozwoju i wzmacnia-niu organizmu. Przyrost wysokości ciała wiąże się przede wszystkim z rozwojem kości dłu-gich, zwłaszcza kończyn dolnych. Dzieci z tej grupy charakteryzu¬ją się już bardziej harmonijną sylwetką. Widoczne są korzystne zmia¬ny w zarysie kręgosłupa oraz postępujące wysklepianie się łuków stóp, co zwiększa ich wydolność. Okres ten nazywany jest złotym. Dzieci przedszkolne cechuje znaczna potrzeba aktywności. Opanowane już ruchy i czynności ulegają wyraźnemu doskonaleniu, pojawiają się nowe umiejętności. Proste ruchy łączone są w kombinacje takie jak: bieg i skok, bieg i kopnięcie piłki, chwyt i rzut piłką. Dziecko przed-szkolne swobodnie chodzi i biega, co zbliża jego sposób poruszania się do poruszania się osoby dorosłej. Dzieci zwykle opanowują kilka czynności ruchowych jednocześnie. Uczą się jeździć (na łyż-wach, rolkach, rowerze), tańczyć, pływać, wspinać na drzewa. W wykonywanych czynno-ściach ujawniają się właściwy rytm, harmonia i płynność ruchowa. Zaznacza się fazowa struktura ruchów. Można też zauważyć, że w tym okresie chłopcy zazwyczaj uzyskują lepsze wyniki niż dziewczynki w czynnościach, które wymagają większej energii i siły (skok w dal, bieganie, kopanie, rzucanie piłką). Dziewczynki zaś przewyższają chłopców w sprawnościach motorycznych, w których liczą się równowaga, rytmiczność i precyzja (skakanie na skakance, rysowanie, pisanie). W zakresie motoryki dużej: pięciolatek skacze w dal, w lewo i w prawo, wzdłuż linii, a także naprzemiennie – na jednej i drugiej nodze, podskakuje na jednej nodze i potrafi utrzymać na niej równowagę przez kilka sekund. Często skacze na skakance i jeździ na dwukołowym rowerze, sprawnie biega na dłuższych odcinkach, gra w niektóre gry z wykorzystaniem piłki, próbuje wykonywać skomplikowane ćwiczenia gimnastyczne, np. przewroty lub stanie na głowie. Chętnie uczestniczy w zabawach ruchowych, porusza się w rytm muzyki, rzuca do celu i kopie piłkę w podanym kierunku, umiejętnie chwyta i odrzuca piłkę. Kryteria sukcesu obejmują dodatkowo umiejętności związane z innymi obszarami rozwoju, co ma związek z większą wiedzą o własnych możliwościach i świecie: dziecko przyjmuje prawidłową pozycję – w siadzie, staniu i chodzeniu, zna nazwy części ciała, wymienia różnice w wyglądzie człowieka, zmieniającym się pod wpływem wieku, rozumie potrzebę dla prawidłowego funkcjonowania organizmu, przestrzega zasad obowiązujących w zabawach i grach ruchowych, przejawia twórczą inicjatywę w zabawach ruchowych, rozumie zasady sportowej rywalizacji, sygnalizuje potrzebę odpoczynku, kiedy jest zmęczone, zna zasady bezpieczeństwa oraz dbałości o zdrowie i przestrzega ich, rozumie potrzebę dbałości o bez-pieczne, sprzyjające zdrowiu otoczenie. W zakresie motoryki małej: pięciolatek rozbiera się i ubiera samodzielnie, je sam, posługując się sztućcami, wykonuje precyzyjne czynności, np. wrzucanie koralików do butelki, lepienie zwierzątek z plasteliny, cięcie po linii. Koloruje obrazki, mieszcząc się w konturach, i samodzielnie rysuje czytelne obrazki. Potrafi posmarować masłem chleb, składa papier co najmniej dwukrotnie, rysuje po śladzie, kreśląc różne wzory. Często próbuje odwzorowywać i pisać litery, wykonuje prace plastyczne z połączenia różnych materiałów. Arkusze obserwacji W arkuszu obserwacyjnym znajdują się najczęściej hasła: dziecko wykonuje czynności zwią-zane z samoobsługą (czynności higieniczne, ubieranie, rozbieranie), samodzielnie zapina gu-ziki, wiąże sznurowadła, samodzielnie i estetycznie spożywa posiłki z użyciem sztućców, uczestniczy w zabawach i ćwiczeniach ruchowych, wykonuje prace plastyczne i techniczne, prawidłowo wykonuje zadania wymagające koordynacji wzrokowo-ruchowej, prawidłowo trzyma narzędzia do rysowania i posługuje się jedną ręką. Z zaangażowaniem wykonuje prace plastyczne, wykazuje sprawność ciała, koordynację, stara się precyzyjnie wykonywać czyn-ności, ilustruje ruchem muzykę, sygnalizuje złe samopoczucie. Dziecko sześcio- i siedmioletnie Normy rozwojowe (umiejętności kluczowe) Skok rozwojowy, który przypada na ten okres życia, powoduje duże zmiany w fizycznym rozwoju dziecka. Zmieniają się u niego proporcje ciała, wydłużają się i twardnieją kości koń-czyn, pojawiają się stałe zęby. Rośnie potrzeba ruchu, który staje się płynny i pozwala na tworzenie kombinacji ruchowych. Mięśnie są silniejsze i bardziej odporne na zmęczenie. Wzrasta precyzja i płynność ruchów rąk. W zakresie dużej motoryki: dzieci sześcio- i siedmioletnie potrafią ubrać się całkowicie samodzielnie, sprawnie biegają, skaczą i wspinają się oraz zeskakują, rzucają piłkę i łapią ją, chodzą po narysowanej linii prostej, stoją na jednej nodze nawet przez 10 sekund, utrzymując równowagę, jeżdżą na dwukołowym rowerze, a nierzadko również na nartach, hulajnodze i łyżwach. Lubią zabawy ruchowe, nawet z elementem rywalizacji. Sprawnie schodzą i wcho-dzą po schodach. W zakresie motoryki małej: dzieci sześcio- i siedmioletnie potrafią zapinać guziki, wiązać sznurowadła, posługiwać się sprawnie sztućcami (w tym nożem), grzebieniem, sprawnie też rysują, malują, wycinają, wykonują prace plastyczne i techniczne z wykorzystaniem różno-rodnych materiałów, które potrafią łączyć. Prawidłowo trzymają narzędzie do rysowania i pisania, posługując się dominującą ręką (nacisk narzędzia na papier jest prawidłowy). Potrafią tworzyć bogate w treści rysunki, zawierające szczegółową postać człowieka, figury geo-metryczne oraz wszelkie wymyślone przez nich kształty. Posługują się klejem, taśmą, zszy-waczem, dziurkaczem i innymi narzędziami. Arkusze obserwacji Dziecko w ostatniej grupie przedszkolnej podlega często presji rodziców i nauczycieli, zwią-zanej z gotowością szkolną. Musimy jednak pamiętać, że opisane wyżej umiejętności nie przekładają się bezpośrednio (i u wszystkich dzieci) na gotowość do podejmowania typowo szkolnych działań związanych z pisaniem. To złożony proces, który wymaga uwagi i dłuż-szego omówienia. W arkuszach gotowości szkolnej nauczyciele oceniają poziom opisanych umiejętności, wreszcie przygotowują dla rodziców informację o gotowości dziecka do podję-cia nauki w szkole. W tym dokumencie zawierają mocne i słabe strony dziecka dotyczące jego rozwoju fizycznego w zakresie dużej i małej motoryki oraz ewentualne wskazówki dla rodziców dotyczące jego wspomagania.