Razem przeciwko uprzedzeniom Ćwiczenia dla grup wsparcia rówieśniczego Opracowały: Monika Ilnicka, magister fizyki i psychologii, posiada (jako jeden z dwóch nauczycieli w Polsce) certyfikat uprawniający do prowadzenia lekcji zgodnie z modelem 4MAT. Autor innowacji pedagogicznej nowego modelu lekcji 4ALL. Współpracując z uczelniami, prowadzi badania związane z efektywnym nauczaniem; Agnieszka Jastrzębska, wicedyrektor Szkoły Podstawowej nr 14 w Lubinie. Nauczycielka wychowania fizycznego, instruktorka piłki ręcznej. Współautorka projektów i programów wdrażanych w szkole: „Szczypiorniak dla wszystkich dzieci”, „Uczenie bez ocen – Taksonomia SOLO”, „Wsparcie Rówieśnicze” Czas epidemii szczególnie mocno wpłynął na uczniów wykluczanych przez rówieśników z powodu swojej „odmienności”. Czują się oni w tej sytuacji jeszcze bardziej samotni i nękani, nie potrafią poradzić sobie z emocjami, a co gorsze, trudno im poprosić o pomoc. Zanim zaczną poszukiwać specjalistycznego wsparcia, często łatwiej im najpierw porozmawiać z bliskimi osobami w podobnym wieku. Ważne, by już na tym etapie spotkali się ze zrozumieniem – w przeciwnym wypadku skutki swoich przemijających trudności mogą odczuwać przez całe swoje życie. W artykule przedstawiono przykładowe ćwiczenia wykorzystywane podczas szkoleń opiekunów i uczniów wchodzących w skład stworzonej przez nas grupy wsparcia rówieśniczego. Nauczyciel w pierwszej kolejności powinien zaznajomić się z omawianym zjawiskiem wykluczenia uczniów, wykonując proponowane zadania, a następnie przystąpić do szkolenia swoich chętnych podopiecznych. Ćwiczenie dla nauczycieli: Czym jest różnorodność? Cel: Zrozumienie, czym jest różnorodność i jak wpływa ona na emocje oraz przystosowanie w szkole. Żeby uchwycić istotę różnorodności, zastanówmy się najpierw, czym jest „normalność”. „Normalna” osoba to taka, która nie wyróżnia się pod względem postaw, stroju, wyglądu i osobowości, daleka od skrajności, dopasowana do społeczności, w której żyje. Jeśli w ten sposób zdefiniujemy „normalność”, prawdopodobnie okaże się, że każdy z nas w jakimś momencie swojego życia w ten lub inny sposób od niej odbiegał (nosiliśmy aparat, okulary, śmieszną bluzę, a może trapiła nas jakaś dziwna odmiana trądziku czy byliśmy szczególnie wysocy). Warto zastanowić się nad tym: • Jak rówieśnicy i nauczyciele postrzegali naszą inność? • Jak nas traktowano? • W jaki sposób zachowanie innych wpływało na naszą samoocenę oraz postawę wobec otoczenia? Nikt nie lubi być oceniany i odczuwać presji. Właśnie dlatego wielu ludzi stara się dopasowywać do ogółu, aby nie narażać się na śmieszność albo nieprzychylne traktowanie. Bardzo często pewne różnorodności nie pozwalają nam się dopasować i wtedy pojawiają się samotność, przemoc, depresja, myśli samobójcze i całe spektrum innych zaburzeń. Ćwiczenie dla nauczycieli: dlaczego „inni” uczniowie są nękani? Cel: Zrozumienie, czym są uprzedzenia i jaki mają związek z poczuciem kontroli. Kiedy pojawia się różnorodność, uaktywniają się nasze uprzedzenia. U dorosłych mają one często formę wysublimowaną, natomiast uczniowie nie znają jeszcze wyrafinowanych sposobów wyrażania dezaprobaty dla „inności”. Bez oporów opowiadają o słabościach czy deficytach innych, uciekając często do zachowań wręcz okrutnych. Opisane niżej ćwiczenie pokazuje, jak w spotkaniu z różnorodnością aktywizują się uprzedzenia. Wyobraź sobie, że jedziesz windą, w której oprócz ciebie jest jeszcze otyła osoba. Zamyśliłeś się, gdy nagle, z niewiadomych przyczyn, współpasażer nadeptuje ci na stopę. Jaka jest twoja reakcja? Opisz ciąg skojarzeń związanych z tą sytuacją. Interpretacja: Większość ludzi odczuwa gniew z powodu nieoczekiwanego zachowania otyłej osoby. Szybko dochodzą do wniosku, że nie ma żadnego czynnika zewnętrznego, który usprawiedliwiałby postępowanie tego człowieka. Przypisują jego działanie uwarunkowaniom osobowościowym, np. wrogości lub złośliwości. A teraz wyobraź sobie, że jesteś w zatłoczonej windzie i osoba otyła następuje ci na nogę, chcąc przepuścić innych pasażerów. Jaka jest twoja reakcja? Interpretacja: Większość ludzi uznałaby, że to inni zmusili otyłą osobę do tego, by się cofnęła, co przyczyniło się do nadepnięcia na ich stopę. Obiektywnie w obu przypadkach osoba ta zachowała się tak samo, ale postawa i emocje współpasażera zależą od uprzedzeń oraz interpretacji przyczyn jej działania. Jeżeli nadepnęła nam na stopę osoba otyła, automatycznie aktywizują się powiązane z jej wagą skojarzenia (np. otyły znaczy leniwy, żarłoczny, mało inteligentny). Ocena sytuacji jest związana z pojawiająca się odmiennością, wobec której niektórzy żywią uprzedzenia. Ćwiczenie dla nauczycieli: Jak myślisz, wobec których osób będziemy bardziej uprzedzeni? Cel: Zrozumienie, że uprzedzenie powiązane jest z poczuciem kontroli. Interpretacja: Niektóre rodzaje różnorodności mogą być przez nas postrzegane jako podlegające kontroli (np. niski status ekonomiczny, nadwaga, słabe oceny szkolne czy jąkanie) lub jej niepodlegające (nieodwracalne) (np. niepełnosprawność fizyczna czy płeć). Ma to ogromne znaczenie dla naszych emocji, nastawienia i motywacji do działania wobec tej osoby. Jeżeli w windzie na naszą stopę najedzie osoba na wózku inwalidzkim, czyli taka, której „odmienność” postrzegamy jako niepodlegającą kontroli, to nasza reakcja może być inna niż w sytuacji, gdy nadepnie nam na stopę osoba otyła. Ćwiczenie dla nauczycieli: W jaki sposób radzić sobie z różnorodnością w szkole? Cel: Zrozumienie, czym jest włączanie i dostosowywanie. Przypadek Wojtka: Wojtek ma 12 lat i uczy się gorzej od swoich rówieśników. Doświadcza kłopotów z koncentracją. W swojej klasie jest prześladowany przez grupę kolegów, którzy kierują do niego negatywne komentarze, przekomarzają się z nim, a nawet rzucają w niego różnymi przedmiotami. Które działania uznałabyś/uznałbyś za sprzyjające rozwiązaniu problemu? • Dyrektor decyduje się przenieść Wojtka do innej klasy. Dzięki temu chłopiec zostaje odizolowany od swoich prześladowców. • Wychowawca omawia problem różnorodności w klasie. Uczniowie dowiadują się m.in. o tym, że kłopoty z koncentracją, z którymi boryka się ich kolega, nie podlegają jego kontroli. Następnie nauczyciel odbywa rozmowę z uczniami, którzy dokuczali Wojtkowi. Podczas zajęć Wojtek włączany jest w różne działania w klasie, a nauczyciele często proponują mu pracę w grupie razem z rówieśnikami. Przypadek Kamila: Kamil zmaga się z otyłością i dlatego rówieśnicy przezywają go „wieloryb”. Chłopiec jest cukrzykiem i musi przyjmować insulinę trzy razy dziennie oraz regularnie sprawdzać poziom cukru we krwi, w związku z czym kilka razy dziennie zwalnia się z lekcji. Które działania uznałabyś/uznałbyś za sprzyjające rozwiązaniu problemu? • Nauczyciele nie poruszają problemu Kamila, by nie sprawić mu przykrości. Uczniom, którzy pytają, dokąd idzie, mówią, by o tym nie rozmawiali. Młodzi ludzie uznają, że Kamil jest traktowany preferencyjnie i ma o wiele łatwiej, w związku z czym żywią wobec niego negatywne uczucia. • Kamil decyduje, że chętnie podzieli się informacjami o swoim stanie zdrowia z innymi uczniami. Podczas zajęć z wychowawcą wyjaśnia kolegom i koleżankom z klasy, czym jest cukrzyca oraz dlaczego i w jaki sposób musi systematycznie regulować poziom cukru we krwi. Od tej pory nie musi już ukrywać swojej choroby przed kolegami, dzięki czemu jego różnorodność jest dla nich bardziej zrozumiała. Interpretacja: Czasami nauczyciele nieświadomie przyczyniają się do dodatkowego uwidaczniania różnorodności wśród dzieci. Już samo odmienne traktowanie ucznia stwarza okazję do jego wykluczenia przez grupę rówieśników. Młodzi ludzie często opisują swoją „odmienność” jako piętno, którego koledzy i koleżanki nie rozumieją, bardzo często nawet nie znając powodów, dla których otrzymują wsparcie od nauczyciela. „Wykluczają mnie i nękają, ponieważ myślą, że za mało wysiłku wkładam w naukę i w stosowanie odpowiedniej diety”, „Nie wyjaśniono im, na czym polega moja trudność”. Włączanie to przesuwanie granic oraz uwzględnianie danej osoby w różnych działaniach dających możliwość relacji rówieśniczych i nawiązywania przyjaźni. Dostosowanie ogranicza się tylko do stosowania specjalistycznych zaleceń. Ćwiczenie dla uczniów: czym jest różnorodność? Cele: zrozumienie różnych powodów wykluczenia uczniów z życia szkolnego; zrozumienie, czym jest różnorodność. Połącz uczniów w czteroosobowe grupy. Rozdaj każdej z nich karteczki samoprzylepne. Poproś, by uczniowie zapisali wszystkie względy, które ich zdaniem mogą przyczyniać się do tego, że niektórzy uczniowie są wykluczani, przezywani czy mniej lubiani. Następnie podziel zebrane odpowiedzi na kategorie, np.: wygląd, zdolności, status materialny, i, tak podzielone, umieść na tablicy. Poproś uczniów, aby zaprezentowali swoje spostrzeżenia. Zapytaj, co to znaczy, że kolega lub koleżanka są inni. Interpretacja: W podsumowaniu każdy uczeń krótko mówi o tym, co odróżnia go od innych, co go charakteryzuje, w czym jest dobry. Można dodatkowo zadać pytanie, czy te różnice przyczyniają się do złego traktowania przez rówieśników? Na koniec ćwiczenia uczniowie zastanawiają się nad tym, co ich wszystkich łączy (chodzą do tej samej klasy, mieszkają w tym samym mieście). Kończymy konkluzją, że wszyscy jesteśmy równi, ponieważ wszyscy jesteśmy ludźmi. Ćwiczenie dla uczniów: Jak radzić sobie z różnorodnością? Cel: Pokazanie, że różnorodność może być siłą. Część 1. Pokaż uczniom fragment układanki puzzle. Zapytaj, co czyni ich wyjątkowymi, a następnie poproś o napisanie słów lub narysowanie symboli reprezentujących ich indywidualność w pustym obszarze pojedynczego elementu. Uczniowie projektują swój kawałek na własny, niepowtarzalny sposób. Mogą narysować na nim symbole rzeczy, które lubią, hobby, używać różnych kolorów. Wybór należy do nich! Zbierz od uczniów wszystkie elementy i połącz je. Stworzony obraz będzie przypominał ułożone puzzle. Interpretacja: Uczniowie mogą zobaczyć, że pomimo różnic między nimi wspólnie tworzą pewną całość, jedność. Podobnie jak w prawdziwych puzzlach, obraz pojawia się dopiero po złożeniu wszystkich elementów. Część 2. Poproś uczniów, aby zastanowili się, jak przeciwstawić się wykluczeniu w szkole. Na puzzlach zapisują swoje propozycje działań, zaczynając od: „Postanawiam...”, „Decyduję się …”. Kiedy puzzle są gotowe, uczniowie przedstawiają swoje pomysły. Kawałki można łączyć ze sobą, tworząc ekspozycję. Interpretacja: Ćwiczenie pozwala uczniom zauważyć, że każdy może zapobiegać wykluczeniu i nikt nie musi czuć się samotny. Wszyscy możemy przyczynić się do zmiany atmosfery w szkole. Zamiast przygotowania kolażu z puzzli uczniowie mogą też nagrać filmik, w którym każdy przedstawia swoją pracę, i mówi: „Jestem częścią układanki. Wszyscy mamy swoją rolę do odegrania w przeciwdziałaniu wykluczeniu innych. Jaka będzie twoja?”. Ćwiczenie dla uczniów: Jak pomóc koledze w trudnej sytuacji? Cel: Zrozumienie, że zmiana zaczyna się od prostych działań i że każdy ma wpływ na budowanie dobrej atmosfery. Pokaż uczniom rysunek i przedstawione na nim sytuacje. Co mogliby zrobić, by zapobiec dalszemu niekorzystnemu biegowi wydarzeń? Poproś ich o wskazanie pomysłów na pomocne reakcje po każdym etapie. Zapisz ich pomysły i zaproponuj dopisanie kolejnych sekwencji zdarzeń po uczniowskiej interwencji [„Jeśli zauważę, że Kamil sfilmował Tomka w basenie, to...” (dodajemy pomysł); „Jeśli ... (wpisujemy pomysł), to … (co się dalej wydarzy)” itd.]. Interpretacja: Uczniowie dostrzegają, że każdy moment jest dobry, by zmienić bieg wydarzeń, zapobiec kryzysowi i eskalacji negatywnych zachowań. Nawet najdrobniejsza interwencja może w znacznym stopniu poprawić samopoczucie osoby skrzywdzonej. Edukacyjna równość Odpowiednio zorganizowane wsparcie rówieśnicze zmienia postrzeganie różnorodności oraz pozwala uczniom poczuć się docenionymi. Obecnie osoby odmienne od innych często wiązane są ze wszelkimi niepokojami społecznymi i obwiniane za to. Jeśli chcemy, by edukacja była dla wszystkich równa, musimy stawić czoła tym nierównościom. Dlatego tak ważne jest wdrażanie samopomocowych programów rówieśniczych.