Kult materializmu a zachowania dzieci i młodzieży Opracowała: Paulina Szymańska, absolwentka japonistyki, tłumaczka, autorka wielu publikacji, pasjonatka podróży i pilotka wycieczek „Jesteś tym, co posiadasz” to maksyma społeczeństwa konsumpcyjnego, w którym żyjemy. Otaczamy się coraz większą liczbą przedmiotów, wydajemy coraz więcej pieniędzy, naśladujemy trendy wysoko rozwiniętych społeczeństw. Jest to możliwe dzięki rozwojowi gospodarczemu i globalizacji – wreszcie mamy finansowy i geograficzny dostęp do najróżniejszych dóbr, a więc możliwości, aby mieć coraz więcej i to z każdej części świata. Chcąc dogonić poziomem bogatsze społeczeństwa zachodnie, kupujemy ponad nasze rzeczywiste potrzeby. Problem nie dotyczy tylko dorosłych osób. Młode pokolenie ma ogromny wpływ na zjawisko konsumpcjonizmu i jest szczególnie podatne na jego negatywne skutki. Szeroko pojęte „posiadanie” stało się dla dużej części młodych ludzi wyznacznikiem statusu społecznego, definicją stylu życia i formą demonstracji swoich przekonań. Materializm a wartości Postrzeganie świata i samego siebie przez pryzmat „mieć” sprawia, że stajemy się przekonani o tym, że o naszej wartości i o jakości naszego życia decyduje stan posiadania. Jesteśmy najlepsi, gdy mamy najdroższe ubrania, kilka samochodów, jeździmy na wczasy do najpiękniejszych miejsc. Przekazując takie wartości dziecku, możemy się spodziewać, że wkraczający w dorosłość młody człowiek będzie postrzegał świat w kontekście dóbr materialnych. Rzecz jasna, istnieje kilka ścieżek rozwoju cech materialistycznych: poza stylem wychowania badacze wskazują na wewnętrzną potrzebę kompensacji doświadczeń z dzieciństwa, np. związanego z ubóstwem czy wykluczeniem, dążeniem do poczucia bezpieczeństwa i osiągnięcia wyższego statusu ekonomicznego. Drugim źródłem jest sam proces socjalizacji, a zatem zewnętrzny wpływ wychowania (pokoleniowa transmisja materializmu), rówieśników, mediów itd. Oznacza to, że człowiek nauczony materializmu, kiedy zostaje pozbawiony możliwości nabywania i konsumpcji, traci poczucie stabilizacji i przynależności w momencie utraty zgromadzonych dóbr. Taka osoba opiera swój system wartości na elementach zewnętrznych, znajdujących się niejako poza nią samą. Tak samo postrzega również innych ludzi – autorytetami są dla niej osoby o określonym statusie społecznym i materialnym. Nie bez powodu influencerzy i celebryci mają miliony obserwatorów w mediach społecznościowych, tworzą oni bowiem iluzję, że taki styl życia uszczęśliwia i jest możliwy do osiągnięcia oraz utrzymania. Ogromną rolę we wzbudzaniu chęci posiadania odgrywa również współczesny marketing – wiele reklam pokazuje idealnych, szczęśliwych, pięknych ludzi. Jedyne, co konsument musi zrobić, aby osiągnąć taki stan i stać się jednym z nich, to kupić dany produkt. Szczególnie wrażliwe na taki przekaz są osoby młode. Badania nad materializmem Zachowanie dzieci i młodzieży o skłonnościach materialistycznych jest przedmiotem wielu badań z różnych dziedzin – psychologii, socjologii, a także marketingu. Zjawisko materializmu jest znane od dekad i osiągnęło swój szczyt na przełomie lat 80. i 90. Od tamtego czasu utrzymuje się na historycznie wysokim poziomie. Badania pokazują, że bycie bogatym jest jedną z głównych aspiracji większości dzieci, nawet tych w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. W badaniach nad materializmem wśród dzieci i młodzieży wskazuje się na kilka różnych etapów postrzegania materializmu. Na pierwszym z nich, czyli w wieku mniej więcej od 3 do 7 lat, dla dzieci najważniejszy jest aspekt ilościowy – jeżeli mam czegoś więcej, to ma to większą wartość. W kolejnej fazie rozwoju, od 7. do 11. roku życia, dzieci zaczynają zwracać uwagę na społeczne znaczenie posiadania i rozwijają tę świadomość w kolejnej fazie, wchodząc w okres nastoletni. Młodzież do 16. roku życia jest świadoma wartości posiadanych dóbr, doskonale zna ich społeczną symbolikę oraz potencjał w samorealizacji. To właśnie w tym okresie rozwoju dziecka markowe ubrania czy gadżety są postrzegane jako narzędzie do budowania swojego statusu w grupie rówieśniczej. Badania wskazują, że materializm doświadczany w okresie dojrzewania ma ogromny wpływ na wiele biologicznych, psychologicznych i społecznych zmian, które powodują wrażliwość młodego człowieka na negatywne efekty w obszarach postrzegania presji rówieśniczej i wartości społecznych. Jednocześnie okres dojrzewania to czas, w którym jesteśmy najbardziej podatni na wpływ reklamy i promocji. Specjaliści wymieniają liczne negatywne skutki pogłębiania się tendencji materialistycznych wśród dzieci i młodzieży, wskazując m.in. dewaluację wartości rodzinnych i prospołecznych, konflikt wewnętrzny, odczuwanie niepokoju i zwiększoną tendencję do ryzykownych zachowań, np. przyjmowania używek. Jak mówi prof. Uniwersytetu Gdańskiego dr hab. Anna Maria Zawadzka: „Młodzież, która uważa, że celem życia jest bogactwo czy sukces finansowy, ma zwykle obniżony dobrostan. Te osoby mają mniejszą witalność, odczuwają więcej niepokoju, częściej wykazują zaburzenia osobowości, zaburzenia narcystyczne, zaburzenia zachowania. Otrzymują też gorsze stopnie w szkole, mają mniejszą motywację do pracy”. Jak pokazują wyniki badań, dzieci i młodzież dorastające w kulcie materializmu więcej kupują, są bardziej podatne na reklamę, gorzej radzą sobie z oszczędzaniem i oczekują od rodziców, że będą na nie więcej wydawać. Co więcej, materializm ma negatywny wpływ na umiejętność odnalezienia się w dorosłym życiu, stanowiąc przyczynę niskiego poczucia własnej wartości i niskiego poziomu zadowolenia z życia. Często między rodzicami a dziećmi-materialistami dochodzi do konfliktów, pojawiają się problemy wychowawcze i psychologiczne. Ponadto osoby, które cechuje materializm, są bardziej aspołeczne i mniej chętnie angażują się w inicjatywy prospołeczne. Jako wartości będące z kolei w opozycji do materializmu wymienia się empatię, samoakceptację, altruizm, dbałość o relacje. Wyrwać się z materializmu W dobie ekstremalnej konsumpcji trudno jest ustrzec dzieci i młodzież przed materializmem. Kluczową rolę odgrywa edukacja społeczeństwa. W 2014 r. władze miasta Grenoble we Francji podjęły decyzję o usunięciu wszystkich billboardów reklamowych z przestrzeni miejskiej. Dwa lata później francuska telewizja publiczna wprowadziła zakaz wyświetlania bloków reklamowych w czasie trwania programów dla dzieci. Podobne obostrzenia zastosowano o wiele wcześniej, bo już w 2000 r., w Szwecji – dotyczyły one reklam zarówno w telewizji publicznej, jak i prywatnej. W ostatnich latach rodzą się również nowe społeczne trendy (w szczególności w krajach, w których społeczeństwo od dłuższego czasu nasyca się dobrobytem), np. dekonsumpcjonizm. Doktor Agnieszka Wilczak z Katedry Marketingu Uniwersytetu Warszawskiego definiuje dekonsumpcjonizm jako dobrowolną rezygnację z zachowań zorientowanych na zaspokajanie kreowanych przez marketerów pragnień na rzecz wyboru świadomego, racjonalnego i etycznego stylu życia związanego z zaspokajaniem rzeczywistych potrzeb. Na gruncie idei ograniczania negatywnych skutków konsumpcjonizmu powstały również liczne inicjatywy, organizacje pozarządowe i ruchy propagujące świadome wybory konsumenckie, np. Fairtrade czy Rainforest Alliance. Pozytywne jest również to, że w ostatnich latach powstaje ponadto wiele inicjatyw, platform i aplikacji opartych na ekonomii współdzielenia, np. carsharing czy współdzielenie mieszkania (np. aplikacja Airbnb). Warto uświadamiać młodzież, że takie ruchy istnieją, oraz wyjaśniać, jak wiele szkody konsumpcjonizm i idący z nim w parze materializm czynią w psychice człowieka i jak bardzo zniekształcają obraz świata. Odwrót części społeczeństwa od konsumpcjonizmu to proces żmudny i widoczny bardziej w społeczeństwach wysoko rozwiniętych gospodarczo. Jak wskazuje dr hab. Zawadzka: „W USA kapitalizm – ale i dobrobyt – jest już od dawna. Zaczął się już odwrót od American dream. Coraz więcej osób rozumie, że postrzeganie szczęścia jako sukcesu finansowego może wyrządzić wiele zła. W Polsce jeszcze nie nasyciliśmy się dobrobytem i nie osiągnęliśmy tego zrozumienia”. Dlatego tak ciężko jest nam walczyć z materializmem naszych dzieci – jako dorośli sami często ulegamy pokusie wyprzedaży i promocji, chęci dorównania znajomym, chęci awansu w drabinie społecznej. Materializm wykształcony już we wczesnych latach dojrzewania dewaluuje jednak pozytywne wartości społeczne i zniekształca postrzeganie świata przez dzieci. Wkraczając w dorosłość, człowiek-materialista doświadcza wielkiego rozczarowania i frustracji, odkrywa bowiem, że nie może mieć wszystkiego, a zgromadzone dobra, choć mogą cieszyć, nie są miarą szczęścia i psychicznego dobrostanu. Mogą być narzędziem do ich osiągnięcia, ale nie celem samym w sobie. Bibliografia: • Dlaczego polskie nastolatki stają się materialistami?, https://www.forbes.pl/life/nastolatki-materialisci-dlaczego-nimi-sie-staja/9j20g7r [dostęp: 1.09.2021]. • D. Dykalska-Bieck i in., Wychowanie w kulturze konsumpcji. Postawy wychowawcze rodziców a tendencje materialistyczne dzieci 5-6-letnich. „Polskie Forum Psychologiczne” 2017, nr 22 (4). • P. Maras i in., The role of materialism on social, emotional and behavioural difficulties for British adolescents. „Emotional and Behavioural Difficulties” 2014, nr 20 (4). • A. Patrzylas, Polacy konsumują na potęgę. Bezkrytycznie naśladujemy styl ludzi bogatego Zachodu, https://forsal.pl/artykuly/1443622,konsumpcja-w-polsce-roznice-pokoleniowe-kultura-kupowania-nad-wisla.html [dostęp: 1.09.2021]. • A. Wilczak, Rola konsumenta w procesie kreowania wartości opartej na zasadzie 5R. „Problemy Zarządzania” 2016, nr 2 (1). • A.M. Zawadzka, D. Dykalska-Bieck, Wartości rodziców i tendencje materialistyczne dzieci. „Polskie Forum Psychologiczne” 2013, nr 22 (4).