STAN PRAWNY NA 30 SIERPNIA 2021 Emerytura a dalsze zatrudnienie nauczyciela Opracował: Michał Łyszczarz, prawnik, główny specjalista w Wydziale Oświaty w Urzędzie Miasta w Dąbrowie Górniczej, współautor komentarza do Ustawy o systemie oświaty oraz szeregu publikacji z zakresu prawa oświatowego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 2215 ze zm.), • Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 423 ze zm.), • Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 291 ze zm.). Nauczyciele stanowią grupę zawodową, która pod względem uprawnień emerytalnych została przez ustawodawcę potraktowana w sposób szczególny, z uwagi na możliwość skorzystania z tzw. nauczycielskiej emerytury bez względu na wiek. Z racji tego, że prawo do tego rodzaju świadczenia nie miało charakteru nieograniczonego (można je było nabyć tylko w określonym czasie), zostało ono zastąpione przez nauczycielskie świadczenie kompensacyjne, które również pozwala zakończyć wcześniej pracę zawodową. Oczywiście nauczyciel nie ma obowiązku korzystania z możliwości przejścia na wcześniejsze świadczenie, decydując się w zamian na emeryturę z tytułu osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego. Należy też zauważyć, że Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych dzieli ubezpieczonych, nabywających prawo do emerytury, na trzy różne grupy wiekowe: • osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 r., • osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r., • osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r. a przed 1 stycznia 1969 r. Punkt trzeci nie dotyczy nauczycieli, ponieważ zgodnie z art. 47 Ustawy o emeryturach i ren-tach z FUS odrębne przepisy określają zasady przechodzenia na emeryturę bez względu na wiek nauczycieli urodzonych po 31 grudnia 1948 r. a przed 1 stycznia 1969 r. Tym przepisem jest art. 88 Karty nauczyciela. Zgodnie z ust. 2a tej regulacji nauczyciele urodzeni po 31 grudnia 1948 r. a przed 1 stycznia 1969 r. zachowują prawo do przejścia na emeryturę bez względu na wiek, jeżeli: • spełnili warunki do uzyskania emerytury w ciągu dziesięciu lat od wejścia w życie Ustawy o emeryturach i rentach z FUS, czyli do 31 grudnia 2008 r., z wyjątkiem wa-runku rozwiązania stosunku pracy, oraz • nie przystąpili do otwartego funduszu emerytalnego albo złożyli wniosek o przekaza-nie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za po-średnictwem ZUS-u, na dochody budżetu państwa. Emerytury dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r. Zgodnie z art. 24 ust. 1 Ustawy o emeryturach i rentach z FUS ubezpieczonym urodzonym po 31 grudnia 1948 r. przysługuje emerytura po osiągnięciu wieku emerytalnego wynoszącego co najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mężczyzn. Z kolei w myśl art. 24a tego aktu emeryturę przyznaje się z urzędu zamiast renty z tytułu niezdolności do pracy osobie, która osiągnęła wiek uprawniający do tej emerytury oraz podlegała ubezpieczeniu społecznemu albo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym. Podstawę obliczenia emerytury dla ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 r. (art. 25 ust. 1 Ustawy) stanowi kwota składek na ubezpieczenie emerytalne, z uwzględnieniem walo-ryzacji składek zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego do końca miesiąca poprze-dzającego miesiąc, od którego przysługuje wypłata emerytury, zwaloryzowanego kapitału początkowego określonego w art. 173–175 oraz kwot środków zewidencjonowanych na sub-koncie, o którym mowa w art. 40a Ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpie-czeń społecznych. Zasady obliczania emerytury są więc dosyć skomplikowane. Można jednak skorzystać z wy-jaśnień zawartych na stronie ZUS-u . Zawieszenie i obniżenie emerytury – zasady ogólne Podkreślić należy, że zgodnie z treścią art. 103a Ustawy o emeryturach i rentach z FUS pod-stawą otrzymania emerytury jest rozwiązanie stosunku pracy. Przepis ten stanowi, że prawo do emerytury ulega zawieszeniu bez względu na wysokość przychodu uzyskiwanego przez emeryta z tytułu zatrudnienia kontynuowanego bez uprzedniego rozwiązania stosunku pracy z pracodawcą, na rzecz którego wykonywał je bezpośrednio przed dniem nabycia prawa do emerytury, ustalonym w decyzji organu rentowego. Pozostawanie w zatrudnieniu pomimo uzyskania prawa do emerytury zawiesza wypłatę świadczenia. Jakie konsekwencje będzie miało jednak podjęcie kolejnego zatrudnienia w przypadku, gdy nauczyciel już z emerytury korzystał, czyli rozwiązał poprzedni stosunek pracy w momencie uzyskania uprawnień emerytalnych? Podjęcie pracy przez nauczyciela – emeryta nie oznacza w każdym przypadku zmniejszenia prawa do emerytury. Stosownie do art. 104 Ustawy o emeryturach i rentach z FUS w razie osiągania przychodu w kwocie przekraczającej 70 proc. przeciętnego miesięcznego wynagro-dzenia za kwartał kalendarzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Staty-stycznego, nie wyżej jednak niż 130 proc. tej kwoty, świadczenie ulega zmniejszeniu o kwotę przekroczenia, nie większą jednak niż kwota maksymalnego zmniejszenia obowiązująca 31 grudnia 1998 r. w wysokości: 1) 24 proc. kwoty bazowej obowiązującej przy ostatniej waloryzacji w 1998 r. – dla eme-rytury lub renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, 2) 18 proc. kwoty bazowej, o której mowa w pkt 1 – dla renty z tytułu częściowej nie-zdolności do pracy, 3) 20,4 proc. kwoty bazowej, o której mowa w pkt 1 – dla renty rodzinnej, do której uprawniona jest jedna osoba. Prawo do emerytury ulega natomiast zawieszeniu całkowicie w razie osiągania przychodu w kwocie wyższej niż 130 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalen-darzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego. Co istotne, możliwość zmniejszenia lub zawieszania emerytury nie powstanie w przypadku tych emerytów, którzy osiągnęli powszechny wiek emerytalny. ZUS nie zmniejszy im świad-czenia niezależnie od osiąganego przychodu. Zmniejszenie i zawieszenie prawa do emerytury może dotyczyć jednak nauczycieli, którzy nie osiągnęli powszechnego wieku emerytalnego i korzystają z nauczycielskiej emerytury bez względu na wiek. W takim przypadku osiąganie odpowiednio dużego dochodu, czyli w kwo-cie wyższej niż 130 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy, spowoduje zawieszenie prawa do świadczenia emerytalnego. Zawieszenie emerytury nauczycielskiej – przypadek szczególny W tym miejscu warto rozważyć hipotetyczną sytuację, w której nauczyciel, pobierający eme-ryturę z art. 88 KN, czyli emeryturę bez względu na wiek, podejmuje pracę jeszcze przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego i rezygnuje z niej dopiero po jego osiągnięciu. Wielu nauczycieli, będąc w takiej sytuacji, zadaje pytanie, czy wówczas zmienią się zasady rozliczania emerytury, czy też nadal będą korzystali z niej na zasadach, na jakich po raz pierwszy przeszli na emeryturę bez względu na wiek. Otóż podkreślić należy, że zawieszeniu ulega wtedy emerytura nauczycielska, a po zakończeniu dodatkowego, podjętego już na eme-ryturze zatrudnienia, odwieszeniu ulega prawo właśnie do emerytury bez względu na wiek. Nauczyciel w międzyczasie nabywa kolejne prawa, tym razem do emerytury na zasadach ogólnych, ale nadal korzysta z prawa do emerytury bez względu na wiek, która w związku z wysokimi dochodami uległa jedynie czasowemu zawieszeniu. Warto przy tej okazji zwrócić uwagę na Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 11 paź-dziernika 2018 r. (III AUa 98/18), w którym sąd orzekł, że osiągniecie powszechnego wieku emerytalnego przez osobę, która spełnia także warunki do przyznania nauczycielskiej emery-tury, nie wyklucza przyznania tego ostatniego świadczenia już po ukończeniu powszechnego wieku emerytalnego. Wyrok ten dotyczył sytuacji, w której nauczyciel osiągnął powszechny wiek emerytalny, ale składając do ZUS-u wniosek o przyznanie emerytury, zaznaczył, że ma prawo do emerytury nauczycielskiej bez względu na wiek i wnosi o przyznanie świadczenia korzystniejszego. Zdaniem sądu w poszanowaniu prawa wnioskodawczyni do uzyskania naj-korzystniejszego z przysługujących jej świadczeń ZUS powinien był ustalić wysokość świad-czenia zarówno w przypadku emerytury nauczycielskiej, jak i emerytury z tytułu osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego i przyznać świadczenie korzystniejsze zgodnie z wnio-skiem. Organ rentowy mógł też zwrócić się do wnioskodawczyni o sprecyzowanie, o jakie świadczenie emerytalne się ubiega, a wówczas byłby związany odpowiedzią ubezpieczonej. Nie można bowiem, zdaniem sądu, pomijać faktu, że formularz wniosku o emeryturę, udo-stępniony ubezpieczonej, nie zawiera rubryki, w której mogłaby wskazać, że ubiega się o emeryturę nauczycielską, jednocześnie zaś na pierwszej stronie tego formularza widnieje rubryka zawód, gdzie ubezpieczona wskazała – nauczyciel. Sąd Apelacyjny nie podzielił również stanowiska sądu pierwszej instancji, który stwierdził, że osiągniecie powszechnego wieku emerytalnego przez osobę, która spełnia także warunki do przyznania nauczycielskiej emerytury, wyklucza przyznanie tego ostatniego świadczenia po ukończeniu powszechnego wieku emerytalnego. Sąd zauważył, że nabycie prawa do emerytu-ry nauczycielskiej następuje po spełnieniu określonych w art. 88 KN warunków, więc nau-czyciel, który spełnił te warunki, nabywa prawo do takiej emerytury i nie traci go bez względu na to, czy faktycznie przeszedł na emeryturę, czy nadal pracował, aż do osiągnięcia po-wszechnego wieku emerytalnego. W efekcie, zdaniem sądu, osiągnięcie powszechnego wieku emerytalnego nie pozbawia nauczyciela prawa do emerytury nauczycielskiej. Perspektywa ZUS-u Taki sposób rozumienia przywołanych regulacji jest dla nauczycieli bez wątpienia korzystny, oznacza bowiem, że nie ma potrzeby rozwiązywania stosunku pracy tylko po to, aby potwier-dzić swoje prawo do emerytury nauczycielskiej przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego, z pewnym jednak zastrzeżeniem natury praktycznej. Wyrok ten nie jest ko-rzystny dla ZUS-u, dlatego warto w takiej sytuacji skontaktować się z oddziałem organu ren-towego i potwierdzić, czy podobna interpretacja jest w danym oddziale respektowana.