Wysoko wrażliwe dzieci w wieku przedszkolnym Opracowała: Anna Olejniczak, pedagog, nauczyciel wychowania przedszkolnego i lektor języka angielskiego, autorka bajek. W 2020 r. zadebiutowała książką Przygoda w lesie wydaną ze słuchowiskiem radiowym Wielu nauczycieli spotyka się w swojej pedagogicznej praktyce z przedszkolakami, które w specyficzny sposób reagują na nadmiar bodźców, wykazują się szczególną empatią i bardzo szybko dostrzegają wszelkie, nawet nieduże, zmiany w swoim otoczeniu. Wiele z tych maluchów to dzieci wysoko wrażliwe. Jak ułatwić im codzienne funkcjonowanie i pozwolić na pełne realizowanie drzemiącego w nich potencjału? Wysoka wrażliwość jest wrodzoną, dziedziczną i uwarunkowaną neurologicznie cechą temperamentu. Wiąże się z większą pobudliwością komórek nerwowych. Osoby posiadające tę cechę stanowią od 15 do 30 proc. społeczeństwa. Ich inteligencja mieści się przede wszystkim w prawej półkuli, która odpowiada za emocje. Hiperwrażliwe dzieci są niezmiernie podatne na wpływ środowiska. Drażnią je chociażby metki czy zabrudzenia na ubraniach. Częściej niż ich rówieśnicy zauważają zmiany, np. przestawiony mebel w mieszkaniu czy nowe ubranie rodzica. Przytłaczają je intensywne kolory, głośna muzyka, mocne światło. Nadmiar bodźców sprawia, że czują się przestymulowane, a przez to stają się drażliwe, nerwowe i przemęczone. Ich organizm może reagować w różny sposób – niektóre zasypiają w środku zabawy, inne wręcz przeciwnie – biegają po domu. Osoby opiekujące się hiperwrażliwymi maluchami powinny kontrolować ilość bodźców docierających do ich podopiecznych, mocno ten dopływ ograniczając, np. przez kupowanie mniejszej liczby zabawek. Ponadto mali nadwrażliwcy częściej niż ich rówieśnicy chorują i ulegają kontuzjom, jeżeli wychowują się w środowisku, które nie zapewnia im wsparcia koniecznego do prawidłowego i harmonijnego rozwoju. U dziecka odczuwającego strach wzrasta napięcie mięśniowe w ciele, a mózg wykorzystuje energię na przywrócenie równowagi w organizmie. Ten niezwykle inteligentny organ zahamowuje wtedy inne procesy, takie jak wzrost czy funkcjonowanie układu odpornościowego, by ograniczyć zużycie energii. Empatia i sztuka Na wrażliwe dzieci bardzo duży wpływ ma nastrój ich najbliższych. Mali nadwrażliwcy łatwo zauważają emocje swoich opiekunów (zarówno te pozytywne, jak radość, jak i te trudne, jak lęk czy złość) i często je przejmują. Reagują płaczem na podniesiony ton głosu. Należy rozmawiać z nimi szczególnie spokojnie i łagodnie. Dzieci takie cechuje ogromna empatia. Skupiają się one na wrażeniach płynących z ciała i mają bogate i złożone życie wewnętrzne. Są też często utalentowane pod względem artystycznym. Ważnym zadaniem ich rodziców, opiekunów i nauczycieli już na etapie przedszkolnym jest zauważenie zdolności plastycznych, muzycznych czy tanecznych i stworzenie odpowiednich warunków do ich rozwijania. Dzieci nadwrażliwe mogą, ale nie muszą być nieśmiałe. Nawet jeśli takie są, warto już na etapie edukacji przedszkolnej towarzyszyć im w pokonywaniu tremy przed publicznymi wystąpieniami. Przedszkole może dać maluchom niepowtarzalną okazję do zagrania po raz pierwszy w życiu w przedstawieniu, zatańczenia we wspólnym układzie choreograficznym czy wykonania pracy plastycznej nieznaną im dotąd techniką. Pozwoli im to na ekspresję artystyczną, doświadczenie pozytywnych emocji, a może nawet odkrycie nieznanych wcześniej talentów. W końcu wysoka wrażliwość oraz dominacja prawej półkuli, którą cechuje myślenie obrazami, bardzo często występuje u artystów. Analiza rysunków i wytworów sztuki dziecięcej stanowi niezmiernie ważny aspekt pracy z wrażliwcem w wieku przedszkolnym. Za ich pomocą dzieci mogą pokazać odczuwane przez siebie intensywne i skomplikowane emocje. Mogą przedstawić to czego się boją, z czym się borykają oraz to, co przynosi im radość. Mają możliwość narysowania swoich myśli i przeżyć. Warto pochwalić dziecko za wysiłek włożony w tworzenie pracy plastycznej, ale także porozmawiać z przedszkolakiem o treści jego dzieła, pytając, co chciało za jego pośrednictwem wyrazić czy pokazać. Jak wspierać hiperwrażliwca? Dziecko będzie rozwijało się harmonijnie i w pełni wykorzysta swój potencjał, jeżeli środowisko zaakceptuje jego biologiczne możliwości i dostosuje się do nich. Zarówno rodzice, jak i nauczyciele powinni wspierać je w pokonywaniu napotkanych trudności, wzmacniać poczucie wartości i podnosić poziom samooceny. Dotyczy to oczywiście pracy z każdym dzieckiem, ale warto na to zwrócić szczególną uwagę, jeśli wychowuje się lub uczy malucha hiperwrażliwego. Takie przedszkolaki szczególnie potrzebują poczucia, że są akceptowane takie, jakie są. Bardzo istotne jest też rozwijanie samodzielności, np. przez chwalenie za prawidłowe wykonanie danej czynności bez pomocy dorosłego. Duże znaczenie ma też nauczenie przedszkolaka rozpoznawania, nazywania i wyrażania emocji w sposób akceptowany społecznie, a jednocześnie wyjaśnienie mu, że nie musi zaspokajać wszystkich potrzeb otoczenia i że ma prawo odmówić np. wspólnej zabawy, gdy woli pobyć sam. Pracując z dziećmi hiperwrażliwymi, trzeba pamiętać, że bardzo ważne są dla nich przewidywalność i stałość. Dziecko, które znajdzie się w trudnej dla niego sytuacji, odczuwa lęk, ma zaburzone poczucie bezpieczeństwa i czuje, że musi się bronić, ponieważ nie wie, co się wokół niego dzieje. Takich podopiecznych należy uprzedzać o podejmowaniu różnych działań, szczególnie tych, które bezpośrednio ich dotyczą. Stały plan dnia, kodeks obowiązujący w grupie przedszkolnej, omówienie zasad obowiązujących podczas wycieczki pieszej czy autokarowej przyczynią się do poprawy funkcjonowania dziecka, zapewniając mu poczucie bezpieczeństwa. Podczas pobytu w przedszkolu dzieci hiperwrażliwe mogą wykazywać nadwrażliwość zmysłów. Nadwrażliwość słuchowa może objawić się zatykaniem uszu, gdy w sali jest zbyt głośno. Dziecko z nadwrażliwością węchową będzie czuć zapachy, których nie czują inni, np. podczas obiadu, a to, które jest nadwrażliwe dotykowo – nie zgodzi się założyć „gryzącej” czapki lub szalika. Niezmiernie ważne jest, aby nauczyciel wychowania przedszkolnego zauważył sygnały wysyłane przez małego hiperwrażliwca i odpowiednio zareagował – wyciszył grupę, nie zmuszał go do zjedzenia potrawy o intensywnym, nieprzyjemnym zapachu czy pozwolił dziecku założyć czapkę lub szalik wybrane spośród zapasowych ubrań przedszkolnych i zgłosił rodzicom konieczność wymiany na inne. Jeśli dostrzeżemy u dziecka różnego rodzaju nadwrażliwości zmysłowe, warto porozmawiać z rodzicami i poinformować ich o możliwości skonsultowania się ze specjalistą z zakresu integracji sensorycznej. W wyspecjalizowanych w tym zakresie placówkach rodzice otrzymają wskazówki i zalecenia dotyczące tego, w jaki sposób wspierać i stymulować pracę poszczególnych zmysłów. Dzieciom hiperwrażliwym, szczególnie podczas procesu adaptacji w pierwszych dniach w przedszkolu, może towarzyszyć silny lęk separacyjny. Skargi na różne dolegliwości, np. ból głowy lub brzucha, powinny wzbudzić czujność rodziców i nauczycieli. Długotrwały stres spowodowany trudnościami związanymi z adaptacją w nowym środowisku może prowadzić do chorób psychosomatycznych. Zostały one opisane jako te, których podłożem jest współwystępowanie czynników biologicznych i emocjonalnych. Przykładowymi chorobami tego rodzaju są astma i alergia. Mlecze i orchidee Przedmiotem badań dr. W. Thomasa Boyce’a, jednego z czołowych specjalistów zajmujących się rozwojem dziecka, stała się między innymi właśnie wysoka wrażliwość. Porównał on dzieci do dwóch rodzajów kwiatów: mleczy i orchidei. Dzieci-mlecze scharakteryzował jako dobrze adaptujące się do nowych warunków środowiskowych. Mają one silniejszy układ odpornościowy, rzadziej ulegają różnego rodzaju dolegliwościom zdrowotnym. W życiu społeczno-emocjonalnym bez trudności nawiązują nowe kontakty. W konsekwencji mają więcej znajomych, z którymi równie często i szybko się kłócą, jak i godzą. Dzieci-mlecze nie rozpamiętują ran. Nie poddają niekończącej się analizie ani reakcji innych osób, ani swoich. Ich relacje społeczne są bardzo dynamiczne. Zdaniem badacza dzieci-orchidee to przeciwieństwo dzieci-mleczy. Wprawdzie potrzebują więcej czasu na nawiązanie kontaktu z rówieśnikami, ale zawarte przez nie przyjaźnie są trwałe i głębokie. Znacznie trudniej zdobyć ich zaufanie. Mogą być odbierane przez nowe środowisko jako nieprzystępne. Potrzebują dużo czasu, żeby przystosować się do innych warunków. Podsumowując, dziecko-mlecz stosunkowo dobrze funkcjonuje i rozwija się w każdych warunkach, natomiast dziecko-orchidea potrzebuje dużo wsparcia w rozwoju, akceptacji i wyrozumiałości. Boyce ujął to zagadnienie metaforycznie, stwierdzając, że mlecz urośnie na prawie każdej glebie, będzie piął się w kierunku słońca, rozwijając swoje żółte płatki. Natomiast orchidea wymaga specjalnych warunków atmosferycznych i pielęgnacji, ale gdy się rozwinie, ukaże swój potencjał i zachwyci pięknem. Mając w grupie przedszkolnej małą orchideę, warto opowiedzieć jej o funkcjonowaniu innych wysoko wrażliwych dzieci. W tym celu możemy sięgnąć po książki dla najmłodszych czytelników albo po bajki terapeutyczne, których treść dotyczy wrażliwości oraz sposobów radzenia sobie z trudnościami. Opowiadanie o orchideach funkcjonujących w rzeczywistości i czytanie bajek, których bohaterowie cechują się wysoką wrażliwością, pomogą małemu hiperwrażliwcowi radzić sobie z trudnościami, pozwolą mu budować spójną tożsamość i dadzą poczucie, że nie jest sam, oraz że istnieją inni, którzy czują podobnie. Bibliografia: • E.N. Aron, Wysoko wrażliwi, Łódź 2017. • F. Bosco, Mówili, że jestem zbyt wrażliwa, Łódź 2019. • W. T. Boyce, Dziecko orchidea czy mlecz. Jak wspierać wrażliwe dzieci?, Warszawa 2019. Dodatkiem do artykułu jest bajka terapeutyczna Mały jeż Jerzyk, która sprawdzi się w pracy z dzieckiem wysoko wrażliwym.