Profilaktyka wad postawy u dzieci Opracowała: Alicja Mironiuk, nauczyciel, animator, oligofrenopedagog i wykładowca. Łącząc różne doświadczenia zawodowe, poszukuje twórczych metod w pracy z dziećmi i dorosłymi w odniesieniu do alternatywnych koncepcji pedagogicznych, idei zrównoważonego rozwoju oraz kultury popularnej Za nami ponad rok sytuacji pandemicznej – mniej lub bardziej restrykcyjnych obostrzeń, ograniczeń w przebywaniu na świeżym powietrzu i w przestrzeni publicznej, a także nauki zdalnej. Teoretyczna debata dotycząca długoterminowych skutków pandemii była prowadzona od początku związanego z nią kryzysu, a my już od pewnego czasu dostrzegamy na własnej skórze jej negatywne efekty – dotyczy to zarówno dorosłych, jak i dzieci. Zdalna edukacja, długie godziny spędzone przed komputerem, ograniczone możliwości aktywności ruchowych i kontaktów z rówieśnikami, czasowy brak możliwości korzystania z dodatkowych zajęć sportowych, restrykcje dotyczące (samodzielnego) przebywania na świeżym powietrzu – to była rzeczywistość większości uczniów. Taki tryb życia szkodził zwłaszcza dzieciom, u których zaspokojenie potrzeby ruchu warunkuje nie tylko dobrostan fizyczny, lecz także psychiczny. Wiemy, że nawyki ukształtowane w dzieciństwie są najbardziej zinternalizowane, a skutki dobrych (lub niekoniecznie) dziecięcych przyzwyczajeń niejednokrotnie trwają przez całe życie. O powadze (i skali) omawianego zjawiska świadczy przygotowany przez Ministerstwo Edukacji i Nauki program dodatkowych zajęć sportowych dla uczniów powracających do nauki stacjonarnej po pandemii. Jakie przyniesie efekty, trudno w tym momencie stwierdzić. Mimo wszystko warto zaproponować działania wspierające aktywność fizyczną dzieci już teraz. Z myślą o wszystkich niecierpliwie kręcących się na fotelach i wyginających we wszystkie strony uczniach poszukajmy rozwiązań z zakresu profilaktyki wad postawy. Dobre miejsce… do nauki Trudne warunki lokalowe były problemem wielu polskich rodzin, zwłaszcza wielodzietnych. Te utrudnienia, choć odczuwane w czasach pandemii ze zdwojoną siłą, zawsze negatywnie wpływają na jakość domowej nauki dzieci. W kontekście utrzymania prawidłowej postawy wielkie znaczenie ma wygodne i przemyślane miejsce pracy. Rodzice często mogą nie zdawać sobie sprawy, że dzieciom niewygodnie pracowało się w danym miejscu. Łatwo jednak można było dostrzec pierwsze przejawy niewygodnego miejsca pracy, w którym dziecko: • niechętnie przebywało, szukało innych miejsc do nauki, • siedziało na podkulonej jednej nodze, przechylone na jedną stronę, garbiąc się, • wierciło się, szukając wygodniejszej pozycji. Dziecko stale poszukujące komfortowego ułożenia nie może skupić na zadaniu intelektualnym, ponadto przyjęcie niewłaściwej pozycji na dłuższą metę powoduje męczliwość, np. w związku z nadmiernym napięciem mięśni. W ten sposób koło się zamyka – uczeń jest zdekoncentrowany i zmęczony niewspółmiernie do wysiłku wkładanego w naukę. Prawidłowa postawa ciała (proste plecy przy nogach ugiętych pod kątem prostym, stopach opartych na podłodze oraz łokciach opartych na blacie biurka) warunkują komfort pracy, a także niwelują skutki uboczne długiej pracy przy biurku. Jak jednak kształtować prawidłową postawę? Nie jest to zadanie proste i wymaga dużej systematyczności, zwłaszcza jeżeli już obserwujemy u uczniów (pierwsze lub utrwalone) przejawy nieprawidłowej postawy. Ponadto celem pracy nad prawidłową postawą jest wypracowanie nawyku, sytuacji, w której dziecko nie jest świadome utrzymywania prawidłowego ułożenia ciała, ponieważ takie ułożenie jest już zautomatyzowane. Wydaje się, że klasyczne rozwiązanie polegające na systematycznym upominaniu ucznia i mówieniu „Nie garb się!” jest męczące dla dorosłych i nic właściwie nie wnosi do doświadczeń dziecka – wskazuje, czego nie robić, ale nie określa, na czym polega utrzymanie prawidłowej postawy ciała. Jak wobec tego możemy pomóc uczniom? Wsparcie w wypracowaniu zdrowych nawyków Wybór fotela i biurka Choć to kwestie pozapedagogiczne, mają największy wpływ na kształtowanie i utrzymanie prawidłowej postawy, dlatego warto uczulać na to rodziców. Nie zawsze zdają oni sobie sprawę z tego, jak duże mają możliwości w tym zakresie, i zwracają uwagę głównie na kwestie estetyczne, a nie fizjologiczne. Jeżeli rodzic zgłasza problemy niewłaściwej postawy dziecka i trudności w skupieniu przy pracy domowej, niewłaściwy dobór biurka i krzesła może być tego przyczyną. Warto wtedy zasugerować rodzicom zakup biurka i/lub krzesła o regulowanej wysokości – ta cecha jest kluczowa ze względu na szybkie tempo wzrostu dzieci w wieku wczesnoszkolnym. Istnieje wiele modeli mebli, które „rosną” wraz z dzieckiem. Piłka zamiast krzesła Odpowiednio dobrana piłka (dostosowana do wzrostu dziecka, wysokości stolika oraz o właściwym stopniu twardości) jest interesująca alternatywą dla krzesła. Wbrew pozorom brak oparcia i konieczność utrzymania równowagi sprzyjają utrzymaniu prawidłowej postawy – wymagają bowiem nieustannej pracy mięśni. Z drugiej strony, ze względu na „aktywny” sposób siedzenia na piłce, może dochodzić do napięć w niektórych partiach mięśni. Aktywne krzesła, krzesła do siedzenia po turecku Dzieci mają nieustanną potrzebę ruchu. Wspomniany typ krzeseł (podobnie jak piłka) pozwala tę potrzebę zaspokoić. Interesującym rozwiązaniem są także krzesła do siedzenia po turecku, ponieważ większość dzieci ma utrwalony taki sposób siedzenia jeszcze z etapu edukacji przedszkolnej. Warto jednak pamiętać, że prawidłowe siedzenie po turecku także wymaga pewnej świadomości ciała. Czysty blat, czysta głowa Choć to hasło najczęściej jest kojarzone raczej z trudnościami z koncentracją, ma również znaczenie w kontekście utrzymania prawidłowej postawy ciała. Dziecięce biurka są zwykle obłożone „skarbami” różnego rodzaju, projektami przestrzennymi, rysunkami… A jeżeli dołożymy do tego jeszcze komputer, miejsca robi się naprawdę mało. Dzieci nie zawsze potrafią przeorganizować (uporządkować) blat biurka i nieświadomie próbują wcisnąć swoją bieżącą pracę w już zastane warunki. Jeżeli obserwujemy niewłaściwą postawę dziecka przy pracy biurkowej, warto sprawdzić, czy ma na blacie wystarczająco dużo miejsca nie tylko na potrzebne pomoce, ale przede wszystkim na oparcie całych przedramion. Zwykłe uporządkowanie bałaganu przynosi znaczącą poprawę. Higiena pracy (domowej) Jeżeli to możliwe, warto podzielić planowaną intelektualną pracę domową (ale i szkolną) dziecka na części, które będą oddzielać przerwy wypełnione zróżnicowaną aktywnością. Szczególnie ważne są przerwy na ćwiczenia lub zabawy ruchowe, które pomogą zaspokoić potrzebę ruchu, a także w naturalny sposób „doładują” dziecięcą energię i motywację. Takie aktywności mogą trwać 5–10 minut i polegać na prostej gimnastyce czy zabawach inicjacyjno-inhibicyjnych (z dynamicznym ruchem przerwanym przez zatrzymanie na dany sygnał). Proste zabawy ruchowe Trudno wyobrazić sobie dyskusję o profilaktyce wad postawy bez propozycji zabaw ruchowych. Opracowanie wartościowych i bezpiecznych propozycji ćwiczeń gimnastycznych należy oczywiście do profesjonalistów, ale warto zastanowić się, jakie proste zabawy ruchowe możemy zaproponować uczniom i rodzicom. Poniżej prezentujemy kilka takich aktywności. Dużo na głowie To przykład jednej z tradycyjnych aktywności kształtujących prawidłową postawę, które polegają na chodzeniu z różnymi przedmiotami na głowie. W „klasycznym” ujęciu jest to książka, natomiast aby urozmaicić dzieciom tę zabawę, możemy przygotować zestaw akcesoriów do wyboru, np. lekką książkę w twardej oprawie, zawiązany woreczek plastikowy (wypełniony powietrzem), gąbkę kąpielową, domowy woreczek gimnastyczny (wypełniona ryżem i zawiązana na supeł skarpetka), talerz z grubszego plastiku. Zadaniem dziecka jest przejść wyznaczony dystans z danym przedmiotem na głowie. Wcześniej dorosły prezentuje prawidłowy sposób chodzenia. Cennym doświadczeniem w tej zabawie jest dostrzeżenie, że niektóre przedmioty (np. lekki i plastyczny woreczek plastikowy) mogą być trudne do utrzymania na głowie. Jest to aktywność rozwijająca prawidłową postawę, ale także poszerzająca wiedzę o fizycznych własnościach zwykłych przedmiotów. W zabawie dorosły może wybrać przedmiot dla dziecka, a dziecko dla dorosłego – taka naprzemienność dodatkowo angażuje dzieci. Inny wariant zabawy, którą można przeprowadzić w klasie w parach, może polegać na wybieraniu przedmiotów przez uczniów; wtedy dorosły czuwa nad wyborem bezpiecznych akcesoriów. Twardy jak skała Ta zabawa nie wymaga prawie żadnych akcesoriów. Prosimy dziecko, by prawidłowo usiadło po turecku na krześle lub stało wyprostowane. W zabawie dorosły próbuje tak rozproszyć dziecko, by przestało utrzymywać prawidłową postawę. Zadaniem dziecka jest nie reagować na zachowanie dorosłego. Najlepsze dystraktory to rozśmieszanie lub łaskotanie piórkiem. W drugim przypadku bardzo ważne, by ustalić z dzieckiem hasło, np. „Stop, nie podoba mi się to!”, jeżeli łaskotanie stanie się dla dziecka dokuczliwe. W zabawie dorosły i dziecko naprzemiennie przyjmują prawidłową postawę i są dekoncentrowani przez partnera. Każda runda powinna być krótka, by dziecko nie znudziło się i nie przemęczyło. Zabawę można również przeprowadzić w klasie w parach – wówczas dorosły czuwa nad tym, aby osoby rozpraszane utrzymywały prawidłową postawę ciała. Ćwiczenia rozwijające świadomość ciała (np. zabawa z klejem) Aby wypracować prawidłową postawę ciała, dzieci muszą najpierw dobrze zrozumieć siebie i swoje możliwości fizyczne. Warto sięgnąć do całej gamy ćwiczeń z zakresu rozwijania świadomości ciała polegających na zabawach z wykorzystaniem elementów dramy czy wizualizacji. W takich zabawach dzieci „uświadamiają” sobie możliwości ułożenia wybranych części ciała, o których wcześniej nie miały pojęcia lub nie wykonywały tego celowo. Przykładem prostej, ale wartościowej zabawy jest zabawa z klejem. Dorosły zaczyna zabawę krótkim wprowadzeniem o niezwykłym kleju, którym można przykleić człowieka do wszystkiego. Wykorzystując pantomimę, udaje, że ma tubkę tego kleju i wyciska odrobinę na wybraną część ciała dziecka. Następnie „przykleja” dziecko tą częścią ciała do podłogi (dywanu) lub do ściany. Zadaniem dziecka jest wytrzymać w wybranej pozycji do czasu, aż dorosły „znajdzie” rozpuszczalnik. Zabawę można dowolnie rozwijać: • nazywając przyklejane części ciała, • myląc rozpuszczalnik z klejem – wtedy dziecko jest „przyklejone” do podłoża dwiema częściami ciała przez „rozkojarzonego” dorosłego (ten wariant bardzo bawi dzieci), • dając się przykleić dziecku – i tu dorosły może być „rozkojarzony”, myląc części ciała, odklejając się cały czas, • jeżeli istnieje taka możliwość, dobrze „skleić” dwoje dzieci o podobnej budowie ciała – wtedy warto sklejać te części ciała dzieci, od których ułożenia zależy prawidłowa postawa. Inne działania w zakresie profilaktyki Działania w zakresie profilaktyki wad postawy mogą zarówno dotyczyć kwestii technicznych (doboru odpowiednich sprzętów), jak i polegać na wykorzystaniu pedagogicznych „klasyków”. Tak jak warto spojrzeć na znane już rozwiązania z perspektywy profilaktyki wad postawy, tak nie sposób pominąć nowych rozwiązań i możliwości w tym zakresie. Ciekawym rozwiązaniem jest praktyka jogi, dość popularna wśród dorosłych. Ćwiczenia jogi mają na celu wzmocnienie mięśni pleców, rozwinięcie świadomości ciała i kształtowanie prawidłowej postawy. Co więcej, praktyka jogi ma wiele elementów wspólnych z dobrze znaną w murach szkoły gimnastyką korekcyjną. Jako dość popularny trend ćwiczenia jogi mają potencjał międzypokoleniowy – np. w licznych tutorialach online z łatwością można znaleźć propozycje dla rodziców i dzieci. W praktyce jogi ważną rolę odgrywają ćwiczenia oddechowe, które są niezbędnym elementem medytacji. Stąd tylko krok do kolejnego znaczącego pedagogicznego (i terapeutycznego) trendu związanego z rozwijaniem dziecięcej uważności. Poprzez ćwiczenia bycia „tu i teraz” i skupienie na ciele (zmysłach) przy jednoczesnym rozwijaniu świadomości jednostki mindfulness doskonale kształtuje prawidłową postawę. Oczywiście, tak jak w przypadku gimnastyki korekcyjnej, nauczyciel (lub rodzic) wprowadza tylko elementy wspomnianych praktyk, ponieważ świadome, bezpieczne i profesjonalne działania w tym zakresie wymagają odpowiedniego przeszkolenia i praktyki. Z drugiej strony warto zachęcić rodziców do włączenia się do działań z zakresu profilaktyki wad postawy (a pośrednio pozytywnie wpływać na wzmacnianie więzi i wydłużenie czasu spędzanego wspólnie przez rodziców i dzieci). Nowoczesne myślenie o profilaktyce wad postawy (przykład zabawy) Przedstawiamy propozycję zabawy łączącej w sobie to, co nowe i tradycyjne w profilaktyce wad postawy: Portret na baczność To aktywność o charakterze plastycznym. Dorosły proponuje dziecku narysowanie nietypowego portretu, do którego model pozuje… na baczność. Przed rozpoczęciem zabawy przyklejamy do ściany arkusz papieru pakowego, który odpowiada wielkości ciała dziecka, a następnie prosimy, by „zapozowało” do portretu, stając blisko ściany. Gdy dziecko przyjęło już odpowiednią postawę, dorosły odrysowuje sylwetkę dziecka. Gotowy kontur dziecko może np.: • wypełnić treściami, które je definiują, • wyciąć i dokleić dodatkowe elementy, tworząc np. sylwetkę „superbohatera”, • wykorzystać do zbudowania kompozycji z kilku odrysowanych sylwetek. Powyższa zabawa jest dobrym przykładem nowoczesnego myślenia o profilaktyce wad postawy – aktywności z tego zakresu nie muszą być typowymi ćwiczeniami gimnastycznymi, ale sposobem na dobrą zabawę i wspólną aktywność dorosłych i dzieci.