Rozwijanie samodzielności u dzieci Opracowała: Aleksandra Batura-Mańka, psycholog, nauczyciel wychowania przedszkolnego, filolog polski, trener Sensoplastyki© pierwszego stopnia, absolwentka Psychodynamicznego Studium Psychoterapii i Socjoterapii Młodzieży W wieku przedszkolnym bycie samodzielnym związane jest przede wszystkim z podejmowaniem przez dzieci czynności higienicznych, a przecież samodzielność powinna dotyczyć nie tylko zachowań toaletowych, ale również obejmować wszystkie inne obszary funkcjonowania dziecka (np. ubieranie się, serwowanie posiłku, sprzątanie czy przygotowywanie stolików do zajęć, rozwiązywanie zadań). Nie ulega wątpliwości, że samodzielność rzutuje na inne obszary funkcjonowania dziecka, m.in. kształtowanie się obrazu własnej osoby, funkcjonowanie w grupie czy powstawanie kompetencji emocjonalnych. Osiągnięty poziom dziecięcej samodzielności wpływa w przyszłości na dorosłe życie młodego człowieka i umiejętność podejmowania przez nie decyzji, rozwiązywania problemów z uwzględnieniem innych osób czy radzenie sobie w trudnych sytuacjach. Samodzielność a wiek dziecka Według wzorców rozwojowych podzielonych ze względu na wiek: • dziecko trzyletnie powinno samodzielnie korzystać z toalety, myć ręce, włożyć buty, rozpinać zamek w ubraniu oraz je ściągnąć, samodzielnie posługiwać się widelcem i mieszać w kubku, • dziecko czteroletnie powinno umieć zjeść posiłek przy użyciu sztućców, ubrać rękawiczki czy zapiąć kurtkę, • dziecko pięcioletnie powinno potrafić samodzielne zapinać sweter na guziki czy myć zęby, • dziecko sześcioletnie, wybierając się do szkoły, powinno dodatkowo nabyć umiejętność sznurowania butów. Wszystkie wymienione wyżej wzorce samodzielności dziecka odnoszą się do kwestii związanych z higieną, ubieraniem, korzystaniem z toalety czy zachowaniami podczas posiłku. Bardzo często rodzice i nauczyciele dzieci przedszkolnych na tym poprzestają i tylko na tym się skupiają, co wiąże się z tym, że jedynie te czynności są doskonalone. A przecież samodzielność dotyczyć może wszystkich obszarów funkcjonowania samoobsługowego czy kwestii związanych z innymi obszarami życia, np. pracami w ogrodzie, przygotowywaniem posiłków. Ważna jest również sfera emocjonalna, społeczna i poznawcza. Umiejętność radzenia sobie w trudnej sytuacji, odnalezienia się w nowych okolicznościach, podejmowania decyzji odnośnie sposobu zabawy, wykonania zadania w określony sposób czy ocena siebie –to również istotne elementy związane z rozwojem samodzielności. Pedagogika Planu Daltońskiego, montessoriańska oraz Froebla proponują szerokie i holistyczne spojrzenie na rozwój samodzielności u dziecka. Poniżej prezentujemy popularne rozwiązania pedagogiczne związane z tym tematem i wskazówki dotyczące każdej ze wspomnianych metod. Plan Daltoński Samodzielność w Planie Daltońskim stanowi, obok odpowiedzialności oraz współpracy, jeden z trzech podstawowych filarów wyróżnionych przez Helen Parkhurst. Do kształtowania samodzielności podczas wykonywania różnych czynności Plan Daltoński wykorzystuje przede wszystkim instrukcje obrazkowe. Dzięki temu dziecko wie, z ilu etapów składa się dana czynność (i znając swoje możliwości, zdaje sobie sprawę, jak dużo czasu będzie musiało poświecić na jej wykonanie), co trzeba zrobić po kolei i jaki jest efekt końcowy. W tej metodzie dzieci uczą się nie tylko samodzielności w wykonywaniu różnych czynności, ale również współpracują z innymi dziećmi (oceniają, czy potrzebują pomocy innych dzieci) oraz mogą podjąć się takich czynności, których normalnie nie robią w domu, np. przygotowywanie posiłków, sprzątanie, decydowanie o samym sobie np. w kwestii wyboru jedzenia. Nacisk kładziony jest również na samodzielność w myśleniu i uczeniu się. Przestrzeń edukacyjna odgrywa istotną rolę w Planie Daltońskim. Dzięki niej dziecko może rozwijać swoją samodzielność poprzez indywidualne decydowanie, z jakich zabawek i narzędzi będzie korzystało. Pomocne będą wówczas kąciki tematyczne, dzięki którym wszystkie materiały dydaktyczne można posegregować. Natomiast same kąciki można systematycznie i cyklicznie zmieniać, tworzyć wedle aktualnych zainteresowań dzieci i realizowanych tematów np. kącik przyrodniczy, kosmiczny, afrykański, matematyczny itp. Wszystkie pomoce tematyczne powinny być tak wykonane i przygotowane, by dziecko nauczyło się samodzielnego wykonania zadania. Kąciki te często znajdują się poza salą, np. w szatni, dalszej części przedszkola, łazience – dzięki temu dzieci uczą się odpowiedzialnego zachowania, gdy samodzielnie udają się do kącików umieszczonych w dalszej części przedszkola. W sali oraz poza nią nauczyciel umieszcza wizualizacje podjętych działań oraz aktywności m.in. plan dnia, kalendarz pogody, tablicę dyżurów, instrukcję mycia rąk czy kalendarz urodzin. Dzięki takim wizualizacjom dzieci samodzielnie mogą sprawdzić, np. za co są odpowiedzialne w danym tygodniu i pilnować swojego dyżuru, zaznaczyć, jaki jest dzień tygodnia lub sprawdzić, jakie zajęcia będą po obiedzie. Rolą nauczyciela będzie tworzenie kącików tematycznych dla dzieci, zadań, udzielanie wskazówek, na podstawie których dzieci samodzielnie próbują rozwiązać dany problem. Dzięki temu staje się on dla dzieci partnerem w poszukiwaniu rozwiązań, a nie źródłem odpowiedzi na wszystkie postawione pytania. Jest więc ostatnim źródłem pomocy, gdy dziecko jej potrzebuje – dzieci uczą się bowiem prosić o pomoc swoich kolegów z grupy. Dzięki temu coraz częściej zaczynają wierzyć we własne siły, wzrasta ich poczucie pewności siebie i rozwija się samodzielne myślenie i dochodzenie do rozwiązań. Nauczyciel przygotowuje również narzędzia do codziennej pracy z dziećmi. Pedagogika Montessori Podstawową zasadą pedagogiki montessoriańskiej stanowi przewrotne stwierdzenie „Pomóż mi to zrobić samemu”. Dużą rolę w rozwoju samodzielności dziecka pełnią opiekunowie, nauczyciele, a dokładniej sposób zaaranżowania przestrzeni wokół dziecka. Pedagogika montessoriańska opiera się na kilkunastu zasadach. Większość z nich związanych jest właśnie z kształtowaniem samodzielności. Zasada swobodnego wyboru materiału opiera się na założeniu, że dziecko samo decyduje, czym się będzie bawiło i z czym będzie pracowało. Zabawki i wszelkie materiały są tak ułożone, że zawsze są w zasięgu ręki. Dziecko samodzielnie może zabrać materiały z półki, a po skończonym zadaniu odłożyć na miejsce. Zasada swobodnego wyboru miejsca pracy polega na tym, że dziecko decyduje, w jakim miejscu będzie pracowało. Oczywiście ta zasada ma pewne ograniczenia organizacyjne, jednak wszystko zależy od kreatywności dziecka i nauczyciela. Zasada swobodnego wyboru czasu pracy opiera się natomiast na założeniu, że to dziecko decyduje, jak długo i kiedy podejmie jakieś zadania. Jednym słowem dziecko samo organizuje sobie czas. Gdy samodzielnie decyduje, czy będzie pracować indywidualnie czy grupowo, mówimy o zasadzie swobodnego wyboru formy pracy. Uwagę należy zwrócić na istotną w tej metodzie zasadę samokontroli, dzięki której dziecko może samodzielnie dojść do wniosku, czy zadanie, które wykonało, jest zrobione dobrze, czy należy wykonać je raz jeszcze i coś poprawić. Przestrzeń edukacyjna w tej metodzie będzie miała znaczenie – sale, w których przebywają dzieci, powinny być jasne i przestronne, a wszystkie regały, półki, stoliczki, krzesełka powinny być niskie, tak by każde dziecko miało do nich swobodny dostęp i materiały oraz zabawki na wyciągnięcie ręki. Przedmioty powinny być zaś poukładane tematycznie w osobnych pudełkach i koszach – żaden materiał nie występuje dwa razy, dzięki czemu dzieci uczą się czekania na swoją kolej i samodzielnego organizowania czasu. Skoro dziecko ma uczyć się samodzielności i kierować się nią przy realizowaniu wszystkich zadań, to nauczyciel powinien przede wszystkim podążać za dzieckiem i wspierać je w rozwoju. Ma on bowiem za zadanie przygotować otoczenie dziecka, stworzyć je i zorganizować w sposób dostępny dla niego. W pedagogice montessoriańskiej powinien kierować się zasadą: „Nie wolno robić za dzieci tego, co mogą zrobić same”. Nauczyciel może zachęcać dziecko do podjęcia konkretnej czynności, proponować, ale to dziecko ostatecznie podejmuje decyzję, co będzie robiło. Dodatkowo nauczyciel może zaprezentować różne sposoby wykorzystania materiału rozwojowego, pokazać przebieg ćwiczeń i działań w kącikach tematycznych, jak również instrukcje posługiwania się różnymi przedmiotami znajdującymi się w sali. Materiał rozwojowy jest zaś podzielony i służy głównie do: • edukacji matematycznej (cyfry szorstkie i gładkie, patyczki, belki, kolorowe kółka, perły itp.), • edukacji językowej (ruchomy alfabet, szorstkie i gładkie litery itp.), • praktycznych ćwiczeń dnia codziennego (szufelki, serwetki, sznurki, konewki itp.), • wychowania kosmicznego (globusy, puzzle, komoda biologiczna itp.), • kształcenia zmysłów (słynna różowa wieża, brązowe schody, bryły geometryczne, dzwonki, kolorowe tablice itp.), • wychowania religijnego (Biblia, świeca, krzyż itp.). Ostatecznie to dziecko podejmuje samodzielną decyzję, jak będzie korzystać z materiału rozwojowego. Pedagogika Froebla W tej koncepcji przestrzeń edukacyjna opiera się na tworzeniu kącików tematycznych, tj.: 1. Gospodarczego – będzie nim najczęściej kuchnia, w której to dzieci uczą się prawidłowego zachowania przy stole, przygotowywania potraw i serwowania ich poprzez odpowiednie nakrycie stołu. Ogródek również może być formą tego kącika – to w nim dzieci nabywają wiedzę, jak sadzić i pielęgnować rośliny. 2. Badawczego – służy do eksplorowania i odkrywania. W tym miejscu dzieci znajdą wszelkiego rodzaju miarki, wagi, odważniki, lupy, mikroskop. 3. Twórczego – który jest miejscem prac plastycznych i technicznych. Dzieci rozwijają w nim swoją wyobraźnię, twórczość i kreatywność poprzez posługiwanie się różnorodnym materiałem plastycznym, np. farbami, kredkami, papierem itp. Kącik służy również do rozwoju zmysłu artystycznego związanego z teatrem, muzyką i filmografią. 4. „Darów” – to miejsce, w którym znajdują się pudełka z drobnymi elementami. Darami mogą być np. mozaiki geometryczne, kulki, kółka, korale, kostki, klocki, patyczki, piłeczki, ale również figurki zwierzątek, domki, klocki. Do darów można zaliczyć również te pochodzące z przyrody: makarony, liście, orzechy, kasztany, suszone kwiaty, owoce, warzywa. W tych czterech kącikach nauka odbywa się poprzez zabawę. Każdy z nich jest dobrym miejscem na naukę samodzielności u dzieci, właśnie poprzez zabawę w małych grupach. Nauczyciel jest odpowiedzialny za organizację kącików i całego otoczenia w sali. Cała praca odbywa się według instrukcji. Po jej otrzymaniu dziecko samodzielnie przygotowuje sobie wszystkie materiały do wykonania zadania, czyli samodzielnie podejmuje decyzje i planuje swoje działania. Podczas swojej pracy dziecko może napotkać trudności i wówczas nauczyciel powinien służyć pomocą. Jednak nie zawsze będzie on dostępny dla dziecka, ponieważ dzieli swój czas pomiędzy cztery różne kąciki. Wtedy właśnie dziecko szuka rozwiązań danego problemu i uczy się być samodzielne. W tej metodzie dzieci mają do dyspozycji przede wszystkim drewniane zabawki, które mają rozwijać kreatywność najmłodszych. Nauczyciel ma przybliżać otaczający świat. Nie może jednak kontrolować ani kierować dzieckiem, jego postawa ma być pełna szacunku wobec młodego człowieka. Przykładowe zabawy Poniżej prezentujemy kilka przykładowych zabaw rozwijających samodzielność u dzieci, odpowiadające metodom przedstawionym w artykule. Nakrywanie do stołu Nauczyciel odrysowuje na dużych kartkach prawidłowe ustawienie naczyń i sztućców podczas posiłku. Tak przygotowane podkładki dzieci kładą na stole, a następnie samodzielnie nakrywają do stołu, umieszczając poszczególne naczynia i sztućce na szablonie. Po jakimś czasie można spróbować wykonać to zadanie bez podkładek (Plan Daltoński). Koszyk z zadaniami Nauczyciel przygotowuje trzy koszyki z zadaniami lub kartami pracy, każdy koszyk ma oznaczony stopień trudności (np. jedna gwiazdka, dwie lub trzy gwiazdki). Dziecko samodzielnie decyduje, którego zadania się podejmie i które będzie dla niego odpowiednie (Plan Daltoński). Polne bukiety Dzieci wybierają się na łąkę i zbierają polne kwiaty. W przedszkolu układają z nich kompozycje kwiatowe wedle uznania, poznają nazwy poszczególnych kwiatów (pedagogika Montessori). Zimowy krajobraz Nauczyciel przygotowuje dla dzieci różne materiały, m.in. kartki w kolorze czarnym, granatowym, niebieskim; pędzle; nożyczki; klej; białą farbę; biały papier; płatki kosmetyczne; waciki; wzory śnieżynek; pastę do zębów. Dzieci samodzielnie decydują, jakich materiałów użyją do zrealizowania tematu pracy plastycznej (kącik twórczy – pedagogika Froebla). Kompoty Nauczyciel przygotowuje potrzebne materiały, m.in.: słoiki, etykiety, owoce, noże, deski, fartuszki, cukier, wodę, garnki. Dzieci myją owoce, kroją je, wkładają do słoików, wsypują cukier, zalewają wodą, zagotowują słoiki. Tak gotowe kompoty oznaczają etykietami (kącik gospodarczy – pedagogika Friedla).   Podsumowanie Warto zadbać o to, aby dziecko miało stworzone korzystne warunki do rozwoju samodzielności. Błędem jest wyręczanie go w różnego rodzaju czynnościach przez rodzica czy nauczyciela. Wykonywanie określonej czynności „za dziecko” nie zaprocentuje w przyszłości i nie pomoże w rozwoju samodzielnego radzenia sobie w różnych sytuacjach. Jednocześnie należy pamiętać, że każde dziecko ma swoje indywidualne tempo rozwoju. Niektóre dzieci będą zdobywać nowe umiejętności w zakresie samodzielności szybko, a inne wolnej. Ważna jest jednak przestrzeń dana dziecku przez dorosłych, w której będzie ono mogło doświadczać i próbować, ale również cierpliwość rodzica/nauczyciela w stosunku do dziecka i pozwolenie mu na popełnianie błędów, danie czasu na naukę. Pamiętajmy, że samodzielne dziecko ma szansę stać się w przyszłości samodzielnym dorosłym. Bibliografia: • B. Bilewicz-Kuźnia, Dar zabawy. Metodyka i propozycje zajęć z dziećmi według założeń pedagogicznych Froebla, Lublin 2014. • D. Domagała, Daltońskie Drogowskazy. Samodzielność, Łódź 2020. • E. Janus, Przedszkole z pomysłem. Plan daltoński krok po kroku, Łódź 2020. • K. Kuszak, Dynamika rozwoju samodzielności dziecka w wieku przedszkolnym, Poznań 2006. • M. Miksza, Zrozumieć Montessori, Kraków 2020.