Jak przeciwdziałać wykluczeniu w edukacji? Opracowała: Aleksandra Batura-Mańka, psycholog, nauczyciel wychowania przedszkolnego, filolog polski, trener Sensoplastyki© pierwszego stopnia, absolwentka Psychodynamicznego Studium Psychoterapii i Socjoterapii Młodzieży Polscy uczniowie nie mają możliwości całkowitego rozwoju swoich zdolności, co jest wynikiem sytuacji panującej w szkole oraz w domu, a pandemia jeszcze bardziej przyczyniła się do pogłębienia tego problemu. O szczegółowych wnioskach w tej kwestii przeczytają Państwo w raporcie Jak przeciwdziałać wykluczeniom w edukacji?, który jest efektem współpracy ponad 40 ekspertów z różnych dziedzin, m.in. z Fundacji Szkoły z Klasą, Kulczyk Foundation, Stowarzyszenia Cyfrowego Dialogu czy Klubu Młodego Odkrywcy w Centrum Nauki Kopernik. Specjaliści pracujący nad raportem jednoznacznie stwierdzili, że: „Równość szans edukacyjnych – zdefiniowana nie tylko jako dostęp do zasobów, ale przede wszystkim jako wsparcie adekwatne do indywidualnych potrzeb – to cecha dojrzałych społeczeństw, bo może ją zagwarantować jedynie wysokiej jakości, publiczny, bezpłatny system oświaty”. Przyczyny wykluczenia edukacyjnego Zdaniem autorów raportu wykluczenie edukacyjne ma miejsce wtedy, gdy dziecko nie może rozwijać się z powodów niezależnych od niego samego i na które nie ma wpływu. Raport wymienia szereg przyczyn, z powodu których dziecko może czuć się odrzucone, są to m.in. przyczyny: • zdrowotne, • środowiskowe, • ekonomiczne, • techniczne, • inne, np. bariera językowa, występowanie trudności w relacjach szkolnych czy niedostateczne kompetencje kadry nauczycielskiej. Twórcy raportu nie tylko wskazują na możliwe rodzaje wykluczenia w edukacji, ale również przedstawiają pięć rekomendacji, które – jak sami zaznaczają – warto wprowadzać razem, ale oczywiście można też realizować osobno. Raport skierowany jest przede wszystkim do samorządów i organów prowadzących szkoły, organizacji pozarządowych, darczyńców, sponsorów, podmiotów gospodarczych z sektorów prywatnych oraz działów CSR prywatnych przedsiębiorstw i korporacji. To właśnie adresaci raportu odgrywają jedną z kluczowych ról przy wdrażaniu jego założeń w życie społeczności szkolnej. Adresatami raportu są również dyrektorzy oraz nauczyciele, którzy pragną przeciwdziałać wykluczeniom w szkołach, placówkach, poradniach itd. Podstawowe założenia raportu – co można zrobić, by było lepiej? 1. Niskie poczucie wartości nauczycieli oraz uczniów a budowanie relacji i potrzeba wsparcia psychologicznego/coachingowego Jak wynika z badań przeprowadzonych na potrzeby raportu, zarówno nauczyciele, jak i uczniowie borykają się z niskim poczuciem własnej wartości i negatywną samooceną. Obie grupy wskazują na przemęczenie wynikające ze spędzania zbyt dużej ilości czasu przy komputerze (w czasie nauki zdalnej) i poczuciem, że cały czas jest się w szkole lub pracy. Dodatkowo nauczyciele są przeciążeni biurokracją oraz odpowiedzialnością za samopoczucie ucznia. Wszystko to sprowadza się do pojawiania się u nauczycieli syndromu wypalenia zawodowego. Autorzy projektu proponują, by w tym przypadku wspomóc nauczycieli, co pozytywnie wpłynie również na uczniów. Należy zadbać o ich dobrostan, by oni mogli odpowiednio i adekwatnie zająć się uczniem. Warto spojrzeć na nauczycieli jak na zespół, który dla własnego dobra oraz dla dobra społeczności szkolnej powinien zostać wyposażony w umiejętność wzajemnej współpracy, działania w poczuciu misji z jasno określonymi celami. Żeby było to możliwe, rekomendowane jest wsparcie dla nauczycieli w formie opieki psychologów, coachów i tutorów. Dzięki temu nauczyciele otrzymaliby wsparcie psychologiczne oraz narzędzie do szybszego reagowania na pojawiające się u uczniów trudności. Istotne jest pojawienie się działań mających na celu poprawę relacji między nauczycielami. Wprowadzanie zmian nie może odbywać się w poczuciu lęku przed nowym czy w atmosferze zrezygnowania. Dlatego też każdej grupie nauczycieli powinien przewodzić dyrektor, który skupi się na budowaniu przyjaznych relacji między członkami swojego zespołu, wypracowaniu wspólnego planu działania i współpracy w atmosferze szacunku i bezpieczeństwa. Poprawa samopoczucia nauczycieli wpłynęłaby pozytywnie na ich relacje z uczniami, co dałoby również dzieciom narzędzia do kształtowania zdrowych relacji z rówieśnikami i polepszyło znacząco ich warunki do zdobywania wiedzy. 2. Dostosowywanie kształcenia do indywidualnych potrzeb uczniów dzięki wprowadzeniu nauczania hybrydowego na stałe W czasach pandemii uczniowie i nauczyciele znaleźli się w nowej rzeczywistości nauki zdalnej, ale również częściowo hybrydowej. Dlatego w przyszłości warto też pomyśleć o umieszczeniu nauczania hybrydowego na stałe w planie nauczania. Zdobywanie wiedzy w sposób hybrydowy może odbywać się poprzez określone sposoby połączenia nauki stacjonarnej ze zdalnym nauczaniem Modele zaproponowane przez twórców raportu to interwencja dydaktyczna, odwrócona lekcja i rotacja stanowisk. Pierwszy z nich zakłada wykorzystywanie zasobów cyfrowych w podejściu indywidualnym dla uczniów słabszych oraz zdolnych. Praca z tymi zasobami odbywa się w domu, a później na lekcji. Dzięki temu uczniowie uzupełniają braki w nauce lub poszerzają swoją wiedzę. Drugi model to nic innego jak oglądanie wstępu do lekcji na komputerze lub smartfonie. Uczniowie mają obejrzeć film w domu lub w innym miejscu. Następnie nauczyciel sprawdza na początku zajęć wiedzę uczniów z obejrzanego filmu. Osoby, które go nie obejrzały, robią to na początku lekcji, a reszta dzieci przechodzi do zadań praktycznych, w których indywidualnie pomaga nauczyciel i wyznaczeni przez niego uczniowie. Efektem jest zaoszczędzony czas, który można przeznaczyć na inne zagadnienia. Trzeci model opiera się zaś na podziale uczniów na cztery grupy, z których każda ma do zrobienia inne zadanie, np. oglądanie wykładu do tematu, rozwiązywanie quizu, wykonanie zadania praktycznego, rozmowę z nauczycielem o trudnościach. Następnie grupy zamieniają się zadaniami, tak aby finalnie każda grupa wykonała każde zadanie. Nauczanie hybrydowe będzie możliwe wtedy, gdy nauczyciel nie będzie wyłącznie tym, który ocenia i wytyka błędy, ale wejdzie w rolę mentora motywującego uczniów do poszerzania wiedzy. Natomiast uczeń powinien wziąć odpowiedzialność za własny proces uczenia się i zdobywania wiedzy. Według założeń raportu jest to najważniejsza rekomendacja, ponieważ jej realizacja spowoduje zbudowanie bazy dla wprowadzania pozostałych zmian. Jednak przed wprowadzaniem nauczania hybrydowego na stałe trzeba zwrócić uwagę na pracę nad samooceną nauczycieli oraz uczniów i zmianę myślenia na różne tematy, jak również na wypracowanie dobrych relacji w szkole. 3. Projekty i praca grupowa jako stała forma zajęć W raporcie zwrócono uwagę na kształtowanie kompetencji miękkich, przede wszystkim pracy grupowej i twórczego myślenia. Wśród propozycji metod powalających na rozwój kompetencji miękkich znalazły się m.in. ścieżki interdyscyplinarne, projekty społeczne, kontekstualizacja zawodowa oraz tworzenie treści i narzędzi do nauki. Każda z tych metod umożliwia pracę zespołową i rozwija różne umiejętności również poprzez łączenie w grupy uczniów z różnym poziomem wiedzy. Wszystkie te działania pozwolą na realizowanie zajęć w ten sposób, by wiedza teoretyczna była wykorzystywana podczas lekcji praktycznych. Praca grupowa oraz udział w projektach mogą bowiem wpłynąć pozytywnie na motywację uczniów i zachęcić ich do zdobywania wiedzy, jak również poszerzania zainteresowań. 4. Motywowanie do nauki poprzez kreowanie przyjaznej przestrzeni szkolnej Jak powszechnie wiadomo, otoczenie, w którym się uczymy, wpływa na przyswajanie wiedzy. Warto zmotywować uczniów np. do uczestniczenia w zajęciach dodatkowych, rozwijania relacji z rówieśnikami, chociażby poprzez stworzenie przyjaznej przestrzeni dla uczniów, dostosowanej do wymogów współczesności. Obecny wygląd szkolnych sal niestety nie sprzyja nauce i nie zachęca uczniów do podejmowania wyzwań, a odpowiednia aranżacja przestrzeni może pozytywnie wpłynąć na wiele aspektów związanych z ich samopoczuciem, motywacją, funkcjami poznawczymi. Dzięki zmianie podejścia do wystroju szkoły oraz jej funkcjonalności dzieci i młodzież rozwiną swoje zainteresowania, a szkoła stanie się dla nich miejscem, w którym chętnie będą przebywać i poszerzać swoją wiedzę. 5. Propozycja twórczego podejścia do podstawy programowej jako odpowiedź na jej przeładowanie Autorzy raportu zauważają, że obecnie uczniowie są nadmiernie obciążeni. Nauczyciele często skupiają się na dokładnym zrealizowaniu podstawy programowej, co skutkuje brakiem koncentrowania się na potrzebach ucznia oraz jego dydaktycznym rozwoju, który będzie dostosowany do jego możliwości. Nie wynika to ze złej woli nauczycieli, ale z tego, że są oni przeciążeni biurokracją oraz rozliczani z każdego punktu zrealizowanej podstawy programowej. Jednocześnie programy nauczania, z których korzysta nauczyciel, często wykraczają poza podstawę. Dlatego też proponuje się, by podstawą programową zająć się w sposób kreatywny. Według autorów raportu podstawę należałoby podzielić na etapy, które uczniowie będą kolejno realizować. Natomiast nauczyciele otrzymaliby dokładne wytyczne, jakimi umiejętnościami i wiedzą ma się odznaczać uczeń na daną ocenę. Konkretne propozycje Autorzy raportu proponują m.in.: • elastyczne podejście do podstawy programowej i podzielenie jej na progi, co spowoduje, że słabsi uczniowie zauważą, że robią postępy, osiągając poszczególne etapy nauczania, a to również pozytywnie wpłynie na ich motywację, • wspieranie nauczycieli w osiąganiu dobrego samopoczucia i spojrzenie na nich jak na zespół, w którym powinny być rozwijane zdrowe relacje, • częstszą pracę w grupie, która przyczyni się do rozwoju kompetencji miękkich, w tym umiejętności rozwiązywania problemów, oraz dzięki której dojdzie do osłabienia stereotypów czy też wprowadzenia działań antydyskryminacyjnych, • odejście od surowej aranżacji przestrzeni szkolnej i zastąpienie jej przyjaznym otoczeniem, do którego uczniowie będą chętniej wracać, • wprowadzenia nauczania hybrydowego jako stałego elementu zajęć, • cyfryzację nauczania poprzez wykorzystywanie różnych programów, narzędzi cyfrowych, internetu, • współpracę szkół z firmami, organizacjami pozarządowymi i samorządami, które mogą pomóc w realizacji rekomendacji, • zaczynanie od małych zmian i stopniowe przechodzenie do tych większych, całościowych, • wyrównanie szans edukacyjnych dla uczniów, które jest istotniejsze od ocen i wyników, jakie otrzymają. Podsumowanie Rekomendacje przedstawione w raporcie Jak przeciwdziałać wykluczeniom w edukacji? z pewnością są dostosowane do wymogów współczesności. Warto się nad nimi pochylić i skupić swoją uwagę na całej społeczności szkolnej jako organizmie, który poprzez współdziałanie i pomoc ze strony prywatnych sektorów może skutecznie rozwinąć potencjał każdego ucznia oraz zadbać o rozwój zespołu szkolnego. Dla pracowników poradni to również ciekawe wskazówki do wykorzystania podczas współpracy ze szkołami. Bibliografia: • PowerED, Jak przeciwdziałać wykluczeniom w edukacji? Rekomendacje dla sektora prywatnego, pozarządowego i samorządów lokalnych, https://power-ed.pl/dokumenty/Rekomendacje_PowerED_2021.pdf (dostęp: 7.06.2021).